Sredniowiecze:
Epoka historii i kultury europejskiej, między starożytnością a czasami nowożytnymi. Nazwy tej używano już w XVI w. Początek jej wiąże się najczęściej z r. 476 n.e., tj. z upadkiem cesarstwa zachodnio rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami XV w. (1453 upadek cesarstwa bizantyńskiego, 1492 odkrycie Ameryki). W średniowieczu poszukuje się początków literatur narodowych większości krajów europejskich i określa daty początkowe według zachowanych zabytków w języku łacińskim i w językach narodowych, wyjątkowo tylko badacze powołują się na zabytki tradycji ustnej, zapisane dopiero w późniejszych stuleciach.
Zachowane dokumenty polskiego piśmiennictwa w języku łacińskim sięgają XII w. Są to:
* historiografia: kronika Galla Anonima(XII w.), kronika Wincentego zwanego Kadłubkiem (XIII w.), kronika Janka z Czarnkowa (XIII w.), Historia Polonica Jana Długosza
* pisma polityczne Pawła Włodkowica i Jana Ostroroga
* poezja łacińskojęzyczna; pieśni kościelne i satyry (XIII w.)
Przełom XIV i XV w. to początki piśmiennictwa w języku polskim. Powstaje:
* Psałterz floriański (czyli tekst Pisma św.)
* Biblia królowej Zofii zwana też Biblią szaroszpatacką
* inne teksty religijne: kazania (tzw. Kazania świętokrzyskie i Kazania gnieźnieńskie), apokryfy (np. Rozmyślania przemyskie), żywoty świętych
* pieśni religijne, m.in.: najstarsza Chrystus z martwych wstał jest (zapisana 1365), najsłynniejsza Bogurodzica (powstała prawd. w poł. XIII w.)
* świeckie pieśni okolicznościowe i satyryczne (Satyra na leniwych chłopów, Pieśń o zamordowaniu Andrzeja Tęczyńskiego)
* dialog Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią.
Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla epoki wzorce moralizatorskie.
Renesans:
Epoka literacka między średniowieczem i barokiem, której rozkwit przypada w Polsce na wiek XVI. U źródeł przełomu renesansowego leżały przemiany społeczne i polityczne w Europie (rozpad struktur feudalnych, rozwój miast, odkrycia geograficzne). Ich konsekwencją stała się laicyzację nauki i obyczajów, zainteresowanie światem ziemskim i naturą ludzką oraz możliwościami poznawczymi i twórczymi człowieka świadomego dziedzica dorobku kulturowego przeszłości, a szczególnie tradycji antyku grecko-rzymskiego. Ten zespół poglądów złożył się na humanizm renesansowy.
Pionierami renesansu w Polsce byli ludzie dyplomaci wysyłani przez Jagiellonów na dwory obce, oraz przybysze z innych krajów (jak np. Włoch F. Buonaccorsi, zwany Kallimachem szukający w Polsce schronienia przed policją papieską)
Cechą szczególną piśmiennictwa renesansowego jest wyraźne współistnienie łaciny i nowoczesnych języków narodowych. Erazm z Rotterdamu, a w Polsce Mikołaj Kopernik czy Andrzej Frycz Modrzewski nie napisali ani słowa w języku ojczystym, odrodzona łacina była bowiem podstawowym językiem w studiach humanistycznych i dyplomacji, międzynarodowym środkiem porozumiewania się elit intelektualnych
Piśmiennictwo łacińskie w Polsce obejmuje:
* dzieła historyków i geografów, jak Maciej z Miechowa czy Marcin Kromer
* O poprawie Rzeczypospolitej i pozostałe rozprawy Frycza Modrzewskigo
* twórczość poetów wczesnohumanistycznych: Andrzeja Krzyckiego, Jana Dantyszka, Mikołaja z Husowa, Krzysztof Kobyleński oraz górujący nad całą tą grupą Klemens Janicki
* wczesna twórczość Jana Kochanowskiego, S.F. Klonowica, Szymona Szymonowica
Drugą ważną cechą wyróżniającą piśmiennictwo renesansowe była żywa działalność reformacyjna, a co za tym idzie, liczne przekłady całości i fragmentów Pisma św. na języki narodowe. Do najwybitniejszych osiągnięć XV wieku w tym zakresie należą:
* Psałterz Dawidów, przełożony prozą przez Reja, a wierszem przez Kochanowskiego
* seria tłumaczeń Starego i Nowego Testamentu, od Stanisława Murzynowskiego i Jana Leopolity po Jakuba Wujka
* kancjonały i mniejsze zbiorki liryki religijnej, zbiory postylli i innych kazań.
Spadek po średniowieczu, krzyżujący się z nowościami renesansowymi, zaznaczył się bardzo wyraźnie w twórczości pisarzy żyjących współcześnie z poetami łacinnikami (2 ćwierć XVI w.). Byli to krakowscy bakałarze pochodzenia mieszczańskiego, pracujący na zamówienie drukarzy nad przekładami na język pol. popularnych dzieł i dziełek łacińskich lub czeskich. Należał do tego greona m.in.:
* Biernat z Lublina, autor Żywota Ezopa i miłośnik przysłów
* "Kleryka", tj. kapelan królewski Stanisław Gąsiorek, autor panegiryków w języku polskim na cześć rodziny Jagiellonów
* Jan z Koszyczek, tłumacz Marchołta
* Jan z Sącza
* Andrzej Zacharzewski, tłumacz Historii murzyńskiej, tj. Etiopiki Heliodora, najgłośniejszego starożytnego romansu miłosnego
* anonimowy tłumacz Sowiźrzała
* anonimowy tłumacz Facecyj polskich (ok. 1570), zbioru humoresek pochodzenia łacińskiego i włoskiego
Współpracował z tym środowiskiem pisarz pochodzenia szlacheckiego, Marcin Bielski, autor kronik i dziejów świata, moralitetu, satyr obyczajowych z życia szlachty i mieszczan.
