TOLERANCJA WYZNANIOWA W POLSCE W XVI WIEKU.
I. Wstęp. Rys sytuacyjny
XVI wiek przyniósł w Europie wielkie zmiany. Główną i bezpośrednią ich przyczyną była reformacja, czyli wyodrębnienie się w Kościele katolickim odłamów protestanckich. Sprowokowało to ruchy Kościoła w celu zapobieżeniu temu, czyli kontrreformacja. W wyniku tych ruchów nastąpiły walki (wojna trzydziestoletnia) i podział państw na Starym Kontynencie. Do grupy protestanckiej zaliczały się takie kraje jak: Anglia, Dania, Szwecja, państwa Niemiec północnych, a do grupy katolickiej: Francja, państwa Włoch, Polska, państwa Niemiec południowych. Obserwując politykę poszczególnych państw możemy jednoznacznie stwierdzić, że Polska, mimo że była (i jest nadal) państwem zdecydowanie katolickim, to wyróżniała się tolerancją religijną. W dalszej części referatu omówię zarówno przyczyny, jak i przejawy tej tolerancji. Na początek jednak należy wyjaśnić same pojęcie tolerancji religijnej.
Tolerancja religijna - postawa tolerancji dla poglądów religijnych innych osób, choćby wydawały się nam niewłaściwe, błędne lub wręcz niedorzeczne.
Wg Wikipedii ? wolnej encyklopedii
II. Swobodny wybór wiary.
Polska była celem migracji wielu ludzi, którzy w ich dotychczasowych miejscach zamieszkania byli prześladowani z powodu ich religii. W naszym kraju od końca XVI wieku tolerowane były wszystkie religie. Polska była jednym z nielicznych krajów, gdzie nie prześladowano Arian ( polski kler sprzeciwiał się prześladowaniu ich, gdyż uważał, że faworyzuje to inne wyznania protestanckie). Czasy Zygmunta II Augusta były istnym rajem dla protestantów. W 1560 roku nuncjusz papieski pisał o Zygmuncie II: ?z heretykami rad obcuje, w rozmowach i przy stole. Przyjmuje od nich listy, ich książki kupuje i czyta?. Nie podobało się to Kościołowi. Spójrzmy na to z innej perspektywy. Janusz Tazbir (XX wieczny historyk) mówił: ?Uważał, że rzeczy ostateczne są niepoznawalne i że rzeczą nadrzędną [?] jest realizacja zasad etycznych zawartych w Dekalogu, a różnice między Kościołami nie są aż tak istotne. W każdym razie, tak należałoby interpretować jego zdanie, że nie chce być królem sumień [?] Mnie osobiście Zygmunt August wydaje się postacią sympatyczną, chociażby już przez to, że nie uważał, iż gwałt i siła mogą rozstrzygać o sprawach poglądów?.
Z przytoczonych przeze mnie tekstów jasno wynika, że w Polsce obowiązywała wolność wyznania.
III. Mądra polityka Polski. Przyczyny tolerancji religijnej w Polsce.
1. Początkowo Zygmunt I Stary próbował powstrzymać reformację. Wydawał liczne dekrety, ale nie były one przestrzegane z bardzo prostej przyczyny. Były niezgodne z konstytucją Nihil Novi, iększ której król nie miał prawa wydać nowych przepisów bez zgody szlachty. Szlachta nie godziła się na kontrreformację, co ? jak mi się wydaje ? było spowodowane sarmackim umiłowaniem wolności, a taka postawa stanowiła też pewien rodzaj demonstracji. Szlachta i magnateria pokazywały królowi, że nie pozwolą sobie na ograniczanie iększ, gdyż mogłoby to podważyć zasady, którymi kierowali się do tej pory wymuszając na władcach przywileje i ograniczając królewską władzę. Wprowadzili demokrację szlachecką, a jakakolwiek uległość ięks panującego byłaby oznaką słabości. Przy ówczesnej sytuacji wewnętrznej (działania Zygmunta Starego), po śmierci Zygmunta I Starego i faktycznym przejęciu władzy przez jego syna reformacja przestała przeszkadzać interesom króla i państwa. Pominę ogólne osłabienie władzy szlachty, gdyż byłoby to wybieganie poza temat.
2. Rzeczpospolita Obojga Narodów (od 1569) roku była państwem wielonarodowościowym. Jest to z pewnością jedna z najważniejszych przyczyn takiej swobody wyznania w XVI wieku. Tereny Litwy i Korony zamieszkiwali przede wszystkim:
- Rusini, czyli przede wszystkim prawosławni Ukraińcy stanowili ok. 20% całej ludności RP. W ramach Unii Lubelskiej Litwa utraciła Ukrainę na rzecz Korony, co spowodowało bogacenie się iększoś iększoś terenów iększość ( Małopolska) i jednoczesne zubażanie ludności rdzennej. Na całych terenach Ukrainy istniała tylko jedna rodzina magnacka (książęta Ostrogscy). Poddanie iększość h iększo władzy katolickich iększoś miało być w przyszłości źródłem poważnych iększość . Konflikty te pogłębiało to, że ludność ukraińska pozostawała nie tylko przy własnej religii, lecz także przy języku i iększość . Dążenie chłopów i iększość iększość h do uzyskania iększość praw i wyzwolenia się od dominacji polskich iększoś trafiały w próżnię. Nic więc dziwnego, że Ukraina oddalała się od Polski coraz bardziej, a Rusini nie mogli traktować Rzeczypospolitej jako własnego państwa. (z podręcznika ? Świat Nowożytny? wydawnictwa PWN)
- Kozacy, byli iększość wyjętymi spod prawa zbiegami. Zamieszkiwali głównie południowo-wschodnie stepy Ukrainy, gdzie nie sięgały jeszcze wpływy iększoś. Ich organizacja tworzyła się na sposób wojskowy. Kozacy walczyli z Tatarami, iększo protektorem była Turcja. Zygmunt August pragnął utrzymać pokój z Turkami, więc wprowadził tzw. Rejestr Kozacki, czyli spis iększość żołnierzy Rzeczpospolitej, który objął jednak tylko część Kozaków. Był to poważny błąd, iększoś Rejestr stał się kością niezgody między Rzeczpospolitą a Kozakami. Kozacy jako poważna siła domagali się awansu społecznego i wolność (także amnestii dla zbiegłych iększoś), ale władze nie zgadzały się na to. Takie posunięcia wywołały liczne powstania kozackie, a największym z nich było powstanie iększość h h iększość h h XVII wieku.
