Barok- kierunek w kulturze europejskiej XVII i pierwszej połowy XVIII w. Narodził się we Włoszech. Cechował go dynamizm, rozmach, przepych, odwoływanie się do uczuć odbiorcy, różnorodność i kontrastowość. Na ogół wywodzi się go z portugalskiego słowa barocco oznaczającego nieforemną perłę. Początkowo barok uważano za coś nienaturalnego, przesadnego i dziwacznego.
Myślicieli tej epoki dzielimy na racjonalistów i empirystów. Racjonaliści uważali, że rozum jest źródłem poznania i kryterium prawdy; w szerszym znaczeniu: przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego o raz konieczności kierowania się nim we wszelkim działaniu. Głównym przedstawicielem racjonalizmu był Kartezjusz (1596-1650). Za podstawę nauki uznał on wiedzę typu matematycznego, obywającą się bez doświadczenia. {Przed błędem można się zabezpieczyć tylko wtedy, gdy w myśleniu człowiek oprze się na tym, co poznaje rozum bez udziału zmysłów, odwołując się do idei wrodzonych). Z kolei empiryzm było to stanowisko zakładające, że podstawową rolą w poznaniu pełni doświadczenie, a rola umysłu jest mniej znacząca. Jego przykładem mogą być poglądy Johna Locke?a (1632-1704). Twierdził on, że nie ma żadnych wrodzonych idei ani zasad moralnych, umysł ludzki jest niezapisaną tablicą, na której ślad zostawia tylko doświadczenie.
Tomasz Hobbes- autor Lewiatana zaatakował twierdzenia, że człowiek jest istotą społeczną (jak uważał już Arystoteles). ?Homo habilis lapus?- człowiek człowiekowi wilkiem. O tym, co dobre i złe decyduje monarcha (w ten sposób zajął on miejsce Boga).
Epoka baroku przyniosła rozwój nauki- przede wszystkim astronomii, matematyki i fizyki. Najwybitniejszym uczonym był Izaak Newton (1642-1727), angielski fizyk, astronom i matematyk. Sformułował on: prawo powszechnego ciążenia, trzy zasady dynamiki, teorię ruchu planet, księżyców i komet Układu Słonecznego, wytłumaczył zjawisko odpływu i przypływu morza, zapoczątkował badania w dziedzinie optyki i nauki o cieple.
Wybitnym uczonym baroku był także Galileo Galilei, zwany Galileuszem (1564-1642), włoski astronom, fizyk i matematyk. Odkrył prawo ruchu wahadła, zbudował lunetę, badał księżyc i planety, propagował teorię Kopernika.
Holenderski uczony Antoni van Leewenhoek zbudował mikroskop, odkrył czerwone ciałka krwi i bakterie.
Wielkie zasługi dla badania krwi i jej krążenia położył angielski lekarz William Harvey.
Wybitną postacią epoki był także Blaise Pascal, francuski myśliciel religijny, matematyk i fizyk. Miał wielkie osiągnięcia w dziedzinie matematyki (obliczanie potęg dwumianu, podstawy rachunku całkowego i różniczkowego) i fizyki (prawo Pascala). Krytykował racjonalizm. Polemizował z jezuitami, których oskarżał o zbytnie pobłażanie ludzkim słabościom w dziedzinie moralnej.
Cechą pobożności barokowej była uczuciowość, głębokie przeżycia emocjonalne, muzyka organowa, pięknie zdobione ołtarze, ambony i konfesjonały. Wprowadzono nowe nabożeństwa, zwłaszcza pasyjne (tj. odnoszące się do Męki Jezusa Chrystusa). Rozwinął się kult Matki Bożej, świętych i relikwii. Przywracano średniowieczne bractwa religijne, organizowano procesje, adoracje i nabożeństwa na cześć Ciała i Krwi Chrystusa. Największy wpływ na pobożność barokową mieli- poza jezuitami nastawionymi na studia i działalność w świecie- mieli karmelici, kładący nacisk na mistykę (zaawansowana forma życia religijnego, charakteryzująca się dążeniem do nawiązania głębokiej więzi z Bogiem, np. św. Jan od Krzyża, św. Teresa z Avil). Równie ważne było kontynuowanie przez Kościół, tzw. dzieł miłosierdzia: utrzymywanie szpitali, przytułków i darmowych jadłodajni. W opiece nad biedakami szczególnie zasłużył się św. Wincenty a Paulo, który wykorzystywał swe wpływy na dworze królewskim i zakładał stowarzyszenia charytatywne.
Największym mecenasem sztuki w epoce baroku był Kościół (toteż barok występował głównie w krajach katolickich), dlatego barok zwany jest też sztuką kontrreformacji. Sztuka baroku miała swą ekspresją, przepychem i bogactwem oddziaływać na ludzi i przyciągać ich do Kościoła.
Architektura. Największym z artystów był Giovanni Lorenzo Bernini (1598-1680), architekt, rzeźbiarz, malarz i pisarz (nazwano go Leonardem da Vinci baroku). Działał głównie w Rzymie. Przebudował m.in. Plac św. Piotra (dodając monumentalną kolumnadę) oraz plac Navona (wybudował tam sławną Fontannę Czterech Rzek). Z jego dzieł należy wymienić Dawida- symbol rzeźby barokowej oraz Ekstazę św. Teresy.