Najwybitniejsi twórcy polskiego renesansu to Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. Wielki talent Kochanowskiego jest summą i najwyższym osiągnięciem polskiego odrodzenia. Przez współczesnych nazywany "kochaniem wieku tego", był powszechnie podziwiany i naśladowany. Następcy, choć w przypadku Kochanowskiego, poety miary europejskiej, trudno mówić o twórczej kontynuacji, rozwijali swą twórczość w dwóch nurtach:
1. Nurt szlacheckiej rodzimości, nazywany niekiedy szkołą Reja. Należeli do niego m.in.:
* Bartłomiej (Bartosz) Paprocki, autor dwu herbarzy, wierszowanego Gniazda cnoty i Herbów rycerstwa polskiego prozą
* Maciej Stryjkowski, autor Kroniki polskiej, litewskiej, żmodzkiej i wszystkiej Rusi
* Sebastian Fabian Klonowic, burmistrz lubelski i poeta; autor m.in. Flisa, utworu o spławie zboża Wisłą do Gdańska, oraz satyr Worek Judaszów zdradzającej doskonałą znajomość miejskiego świata przestępczego.
* Adam Czahrowski, autor zbioru wierszy nazwanego Trenami (żałosne losy żołnierza w służbie obcej)
2. Nurt dworski, reprezentowany głównie przez poetów, liryków, obeznanych z literaturą łacińską i włoską
* Szymon Szymonowic, poeta-dworzanin, przyjaciel hetmana Jana Zamoyskiego, organizujący założoną przezeń Akademię Zamojską. Wprowadził do literatury polskiej nazwę "sielanki" (po ukraińsku wyraz ten znaczy dziewczęta wiejskie) na określenie poetyckich obrazków z życia dworków i chat. Najbardziej znane jego sielanki to: Kołacze i Żeńcy (akurat mało sielankowa scenka z pańszczyźnianego pola).
* Mikołąj Sęp Szarzyński, zm. 1581, a więc przed Kochanowskim, uważany przede wszystkim za prekursora baroku
* poeci-dworzanie król.: J. Bielski, J. Smolik, A. Zbylitowski, autorzy gładkich panegiryków dworskich
* Łukasz Górnicki (prozaik), autor Dworzanina polskiego (druk. 1565), przeróbki parenetycznego traktatu humanisty włoskiego B. Castiglione.
Barok:
Epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca zjawiska z końca w. XVI, XVII w. i 1 poł. XVIII.
Pochodzenie i pierwotne znaczenie terminu barok jest do dziś niewyjaśnione (portug. barocco nieregularna perła, baroco figura sylogizmu i in.). W XVIII w. we Francji termin ten stosowany był jako określenie pejoratywne, opisujące dziwactwa, nieregularności w sztuce. W podobnym duchu używa go Heinrich Wolfflin w pracy pt. Renaissance und Barock (1888), w której stworzył, dzięki porównawczym analizom formalnym sztuki klasycyzmu i baroku podstawy do wyodrębnienia swoistości stylu barokowego. W dalszych pracach przeciwstawił renesansowe i barokowe widzenie świata, ujmując różnice w 5 podstawowych kategorii: linearność malarskość; płaskość głębia, forma zamknięta otwarta; wielość, tj. koordynacja jedność, tj. subordynacja; jasność niejasność. Wskazywał też, iż cechy znamienne dla stylu barokowego pojawiają się na zasadzie nawrotów w innych epokach.
Termin barok jest więc zapożyczeniem z historii sztuki. Jako pierwszy użył go Edward Porębowicz (1893), na określenie stylu poezji Jana Andrzeja Morsztyna.
Wczesny barok kształtował się na przełomie XVI i XVII w. kiedy jeszcze rozwijała się literatura renesansowa. Obok najwybitniejszych poetów późnego renesansu, pojawili się w tym czasie twórcy krytycznie oceniający renesansową koncepcję poszukiwania ziemskiego szczęścia i harmonii. Nowi poeci, Mikołaj Sęp Szarzyński i Sebastian Grabowiecki, pojmowali życie jako epizod otwierający drogę do życia wiecznego, odwoływali się do dualizmu ludzkiej natury, w której tylko to, co duchowe, jest trwałe, a tym samym jest jedyną wartością. Z tych rozważań wyrasta barokowy nurt poezji metafizycznej. Była to poezja intelektualna, trudna, nawiązująca do zainicjowanej na soborze trydenckim (zakończ. 1563) kontrreformacyjnej idei "prawdziwej reformy" obyczajów w chrześcijaństwie. Obaj twórcy poszukiwali nowych środków wyrazu w wersyfikacji, strofice, składni, stylistyce, by poprzez złożoność formy wypowiedzi oddać dramatyczną złożoność myśli poetyckiej.
Następcy Sępa i Grabowieckiego sięgali do wzoru średniowiecza, jako epoki surowego kultu, poszukiwali motywów grozy i makabry, co doprowadziło do ukształtowania się w późnym baroku dewocyjnego nurtu poezji "rzeczy ostatecznych".
Skrajnie przeciwstawne stanowisko zajęła poezja "światowych rozkoszy", reprezentowana przez Hieronima Morsztyna, młodego Kaspra Twardowskiego, Szymona Zimorowica, upowszechniana przez liczne, anonimowo wydawane antologie. Główną cechą tego nurtu była fascynacja przemijającą urodą świata, gromadzenie obrazów urody natury, poszukiwanie w samym języku możliwości niezwykłych zestawień semantycznych, eufonicznych jako źródła estetycznych przeżyć. Najwybitniejszym reprezentantem tego nurtu stał się Jan Andrzej Morsztyn.
