Reguły zakonne
Cystersi powracali do ewangelicznej prostoty i praktyki ubóstwa, wszystko to miało prowadzić do naśladowania Chrystusa. Mnisi musieli wyrzec się wszelkiego bogactwa, duży nacisk był położony na surowość obyczajów. Cysters miał być pokutnikiem, który odsuwa się od świata doczesnego, żyje w samotności i ciszy. Mnisi osiedlali się przeważnie na pustkowiach, w lasach lub w bagnistych dolinach, w miejscach bardzo oddalonych od osad, dlatego też musieli być samowystarczalni. Prowadzili własne gospodarstwa, uprawiali ziemię.
Surowe postanowienia Carta Caritatis zostały dość szybko złagodzone. W 1152r. Eugeniusz III, pierwszy papież wywodzący się z zakonu cystersów, zatwierdził nową Carta Caritatis wraz z Capitula - regulacjami dotyczącymi tzw. obserwancji. Mnisi otrzymali prawo przyjmowania oblatów oraz konwersów. Następne złagodzenie reguły nastąpiło w roku 1190. Oprócz Carta Caritatis dużą rolę w życiu cystersów odgrywały ustalenia zapadające na zebraniach kapituły generalnej. Główną w niej rolę pełnili: archiopat Cteaux oraz opaci 4 pierwszych filii: La Fert, Pontigny, Clairvaux i Morimond. Kapituła generalna miała absolutną władzę sądowniczą i ustawodawczą – niepodporządkowanie karano ekskomuniką. Corocznie, w dniu 14 września, w dzień Podwyższenia Krzyża Pańskiego wszyscy opaci cysterskich klasztorów mieli obowiązek stawić się w Citeaux przed kapitułą (praktycznie ten stan utrzymał się do czasów reformacji). Organizowano też zjazdy kapituł lokalnych np. w Wągrowcu w dniu 19 czerwca 1580 r. z udziałem przedstawicieli Clairvaux. Bardzo ważną i praktyczną, okazała się wynikająca z reguły zakonnej, zasada utrzymywania ścisłych więzi miedzy klasztorem macierzystym a klasztorami filialnymi. Opat klasztoru filii musiał raz w roku odwiedzić klasztor macierzysty. Opat klasztoru matki naznaczał, a przynajmniej zatwierdzał opatów w podległych mu filiach. Dla przykładu, zgodnie z tą zasadą klasztor w Jędrzejowie był filią klasztoru w Morimondzie a jednocześnie matką dla klasztoru w Rudach Raciborskich zaś ten był matką dla opactwa w Jemielnicy. W 1585r. cesarz Rudolf II Habsburg zerwał tę zasadę mianując w Rudach opata z Niemiec. Wzajemne kontakty mnichów długo zapewniały kontrolę i przestrzeganie reguł zakonu równocześnie pozwalając na szybką wymianę wiedzy potrzebnej w hodowli bydła, karpi, roślin, w budownictwie oraz w produkcji np. win.
Zakony cysterskie jako kulturotwórcze i w sumie samowystarczalne były bardzo cenione. Cystersi nie musieli się martwić o miejsca na założenie nowych filii, bowiem szlachta, książęta, nawet władcy sami zabiegali o ich tworzenie na swych terenach. Po koniec XIII stulecia cystersi mieli już ok. 2000 opactw w całej Europie. Architektura kościołów i klasztorów cystersów w średniowieczu była bardzo prosta. Później, gdy zakon posiadał olbrzymie bogactwa, stał się mecenasem sztuki. Obecnie wiele pocysterskich budowli, głównie gotyckich i barokowych, należy do wybitnych dzieł sztuki.
Zakładanie filii
Zakładanie filii opactwa cysterskiego było obwarowane szeregiem wymogów, stopniowo łagodzonych chociażby przez to, że w razie wystąpienia niezgodności ostateczną decyzję pozostawiano opatowi klasztoru macierzystego. Początkowo reguły były surowe i wymagały aby zakonnicy wszystko robili sami, ale wobec nadań często przekraczających ponad 1000 ha ziemi było to niemożliwe. Wkrótce cystersi uzyskali prawo pobierania dziesięcin, korzystania z pracy chłopów, konwersów, mogli też czerpać zyski z dzierżawy ziemi i innych swoich przywilejów. Po prośbie o założenie klasztoru komisja złożona z opatów klasztorów położonych w sąsiedztwie udawała się na teren proponowanego nadania i oceniała sytuację. Wymagano aby grangie (dobra ziemskie klasztorów) oddalone były od siebie o dwie mile galijskie (1 mila ~ 5 km) a siedziby klasztorów o co najmniej 10 mil galijskich. Sprawdzano jakość gruntów, inne możliwości czerpania zysków i czy miejsce nie jest obciążone długami. Jeśli sytuacja była zadowalająca, podpisywano odpowiednie dokumenty. Wkrótce na miejscu przyszłego klasztoru rozpoczynano budowę podstawowych dla funkcjonowania zakonu pomieszczeń – dormitorium z pokojem gościnnym, pomieszczeń dla ksiąg zakonnych (Biblia, reguły, księgi mszalne), pomieszczeń dla furtiana i muru odgradzającego teren klasztorny od otoczenia. Księgi zakonne przygotowywano w skryptorium klasztoru macierzystego. Kiedy wszystko było gotowe, 12 mnichów oraz ich opat mogli udać się na miejsce i od samego początku funkcjonować w zgodzie z regułą zakonną.