Franciszek Borromini (1599-1667) również wybudował i przebudował wiele kościołów, pałaców i placów.
Wzorem budowania kościołów barokowych stał się kościół jezuitów w Rzymie- Il Ges?.
W sztuce baroku istniał także nurt dworski- w takim stylu wznoszono pałace, place, fontanny. Barok dworski rozwinął się przede wszystkim na dworze francuskim, zwłaszcza za panowania króla Ludwika XIV. Najwspanialszym jego dziełem jest pałac w Wersalu (1669-1699), niedościgniony wzór rezydencji królewskiej, wspaniałe osiągnięcie sztuki ogrodowej. Bogato zdobione wnętrza(m.in. słynna Galeria Zwierciadlana) mogły pomieścić kilkanaście tysięcy osób. Otaczał go ogromny park z tarasami, basenami, fontannami i rzeźbami.
Literatura baroku do największego rozkwitu doszła w Hiszpanii. Lope de Vega napisał około tysiąca utworów, głównie dramatycznych, w których łączył elementy poważne z komediowymi, np. Owcze źródło, Pies ogrodnika oraz Jerozolima zdobyta.
Obok niego wybitnym pisarzem był Pedro Calderon da la Barca. Jego twórczość była głęboka, refleksyjna, bardzo katolicka w wymowie. Stworzył ponad sto znakomitych dramatów, np. Książę niezłomny, Życie snem, czy Nie igra się z miłością.
Wysoko rozwinięta była także literatura we Francji. Molier pisał komedie wyśmiewające słabości ludzkie, krytykujące ówczesne stosunki polityczne i społeczne. Najbardziej znane jego dramaty to: Świętoszek, Skąpiec oraz Mieszczanin szlachcicem.
Dramatopisarzem był również Piotr Corneille. Napisał arcydzieło Cyd, mówiące o rycerzu kastylijskim.
Jan Racine pisał tragedie, m.in.: Brytannik, Fedra, Ifigenia.
Jednym z największych poetów był Jan de La Fontaine, autor pięknych bajek, w których wyśmiewał wady ludzi ukazując ich pod postacią zwierząt. Jego bajki przełożono na niemal wszystkie języki świata.
W epoce baroku powstał teatr nowożytny. Zespoły aktorskie (zwłaszcza z Anglii) wędrowały po całej Europie, dając przedstawienia, przez co teatr stawał się coraz bardziej popularny.
Budynki teatralne wykorzystywano także w nowej dziedzinie twórczości- teatrze muzycznym, czyli operze. Narodziła się ona we Włoszech ok. 1600 r. Najwybitniejszymi twórcami opery barokowej byli Klaudiusz Monteverdi i Dominik Scarlatti.
Barok jest jedną z największych epok w historii muzyki. Spośród twórców trzeba wymienić przede wszystkim Jana Sebastiana Bacha (1685-1750), uważanego za największego twórcę w dziejach muzyki. Do jego najlepszych dzieł należą: Pasja według św. Mateusza, koncerty organowe, skrzypcowe i fortepianowe.
Twórczość Jerzego Fryderyka Haendla była wszechstronna (opery, np. Juliusz Cezar; oratoria, np. Mesjasz; utwory orkiestrowe, np. Muzyka na wodzie, Muzyka sztucznych ogni). Był to kompozytor niemiecki.
Malarstwo. Najwybitniejszym z malarzy włoskich był Michelangelo Merisi da Caravaggio (1574-1610), który wprowadził do obrazów ludzi prostych, biednych, np. Złożenie do grobu, Śmierć Matki Boskiej.
Spośród malarzy hiszpańskich trzeba wymienić Diego Velzqueza, nadwornego malarza króla Filipa IV. Artysta ten malował sceny biblijne, wydarzenia współczesne (Poddanie Bredy), mitologiczne (Wenus z lustrem), portrety. Innym wybitnym malarzem był Bartłomiej Murillo, malujący sceny rodzajowe i religijne.
Za najwspanialsze malarstwo tej epoki uważa się to niderlandzkie- w osobach Rubensa, Rembrandta i van Dycka.
Piotr Paweł Rubens (1577-1640) namalował ponad tysiąc dzieł, wśród nich obrazy religijne, mitologiczne, pejzaże i portrety, np. Zdjęcie z krzyża, Sąd Ostateczny, Trzy gracje. Postacie na jego obrazach miały obfite (rubensowskie) kształty.
Rembrandt van Rijn (1606-1669) był jednym z największych geniuszy w dziejach malarstwa. Stworzył wielką ilość obrazów i rysunków. Jego styl charakteryzował się niezwykłą kolorystyką i kontrastami pomiędzy światłem, a cieniem. Najbardziej znane obrazy Rembrandta to: Wymarsz strzelców, Powrót syna marnotrawnego, Pejzaż z miłosiernym samarytaninem.
Antoni van Dyck (1599-1641) tworzył przede wszystkim portrety, wyróżniające się wytwornością i oryginalnością. Malował też sceny religijne.
W okresie baroku rozwinęło się także rodzaj malarstwa na blasze, które to obrazy kładziono na trumnę głównie szlachciców, a po skończonych obrzędach związanych z pochówkiem, zawieszano na ścianach kościołów.
Bibliografia: Podręcznik do klasy II gimnazjum "Przez tysiąclecia i wieki", G. Kucharczyk, P. Milcarek, M. Robak, WSiP