Kompromisowe stanowisko w sporze o nową filozofię człowieka zajęła poezja ziemiańska, wynosząca do rangi wzoru stoicką zasadę umiaru. Do końca epoki utrzymywała się i rozwijała konwencja opisu uroków wsi, w dyskusji o obowiązkach ziemianina coraz mocniej rysował się nurt krytyki zaniedbań, kultu "złotej wolności", najpełniej reprezentowany później przez Wacława Potockiego.
Podejmowano próby stworzenia nar. eposu rycerskiego. Wzorem był przełożony (1618) przez Piotra Kochanowskiego Gofred Torquato Tasso.
W prozie dominowała potrydencka twórczość religijno-polemiczna. Ważną rolę w dyskusji o kierunku przemian odegrał P. Skarga, jako twórca pełnej wyrazu poetyki kazań. Od schyłku XVI w. rozpoczął się coraz szerszy rozwój podstawowych form pamiętnika: diariuszy wojennych, raptularzy domowych i in.
Dojrzały barok (ok. 1620 ok. 1680) rozwijał się jednak w warunkach ograniczonej wolności twórczej, spora część dzieł z tego czasu pozostała w rękopisach.
Wojny 1648-60 doprowadziły do ogromnych zniszczeń (m. in. szkół, drukarń, zbiorów książek i dzieł sztuki), nie doszły do skutku projekty reform w duchu monarchicznym, co utrwaliło wewnętrzną anarchię, wygnanie arian ( 1658-81) zapewniło kontrreformacji pełne panowanie w kraju. Późny barok (ok. 1680 ok. 1740) był okresem najniższego w naszych dziejach upadku literatury. W pierwszym 20-leciu działali jeszcze trzej wybitni literaci okresu poprzedniego: Wacław Potocki. Wespazjan Kochowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski, nie mieli jednak następców w 1 poł. w. XVIII. Kłopoty z drukiem i cenzurą doprowadziły do rozkładu życia literackiego. Przestrogą dla odważnych a dociekliwych był wyrok śmierci wykonany na K. Łyszczyńskim (1689), oskarżonym o autorstwo dzieła ateistycznego.
Oficjalnym poparciem cieszyła się jedynie twórczość religijna, poezja rzeczy ostatecznych nurt utrzymujący się jeszcze w 2 poł. XVIII w. (Józef Baka).
Dobrze rozwijały się też nie podlegające cenzurze teatr i pamiętnikarstwo (najwybitniejszy utwór tego typu, dzieło Jana Chryzostoma Paska), które stało się ważnym ogniwem rozwojowym prozy literackiej. Teatr dworski, po osłabieniu aktywności w 2 poł. wieku, odrodził się za Sasów, rozwinął się wówczas ważny dla kultury epoki oświecenia zwyczaj zakładania scen w pałacach magnackich. Teatry działały zarówno w szkołach jezuickich, jak i pijarski. Rozwinęła się opera pasyjna oraz widowiska bożonarodzeniowe.
Tradycje literatury barokowej utrzymywały się nie tylko w okresie przejściowym (1740-1775), ale w wielu dziedzinach twórczości i poza głównymi centrami kultury także później.
Oświecenie:
Epoka literatury i kultury polskiej obejmująca 2 połowę XVIII i początek XIX wieku; pierwsza nowożytna epoka kultury w Polsce.
Podstawę oświeceniowego światopoglądu stanowiły:
* przekonanie, że samodzielna, nieskrępowana przez autorytety religijne i polityczne myśl ludzka posiada nieograniczone możliwości poznawcze.
* istnieje idealna norma życia społecznego i indywidualnego, zgodny z naturą porządek moralny, racjonalne zasady rządzące światem.
Stąd płynęła wiara w możliwość reformowania systemów społecznych, obyczajów, ustrojów politycznych poprzez upowszechnianie wiedzy i oświecanie umysłów. Celem nadrzędnym literatury i filozofii miało być uwolnienie człowieka od przesądów, wypracowanie narzędzi umożliwiających indywidualne docieranie do uniwersalnych zasad rządzących światem i posługiwanie się nimi w życiu.
Na zachodzie Europy, we Francji, oświeceniowy ferment umysłowy towarzyszył rozkładowi monarchii absolutnej, kryzysowi związanych z nią norm i instytucji, który ostatecznie doprowadził do wybuchu rewolucji 1789 roku. W Polsce ruch oświeceniowy rozwijał się w warunkach zagrożonego bytu narodowego. Wynikało z tego niemal całkowite podporządkowanie aktywności kulturalnej i literackiej celom reformatorsko-wychowawczym. Dydaktyzm stanowi dominującą cechę polskiego oświecenia, nie ma w nim tak wyraźnego jak we Francji nurtu dyskusji religijnych, deklaracji deizmu czy libertynizmu, tym bardziej, że najwybitniejsi przedstawiciele literatury i kultury to duchowni. Bliższym i ważniejszym celem było twórcze przeciwstawienie się tradycji sarmackiej, stworzenie nowego modelu obywatela, świadomego swoich powinności i zaangażowanego w reformę kraju.