- Żydzi, którzy przybywali do Polski z powodu prześladowań religijnych w ich krajach (głównie kraje Niemieckie, rzadziej Hiszpania), stanowili dużą siłę ekonomiczną w Polsce. Trudnili się handlem, byli iększość h (zbierali cła i podatki) oraz iększość h kopalnie soli (a sól była w tych czasach droga, więc kopalnie były bardzo rentowne). Żydzi byli tak cenni, że uzyskali nawet od króla Stefana iększoś niezwykle ważny przywilej ? iększość utworzenia własnego samorządu (po uzyskaniu przez Kraków w XV wieku przywileju pozwalającego na wygnanie Żydów była to wieś Kazimierz, która jest obecnie dzielnicą Krakowa). Samorząd zajmował się prawie wszystkimi sprawami społeczności żydowskiej. Miał też swojego delegata przy sejmie Rzeczypospolitej. Sprzyjało to rozwojowi intelektualnemu: dzieła hebrajskie studiowano na UJ, a Żydzi posiadali wiele drukarni. Dobre traktowanie Żydów to jeden z iększość h h h iększość mądrej polityki Polski. Tej polityki nie odzwierciedlało jednak zachowanie iększość, którzy często wyrażali otwartą iększość do Żydów. Oskarżano ich nawet o robienie z krwi iększość h h h dzieci macy! Miastem, które tak otwarcie wyrażało swoją iększość był m.in. Sandomierz.
- Olędrzy, którzy specjalizowali się w uprawie roli w trudnych iększość, przybywali z iększość h h iększość iększość h. Pracowali przede wszystkim na Żuławach iększość, bo te tereny (podobnie jak depresje w iększość h ) były początkowo zalane wodą. Zadaniem Olędrów było osuszanie tych ziem i przygotowanie ich do uprawy. Podobnie jak i Żydzi mieli własne samorządy, a iększ ich pochodzenia i wyznania nie odebrano im wolności. Wręcz przeciwnie: byli powszechnie szanowani i podziwiani.
- Szkoci, trudniący się handlem, byli w trudniejszej sytuacji. Co prawda niektórzy byli bogaci (syn krawca z Edynburga był najbogatszym iększość h Krośnie), mieli prawo handlować na dworach iększość , iększość h. Lecz iększość iększość nich była pogardzana przez Polaków, bo byli to domokrążcy. Miasta starały się (podobnie jak w przypadku Żydów, ale wiele częściej) o przywileje pozwalające na wygnanie Szkotów.
IV. Konfederacja Warszawska.
28 stycznia 1573 roku szlachta polska pod kierownictwem biskupa Stanisława Karnkowskiego podpisała Akt Konfederacji Warszawskiej, która gwarantowała:
a) bezwarunkowy i wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami (dissidentes in religione ? art. 3)
b) jak niektórzy przyjmują szlachcie przyznano władzę cuius regio, eius religio, odrzuconą następnie na wniosek szlachty sandomierskiej (art. 4);
c) szlachcie, mieszczanom królewskim i innym ludziom wolnym zagwarantowano pełne równouprawnienie, niezależnie od wyznania w prawie publicznym i prywatnym.. W skrócie: zapewniała ona wszystkim wolnum mieszkańcom ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów swobodę wyznania. Pierwszym królem, który musiał się zobowiązać do jej przestrzegania był Henryk Walezy.
V. Brak trybunałów Inkwizycji
Wprowadzenie w Polsce trybunałów Inkwizycji było warunkiem koronacji Władysława Łokietka (1320). Zniesione zostały w 1572. Przez 252 lata ten organ utrzymywania bezwzględnej władzy Kościoła zniknął z naszego kraju. I tak nie zdążyła ona poczynić tylu szkód, co np. w Hiszpanii, gdzie Święte Oficjum istniało przez 356 lat (1478 ? 1834)!
VI. Polska krajem bez stosu
Tolerancja religijna w XVI-wiecznej Polsce była ewenementem na skalę europejską. Zawiązana w 1573 roku konfederacja warszawska była jednym z trzech najważniejszych postanowień związanych z tolerancją religijną. Oprócz pokoju augsburskiego i edyktu nantejskiego. Należy także wspomnieć o ugodzie sandomierskiej. We Francji mordowano protestanckich hugenotów, Niemcy zajęte były wojnami religijnymi, Anglia zerwała wszelkie stosunki z papieżem, Skandynawię zalała fala luteranizmu, a w Koronie, czy po 1569 roku, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, szanowano prawa innych religii, co więcej, była ona azylem dla prześladowanych poglądów (Arianie w Rakowie, Bracia Czescy w Lesznie). Stosy zapłonęły pod Husem, Giordano Bruno, Galileuszem. A w Polsce nie. Dlatego Polska jest nazywana przez współczesnych historyków ?krajem bez stosów?.