Do Polski cystersi zostali sprowadzeni w połowie XII wieku. Pierwsze klasztory na ziemiach Polskich powstały w Brzeźnicy (1149-1153, dzisiejsze miasto Jędrzejów) i w Łeknie w pobliżu Wągrowca (1143). W XII w. powstały ponadto opactwa w Lądzie (1153), Lubiążu (1163), Kołbaczu (1174), Sulejowie (1176), Wąchocku (1179), Koprzywnicy (1185) i Oliwie (1186). W XIII w. założono klasztory w Trzebnicy (1202, pierwszy w Polsce klasztor żeński), podkrakowskiej wówczas Mogile (1222), Kamieńcu Ząbkowickim (1222), Henrykowie (1227), Obrze (1231), Bledzewie (1232), Szczyrzycu (1234), Paradyżu (1234), Koronowie (1254), Rudach (1255), Pelplinie (1276), Przemęcie (1278), Bierzwniku (1286) i Krzeszowie (1292), a w XIV w. w Jemielnicy.
Obecnie zakon ten nie jest tak znaczący jak dawniej; upadek nastąpił w okresie zaborów. Na przełomie XVIII i XIX w. nastąpiła kasata zakonu we wszystkich trzech zaborach. Nadal jednak są czynne opactwa w Krakowie Mogile, w Jędrzejowie, Szczyrzycu, Wąchocku oraz parafie w Oliwie, Henrykowie i Sulejowie prowadzone przez cystersów.
W 1664 z cystersów wyodrębnił się zakon trapistów, który został zatwierdzony przez Stolicę Apostolską w 1894r. Obecnie na świecie żyje ok. 3 tys. cystersów i cysterek.
POMIESZCZNIA W KLASZTORZE I ICH SYMBOLIKA
Każdy kościół (także klasztorny) budowany jest tak, by PREZBITERIUM (tzn. jego przednia część) skierowana była na wschód. Ma to związek z tym, że wschodzące słońce jest symbolem Chrystusa. To właśnie ono każdego dnia o świcie wita modlących się zakonników. Ławki chóru znajdują się po bokach nawy głównej w środkowej części kościoła w pewnym odstępie od prezbiterium. Dawniej prezbiterium i ławy dla chóru były oddzielone od pozostałej części kościoła i przeznaczone wyłącznie dla zakonników. Prezbiterium uważane jest za najważniejszą część kościoła klasztornego. To właśnie tutaj 7 razy w ciągu dnia spotyka się cała społeczność klasztorna, by wspólnie wielbić Boga. Symboliczna rola kościoła klasztornego polega również na tym, iż chroni on krużganek i pomieszczenia leżące na południu wschodzie i zachodzie od północnej strony, a północ to ciemność i zło.
KRUŻGANEK łączy najważniejsze pomieszczenia w klasztorze. Słowo klasztor wywodzi się od łacińskiego „claustrum monasterii” i znaczy tyle, co klauzura. Spacerujący krużgankiem zakonnicy mogą przez okna podziwiać piękny ogród na dziedzińcu zwany rajskim. Jego funkcja polega na przypominaniu o biblijnym raju, niebie i zbawieniu, które można osiągnąć po śmierci. Pod posadzkami krużganka znajdują się stare groby zakonników, opatów chowano najpierw w sali zwanej rozdziałową, a potem u wejścia do kościoła. Jeżeli krużganek znajduje się nieopodal kościoła, służy również wtedy jako miejsce czytania i kontemplacji Pisma Świętego (Lectio Divina), procesji i „Collationes” – wspólnego czytania.
SALA ROZDZIAŁOWA – swoją nazwę zawdzięcza staremu klasztornemu obyczajowi. To właśnie tutaj każdego dnia spotykają się zakonnicy, by usłyszeć i rozważyć jeden z rozdziałów z Reguł św. Benedykta, a potem starać się rozwiązywać wszystkie problemy zgodnie z usłyszanymi wskazówkami. Sala rozdziałowa leży w pobliżu kościoła i jest tak jak on, skierowana na wschód. Opat, który jest dla zakonników zastępcą i wysłannikiem samego Chrystusa, ma wyznaczone swoje miejsce w przedniej części sali, czyli na wschodzie. W sali rozdziałowej zakonnicy spotykają się zazwyczaj rankiem po pierwszej wspólnej modlitwie, by omówić bieżące zadania, tak natury kościelnej, jak i materialnej. Wszystko, co powinna usłyszeć cała społeczność, obwieszczane jest właśnie w sali rozdziałowej. Tu również następuje uroczyste przyjęcie nowych członków i pożegnanie tych, którzy odeszli.
REFEKTORIUM – to właściwie inna nazwa jadalni. Tu spotykają się zakonnicy na wspólnych posiłkach w południe i wieczorem. Podczas posiłku zakonnicy są obsługiwani przez swoich współbraci, którzy akurat pełnią dyżur w kuchni. Posiłki spożywają w milczeniu słuchając ustępów z religijnych ksiąg.
DORMITORIUM – pomieszczenia do spania, to tzw. cele. Tam zakonnicy mogą w spokoju i odosobnieniu spędzać czas. W dormitorium znajduje się również pomoc lekarska.