Początek ruchu oświeceniowego w Polsce wiąże się z działalnością dwóch instytucji:
* Biblioteki braci Załuskich, pierwszej polskiej i jednej z pierwszych na świecie biblioteki publicznej
* Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, zreformowanej szkoły pijarskiej (1740)
Jednakże pełny rozkwit oświecenia w Polsce wiąże się z faktem wstąpienia na tron polski w 1764 roku Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego mecenatem:
* 1765 powstaje Szkoła Rycerska, wychowująca młodzież szlachecką w duchu nowoczesnego patriotyzmu, powstaje Teatr Narodowy, zaczyna ukazywać się "Monitor", najważniejsze czasopismo oświeceniowe.
* 1773 powstaje Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze w Europie ministerstwo oświaty.
* król inicjuje projekt nowoczesnego opracowania dziejów Polski, którego efektem będzie dzieło Adama Naruszewicza Historia narodu polskiego
* król skupia wokół siebie pisarzy i poetów
Poza programem obozu królewskiego rozwijały się radykalne nurty oświecenia, tj. jakobini i Kuźnica Kołłątajowska.
Wychowawcze zadania literatury najszybciej podjął dramat (komedie Franciszka Bohomolca i Franciszka Zabłockiego, później komedia polityczna Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza i twórczość dramatyczna Wojciecha Bogusławskiego z Krakowiakami i góralami na czele) oraz publicystyka na łamach "Monitora". Realizowali je również poeci z kręgu stanisławowskiego, skupieni wokół królewskiej inicjatywy "obiadów czwartkowych" i czasopisma "Zabawy przyjemne i pożyteczne". Ich twórczość, w dużej mierze, okolicznościowa podlegała tradycyjnym podziałom poetyki klasycystycznej:
* ody (Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki)
* satyry (Naruszewicz, Ignacy Krasicki)
* bajki (Trembecki, Krasicki)
* list poetycki (Krasicki)
* poemat heroikomiczny (Krasicki, Kajetan Węgierski, Jakub Jasiński)
Obok tego nurtu rozwijała się również twórczość liryczna w duchu sentymentalnym (Franciszek Karpński, Franciszek Dionizy Kniaźnin) nastawiona na analizę stanów emocjonalnych, odwołująca się do wzorów poezji ludowej i języka potocznego.
Mimo dominującego w literaturze dydaktyzmu, zadania i właściwości literatury jako środka wypowiedzi artystycznej były również przedmiotem teoretycznych rozważań i dyskusji, a Franciszek Ksawery Dmochowski dokonał adaptacji na grunt polski słynnej L'Art potique Boileau pt. Sztuka rymotwórcza.
Oświecenie to również początek nowożytnej powieści polskiej (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstoli Krasickiego, powieść sentymentalna z pocz. XIX wieku i in.) oraz rozwój nowożytnej publicystyki politycznej i myśli społecznej (Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski). Wszystkich publicystów epoki łączyło przekonanie o potrzebie zmiany stosunków społecznych w duchu humanitaryzmu (walka o prawa mieszczan i podmiotowość chłopów) i reform gospodarczych ustanawiających równowagę ekonomiczną kraju i obywateli.
W okresie walk politycznych Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 maja, a później rozbiorów i insurekcji kościuszkowskiej, powstawała również anonimowa poezja polityczna (gatunki klasyczne ale również paszkwile, pamflety i trawestacje), służąca kształtowaniu nastrojów społecznych.
Romantyzm:
Nurt w literaturze, sztuce i kulturze, którego dominacja przypada w Europie na okres między w. rewolucją francuską a Wiosną Ludów. W Polsce umowną datę początkową (1822 r.) wyznacza wydanie pierwszej serii Poezji Mickiewicza, datą zamykającą jest wybuch powstania styczniowego w 1863 roku.
Tym co przesądziło o kształcie polskiego romantyzm była utrata niepodległości, koniec legendy napoleońskiej i ostateczne przypieczętowanie nowego porządku europejskiego na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku. Te najważniejsze w dziejach nowożytnej świadomości Polaków wydarzenia zdecydowały o konieczności zdefiniowania na nowo pojęcia narodu i jednostki, społeczeństwa i państwa, a także przeznaczenia i funkcji kultury, przede wszystkim literatury.
Młodzi polscy romantycy, traktowali bunt nie jako obowiązek młodości, czy modną pozę ale jako jedyny sposób odzyskania w pełni niezależnego bytu narodowego. Szukali oparcia w tym, co uznawali za odrębne, indywidualne, autentyczne i nieskażone przez cywilizację, a zatem i politykę.
Pierwsze utwory Mickiewicza: Ballady i romanse w t. 1 Poezji oraz II i IV cz. Dziadów w t. 2 (1823) ujawniły nowe w literaturze polskiej jakości. Znana z twórczości preromantyków niemieckich kategoria "ludowości" w koncepcji Mickiewicza zyskiwała nową oryginalną interpretację. Lud był w niej nie tylko skarbnicą wartości, ale przede wszystkim nosicielem "prawd żywych", naiwnie i szczerze obcującym ze światem niewidzialnym. Lud reprezentował niewzruszoną prawdę uniwersalną, z którą racja indywidualna musiała wejść w konflikt.
Napięcie między jednostką a zbiorowością stanowić będzie, poczynając od Dziadów kowieńsko-wileńskich, dominujący rys polskiego romantyzmu. Doprowadzi to do narodzin szczególnego typu bohatera romantycznego, rozdartego pomiędzy osobistym szczęściem, a powinnościami patriotycznymi (Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie).
Mimo iż romantyzm zrywał z klasycznymi podziałami gatunkowymi, szybko wytworzył własne: balladę, powieść poetycką, dramat romantyczny.
Klęska powstania stała się momentem zwrotnym w rozwoju romantyzmu. Polska podzieliła się na "emigrację", skupioną przeważnie we Francji i "kraj", na który spadły ciężkie represje polityczne. Centralną postacią tej fazy romantyzmu polskiego był Adam Mickiewicz, kreowany przez współczesnych na duchowego przywódcę narodu. Mickiewiczowska koncepcja Polski-Chrystusa Narodów i jego wizja społecznej roli poety naznaczyła zbiorową świadomość Polaków na ponad sto lat. Jego koncepcja poezji i języka poetyckiej wypowiedzi stała się dla innych twórców punktem odniesienia, w opozycji do którego zmuszeni byli budować własną poetykę (choć pomniejsi poprzestawali na mniej lub bardziej udolnym naśladownictwie) . Szczególnie wyraźnie widać to w rozwoju twórczym Juliusza Słowackiego . Osobne miejsce w krajobrazie romantyzmu polskiego zajmuje Zygmunt Krasiński ze swą oryginalną koncepcją romantycznego historyzmu i odmienną interpretacją chrześcijaństwa.
W cieniu wielkiego romantyzmu emigracyjnego druga i trzecia generacja romantyków stworzyła w kraju poezję spisku i powstania. Stoczywszy walkę z naśladowcami lamentów nieszczęśliwego kochanka z IV cz. Dziadów poeci ci usiłowali narzucić współczesnym inny kanon poezji, przeciwstawiającej "miłosnym pieniom" męski czyn, odrzucającej bezpłodne marzenia dla walki i zwycięstwa w boju za ojczyznę. Rolę wieszcza takiej poezji pełnił w kraju Kornel Ujejski. Obok niej rozwijała się poezja romantycznej ludowości (Teofil Lenartowicz, Władysław Syrokomla).
Późnym dzieckiem romantyzmu był Cyprian Kamil Norwid, pierwszy znawca i twórczy krytyk słynnych poprzedników. Jego twórczość wykracza poza romantyzm. W 1865 w przedmowie do cyklu Vade-mecum Norwid dowodził, że poezja pol. znalazła się "w krytycznej chwili", że romantyzm doszedł już do swego kresu, że zatem przyszedł czas aby zdjąć z literatury polskiej obowiązki, które nie należą do dziedziny sztuki, aby mogła powstać sztuka odpowiedzialna za siebie jako za sztukę, poezja nastawiona na poezję jako celową organizację języka. Taką poezję sam Norwid uprawiał, tworząc nowoczesną polską poezję intelektualną.
Pozytywizm:
Okres w dziejach literatury polskiej, obejmujący twórczość wychowanków Szkoły Głównej Warszawskiej (1862-69), dla których przeżyciem pokoleniowym był wybuch i klęska powstania styczniowego.
Nazwę "pozytywizm" zaczerpnięto z dominującego w myśli europejskiej od lat czterdziestych XIX wieku nurtu filozoficznego (zapoczątkowany przez Comte'a, kontynuowany przez Littrego, Taine'a, Milla, Spencera, Buckle'a, Darwina), który przeciwstawiał się metafizyce i budował wiedzę o świecie opartą na badaniu faktów dostępnych rozumowi, sprawdzalnych empirycznie. Jego podstawę stanowiło zaufanie do nauki (scjentyzm), wiara w możliwość wykrycia i dostosowania praw rządzących przyrodą także do rozwoju jednostek i grup społecznych (determinizm, ewolucjonizm). W takiej koncepcji pokolenie postyczniowe szukało podstaw teoretycznych programu walki o przebudowę struktury społeczno-ekonomicznej zdziesiątkowanego narodu oraz unowocześnienia gospodarki krajowej. W poglądach pozytywistów polskich wyraźny jest agnostycyzm i antyklerykalizm, szeroko pojmowany liberalizm, utylitaryzm, czyli dążenie do szczęścia jednostki powiązanego z pożytkiem społecznym (stąd kwestia emancypacji kobiet i asymilacji Żydów), kult pracy i wiedzy, które stały się podstawą rozwoju ruchu oświatowego.
Rok 1863 wyznacza początek pozytywizmu polskiego, nie ma natomiast zgody co do daty końcowej; na ogół przyjmuje się, że pozytywizm skończył się w 1881 roku z chwilą ostatecznego bankructwa jego programu społecznego i politycznego. Należy jednak pamiętać, że dojrzała twórczość pozytywistów tworzy nurt równoległy do młodzieńczej, zdobywczej fazy modernizmu.
Pozytywizm polski miał swych poprzedników: pod względem programu społ. byli to liczni "organicznicy", tj. zwolennicy legalnej działalności na polu gospodarki i kultury w Księstwie Warszawskim, Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Poznańskim. Poprzednikami artystycznymi byli czynni nadal tzw. powieściopisarze krajowi (Józef Ignacy Kraszewski i Tomasz Teodor Jeż, w mniejszym stopniu Józef Korzeniowski).
Wystąpienia nowej generacji znane pod nazwą walki młodej i starej prasy, miały charakter kampanii publicystycznej, w której posługiwano się hasłami: pracy organicznej, wszechstronnego rozwoju organizmu społ. (przy zachowaniu zasady realizmu politycznego, tj. rezygnacji przynajmniej na czas najbliższy z dążeń niepodległościowych), oraz pracy u podstaw, czyli głównie działalności oświatowej, wspierającej rozwój najniższych warstw społecznych. Oceniając ten program należy pamiętać, iż sami jego twórcy zaznaczali wielokrotnie, że ich program jest koniecznością, wyznaczoną przez aktualną sytuację polityczną.
Pozytywistyczna koncepcja literatury przeciwstawiała romantycznemu pojęciu wieszcza, pisarza-obywatela, pracującego dla społeczeństwa i podlegającego jego ocenie, romantycznej koncepcji twórczości jako natchnienia pracę literacką opartą na wiedzy i świadomym "naukowym" zbieraniu materiału obserwacyjnego. Nowym bohaterem miał być człowiek pracy. Wyznacznikiem wartości dzieła stała się jego tendencja, zgodna z założeniem utylitaryzmu. Nowy typ literatury miał przyczynić się do likwidacji psychicznych skutków powstania styczniowego i reedukacji społeczeństwa w duchu nowoczesnych ideałów społecznych. Zadania te miała realizować powieść, uznana za najdogodniejszy gatunek wypowiedzi. Ceniono także in. formy narracyjne, np. opowiadanie, szkic powieściowy, nowelę. Gatunki dramatyczne pozostawały poza zakresem zainteresowania młodych, co wynikało ze szczególnej sytuacji teatrów warszawskich.
Rozczarowanie tego typu literaturą nastąpiło na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wraz z "wydorośleniem" młodych, z nową sytuacją społeczną, dezaktualizującą program pozytywistów wobec narodzin ruchu robotniczego i narastających konfliktów społecznych, wreszcie z nową sytuacją w literaturze europejskiej (twórczość Zoli, Ibsena, Turgieniewa, Dostojewskiego i Tołstoja).
Najwybitniejszymi przedstawicielami pozytywizmu byli:
* Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielowski (ideologowie i teoretycy)
* Bolesław Prus,
* Eliza Orzeszkowa,
* Henryk Sienkiewicz,
* Adam Asnyk,
* Maria Konopnicka,
* Wiktor Gomulicki,
* Adolf Dygasiński,
* Antoni Sygietyński.
Drukowali najczęściej w tygodnikach: "Przeglądzie Tygodniowym", "Niwie", "Opiekunie Domowym", "Wędrowcu", "Prawdzie", "Głosie"; miesięcznikach: "Ateneum" i od 1880 "Bibliotece Warsz."; W prasie codz. "Nowinach" oraz "Słowie". Wielu pisarzy publikowało w tygodniku "Kraj", wychodzącym od 1882 w Petersburgu.
Obok głównego nurtu literatury rozwijała się twórczość:
* krajowych epigonów romantyzmu (F. Faleński, J. Łuszczewska (Deotyma), L. Sowiński, A. E. Odyniec, J. Zachariasiewicz, J. Bliziński)
* przebywających na emigracji J. I. Kraszewskiego, T. T. Jeża, T. Lenartowicza, C. Norwida oraz Z. Kaczkowskiego (wyjechał z kraju pod naciskiem opinii publicznej).
* niezmiernie popularnej Marii Rodziewiczówny (debiut 1887).
Młoda Polska:
Epoka literacka obejmująca l. 1890-1918, między okresem pozytywizmu a 20-leciem międzywojennym 1918-39.
Była dziełem generacji pisarzy, którzy urodzili się w l. 1860-70: Jan Kasprowicz, Zenon Przesmycki (Miriam), Antoni Lange, Stefan Żeromski, Andrzej Niemojewski, Kazimierz Tetmajer, Jan Lemański, Władysław Stanisław Reymont, Stanisław Przybyszewski, Stanisław Wyspiański, Lucjan Rydel, Artur Górski. Wszyscy dorastali w atmosferze klęski postyczniowej i fakt ten zaważył znacząco na ich stosunku do świata i poprzedników. Wyrażał się on w zbiorowym poczuciu kryzysu wartości oraz kryzysu systemów filozoficznych, rządzących myślą europejską XIX w.
Materialistycznym, przyrodniczym koncepcjom pozytywistów przeciwstawiał: pesymistyczną metafizykę Schopenhauera, immoralizm i filozofię życia Nietzschego, później intuicjonizm i witalizm Bergsona. Racjonalizmowi i obiektywnej naukowości przeciwstawiał irracjonalizm i idealizm.
Pokolenie to odczuwało swoją sytuację jako schyłkową, dekadencką, co wiązało się również z silnym przeżyciem końca wieku (fin-de-siecle). Buntowało się przeciw obyczajowości mieszczańskiej i stabilizacji politycznego status quo. Wiązał się z tym nawrót do romantyzmu polskiego jako wzoru politycznego i artystycznego.
Literatura okresu Młodej Polski to zjawisko różnorodne, stąd trudności ze znalezieniem ogólnego terminu, który ujmowałby wszystkie jej aspekty. Najbardziej ogólny z nich, "Młoda Polska", był tytułem publikowanego przez Artura Górskiego w "Życiu" krakowskim cyklu artykułów programowych. Już wcześniej funkcjonował termin "modernizm", którym określano nowatorskie zjawiska literackie. Przez "dekadentyzm" rozumiano schyłkowść i wyrafinowanie ówczesnej sztuki i filozofii, przy czym określenie to nacechowane było negatywnie i posługiwali się nim raczej przeciwnicy modernizmu. Nazwa "neoromantyzm" wskazuje na jedno z ważnych źródeł inspiracji epoki. Termin "symbolizm" to nazwa techniki artystycznej wywodzącej się z idealistycznych przesłanek światopoglądowych.
Pokolenie twórców Młodej Polski debiutowało poezją. Poetami, których rozwój był najbardziej znamienny dla pierwszej fazy ideowej epoki, okazali się Kasprowicz i Tetmajer. Ich poezję cechowały: niepokój moralny, gwałtowna ekspresja (Kasprowicz) oraz nastrojowość, pesymizm i śmiały erotyzm. Przyjazd Stanisława Przybyszewskiego do Krakowa w 1898roku, objęcie przezeń redakcji "Życia" i liczne manifesty tego pisarza (m. in. Confiteor) uczyniły z tych cech twórczości poetyckiej program artystyczny całej generacji.
Był to program "sztuki dla sztuki", rezygnacji z obywatelskich obowiązków literatury, kultu indywidualności i jej jednostkowych przeżyć, wyraźnie podkreślanej odrębności artysty i jego niezgody na wartości etosu mieszczańskiego.
Niewiele później nastąpiły młodopolskie debiuty prozatorskie Żeromskiego, Reymonta i Władysława Orkana. Podstawę ich twórczości stanowił, jak i w okresie poprzednim, nadal realizm, ale opatrzony nowymi zdobyczami artystycznymi. Są to głównie: liryzm i współczucie oraz ostre akcenty naturalistyczne. Jednocześnie jednak Żeromski, kreując wzory bojowników o prawdę moralną i postęp społeczną (dr Judym z Ludzi bezdomnych), na powrót wprowadził problematykę społeczną do literatury okresu.
Najpóźniej zaznaczyła się twórczość dramaturgiczna Młodej Polski. Chwilę po znakomitym debiucie Jana Augusta Kisielewskiego (W sieci, Szalona Julka, Karykatury), indywidualność Stanisława Wyspiańskiego przyćmiła innych dramaturgów. Wesele (1901) stało się sukcesem tej miary co Hymny Kasprowicza i Ludzie bezdomni Żeromskiego.
Charakter dramaturgii Młodej Polski określa również twórczość Gabrieli Zapolskiej, Tadeusza Rittnera, Władysława Perzyńskiego, Adolfa Nowaczyńskiego, Karola Huberta Rostworowskiego oraz Tadeusza Micińskiego.
Lata 1900-05 to szczytowa faza twórcza Młodej Polski. Jest to szczyt aktywności twórczej najwybitniejszych pisarzy tego pokolenia. Ukazuje się Wyspiańskiego Wesele, Wyzwolenie, Akropolis i Noc listopadowa, Żeromskiego Ludzie bezdomni i Popioły, Kasprowicza Hymny, Berenta Próchno, Irzykowskiego Pałuba, Reymonta pierwsze tomy Chłopów. Debiutują wtedy pisarze, których twórczość trwać będzie również po 1918 (Daniłowski, Berent, Miciński, Irzykowski, Wolska, Żeleński-Boy, Żuławski, Nowaczyński, Rostworowski, Staff, Leśmian, Brzozowski). Debiuty owe wnoszą nowe treści do wizerunku Młodej Polski, ale prawdziwy zwrot ideowy następuje w związku z wydarzeniami rewolucji 1905 roku.
Rewolucja staje się głównym tematem twórczości Andrzeja Struga, znajduje odbicie w takich dramatach jak Kniaź Potiomkin Micińskiego i Róża Żeromskiego. Natomiast wydane w latach następnych: Duma o hetmanie Żeromskiego, zbiór prozy poet. O bohaterskim koniu i walącym się domu Kasprowicza, a nade wszystko Ozimina Berenta są świadectwem znaczących przemian techniki artystycznej.
Literatura okresu M.P. rozwijała się w trzech ośrodkach: Krakowie, Warszawie i we Lwowie. Ważną rolę w kształtowaniu się wizerunku epoki odegrało czasopiśmiennictwo literackie: krakowski dwutygodnik "Świat" (1888-95), pod koniec istnienia zapełniony wystąpieniami i przekładami Miriama; tygodnik "Życie" (1897-1900) za redakcji Przybyszewskiego; krakowska "Krytyka" (1899-1914) oraz warszawska "Chimera" (1901-07) pod redakcją Przesmyckiego, czasopismo o wyszukanej szacie graficznej, na którego łamach dokonało się odkrycie poezji Norwida; lwowski "Lamus" (1908-13) i krakowski "Museion" (1911-13).
Warto też pamiętać, że najwybitniejsi pisarze pozytywizmu byli czynni w ciągu całego okresu Młodej Polski i że dopiero wtedy powstało niejedno z ich wybitnych dzieł: Bez dogmatu i Krzyżacy Sienkiewicza, Emancypantki i Faraon Prusa, Gloria victis i Ad astra Orzeszkowej.
Dwudziesto Lecie:
Epoka literacka obejmująca l. 1890-1918, między okresem pozytywizmu a 20-leciem międzywojennym 1918-39.
Była dziełem generacji pisarzy, którzy urodzili się w l. 1860-70: Jan Kasprowicz, Zenon Przesmycki (Miriam), Antoni Lange, Stefan Żeromski, Andrzej Niemojewski, Kazimierz Tetmajer, Jan Lemański, Władysław Stanisław Reymont, Stanisław Przybyszewski, Stanisław Wyspiański, Lucjan Rydel, Artur Górski. Wszyscy dorastali w atmosferze klęski postyczniowej i fakt ten zaważył znacząco na ich stosunku do świata i poprzedników. Wyrażał się on w zbiorowym poczuciu kryzysu wartości oraz kryzysu systemów filozoficznych, rządzących myślą europejską XIX w.
Materialistycznym, przyrodniczym koncepcjom pozytywistów przeciwstawiał: pesymistyczną metafizykę Schopenhauera, immoralizm i filozofię życia Nietzschego, później intuicjonizm i witalizm Bergsona. Racjonalizmowi i obiektywnej naukowości przeciwstawiał irracjonalizm i idealizm.
Pokolenie to odczuwało swoją sytuację jako schyłkową, dekadencką, co wiązało się również z silnym przeżyciem końca wieku (fin-de-siecle). Buntowało się przeciw obyczajowości mieszczańskiej i stabilizacji politycznego status quo. Wiązał się z tym nawrót do romantyzmu polskiego jako wzoru politycznego i artystycznego.
Literatura okresu Młodej Polski to zjawisko różnorodne, stąd trudności ze znalezieniem ogólnego terminu, który ujmowałby wszystkie jej aspekty. Najbardziej ogólny z nich, "Młoda Polska", był tytułem publikowanego przez Artura Górskiego w "Życiu" krakowskim cyklu artykułów programowych. Już wcześniej funkcjonował termin "modernizm", którym określano nowatorskie zjawiska literackie. Przez "dekadentyzm" rozumiano schyłkowść i wyrafinowanie ówczesnej sztuki i filozofii, przy czym określenie to nacechowane było negatywnie i posługiwali się nim raczej przeciwnicy modernizmu. Nazwa "neoromantyzm" wskazuje na jedno z ważnych źródeł inspiracji epoki. Termin "symbolizm" to nazwa techniki artystycznej wywodzącej się z idealistycznych przesłanek światopoglądowych.
Pokolenie twórców Młodej Polski debiutowało poezją. Poetami, których rozwój był najbardziej znamienny dla pierwszej fazy ideowej epoki, okazali się Kasprowicz i Tetmajer. Ich poezję cechowały: niepokój moralny, gwałtowna ekspresja (Kasprowicz) oraz nastrojowość, pesymizm i śmiały erotyzm. Przyjazd Stanisława Przybyszewskiego do Krakowa w 1898roku, objęcie przezeń redakcji "Życia" i liczne manifesty tego pisarza (m. in. Confiteor) uczyniły z tych cech twórczości poetyckiej program artystyczny całej generacji.
Był to program "sztuki dla sztuki", rezygnacji z obywatelskich obowiązków literatury, kultu indywidualności i jej jednostkowych przeżyć, wyraźnie podkreślanej odrębności artysty i jego niezgody na wartości etosu mieszczańskiego.
Niewiele później nastąpiły młodopolskie debiuty prozatorskie Żeromskiego, Reymonta i Władysława Orkana. Podstawę ich twórczości stanowił, jak i w okresie poprzednim, nadal realizm, ale opatrzony nowymi zdobyczami artystycznymi. Są to głównie: liryzm i współczucie oraz ostre akcenty naturalistyczne. Jednocześnie jednak Żeromski, kreując wzory bojowników o prawdę moralną i postęp społeczną (dr Judym z Ludzi bezdomnych), na powrót wprowadził problematykę społeczną do literatury okresu.
Najpóźniej zaznaczyła się twórczość dramaturgiczna Młodej Polski. Chwilę po znakomitym debiucie Jana Augusta Kisielewskiego (W sieci, Szalona Julka, Karykatury), indywidualność Stanisława Wyspiańskiego przyćmiła innych dramaturgów. Wesele (1901) stało się sukcesem tej miary co Hymny Kasprowicza i Ludzie bezdomni Żeromskiego.
Charakter dramaturgii Młodej Polski określa również twórczość Gabrieli Zapolskiej, Tadeusza Rittnera, Władysława Perzyńskiego, Adolfa Nowaczyńskiego, Karola Huberta Rostworowskiego oraz Tadeusza Micińskiego.
Lata 1900-05 to szczytowa faza twórcza Młodej Polski. Jest to szczyt aktywności twórczej najwybitniejszych pisarzy tego pokolenia. Ukazuje się Wyspiańskiego Wesele, Wyzwolenie, Akropolis i Noc listopadowa, Żeromskiego Ludzie bezdomni i Popioły, Kasprowicza Hymny, Berenta Próchno, Irzykowskiego Pałuba, Reymonta pierwsze tomy Chłopów. Debiutują wtedy pisarze, których twórczość trwać będzie również po 1918 (Daniłowski, Berent, Miciński, Irzykowski, Wolska, Żeleński-Boy, Żuławski, Nowaczyński, Rostworowski, Staff, Leśmian, Brzozowski). Debiuty owe wnoszą nowe treści do wizerunku Młodej Polski, ale prawdziwy zwrot ideowy następuje w związku z wydarzeniami rewolucji 1905 roku.
Rewolucja staje się głównym tematem twórczości Andrzeja Struga, znajduje odbicie w takich dramatach jak Kniaź Potiomkin Micińskiego i Róża Żeromskiego. Natomiast wydane w latach następnych: Duma o hetmanie Żeromskiego, zbiór prozy poet. O bohaterskim koniu i walącym się domu Kasprowicza, a nade wszystko Ozimina Berenta są świadectwem znaczących przemian techniki artystycznej.
Literatura okresu M.P. rozwijała się w trzech ośrodkach: Krakowie, Warszawie i we Lwowie. Ważną rolę w kształtowaniu się wizerunku epoki odegrało czasopiśmiennictwo literackie: krakowski dwutygodnik "Świat" (1888-95), pod koniec istnienia zapełniony wystąpieniami i przekładami Miriama; tygodnik "Życie" (1897-1900) za redakcji Przybyszewskiego; krakowska "Krytyka" (1899-1914) oraz warszawska "Chimera" (1901-07) pod redakcją Przesmyckiego, czasopismo o wyszukanej szacie graficznej, na którego łamach dokonało się odkrycie poezji Norwida; lwowski "Lamus" (1908-13) i krakowski "Museion" (1911-13).
Warto też pamiętać, że najwybitniejsi pisarze pozytywizmu byli czynni w ciągu całego okresu Młodej Polski i że dopiero wtedy powstało niejedno z ich wybitnych dzieł: Bez dogmatu i Krzyżacy Sienkiewicza, Emancypantki i Faraon Prusa, Gloria victis i Ad astra Orzeszkowej.
