Nikotyna (ATC: N 07 BA 01) - alkaloid pirydynowy zawarty w liściach tytoniu. Jej śladowe ilości znajdują się też w pomidorach, bakłażanach i papryce.
Nikotyna jest to silna toksyna, działająca na układ nerwowy. Stosuje się ją również jako środek owadobójczy. W dawkach do 3 mg, czyli niewielkich wykazuje działanie stymulujące, przez co osoby palące odczuwają przyjemność. W większych dawkach powoduje paraliż układu oddechowego - dawka śmiertelna dla ludzi ok. 60 mg. Nikotyna działa na organizm człowieka na wiele różnych sposobów, gdyż wiąże się trwale i blokuje działanie kilkudziesięciu różnego rodzaju fermentów (enzymów). W małych niewielkich dawkach ma działanie stymulujące, powodując wzmożone wydzielanie hormonu walki, czyli adrenaliny, co powoduje wszystkie związane z tym objawy, takie jak: zanik bólu i głodu, przyspieszone bicie serca czy rozszerzone źrenice itp.. W większych dawkach powoduje trwałe zablokowanie działania układu nerwowego, ponieważ wiąże się ona trwale z tzw. receptorami nikotynowymi w komórkach nerwowych zaburzając ich przemianę materii i energii (tzw. metabolizm).
Nikotyna posiada działanie przeciwzakrzepowe. Podczas palenia papierosa nikotyna działa bardzo szybko po zażyciu (ok. 7 sekund - czas potrzebny na przedostanie się nikotyny szlakiem: jama ustna, płuca, krew krążenia małego, serce, aorta, tętnice mózgu), natomiast w organizmie utrzymuje się bardzo długo -czas półtrwania wynosi 72 godziny. Powoduje to, że jest ona substancją silnie fizycznie uzależniającą. Choć dawki pochłanianie przy paleniu są minimalne, gdyż większość obecnej w papierosach nikotyny ulega spaleniu, jednak wystarczają one do szybkiego uzależnienia.
Nikotyna działa również na ilość dopaminy w mózgu. Jest to kolejny powód, dlaczego nikotyna jest uzależniająca. Ludzie palą, aby utrzymać wysoki poziom dopaminy w mózgu. Badania dowiodły również, że nikotyna jest słabym inhibitorem MAO, czyli grupą związków stosowanych w leczeniu depresji i niedociśnienia tętniczego. Ciekawostką jest, że większość (75-90%) ludzi chorych na schizofrenię pali papierosy. Prawdopodobnie wynika to z powodu obniżonego poziomu dopaminy w mózgu schizofreników, którego przyczyną są leki przeciwpsychotyczne.
Nazwa nikotyny pochodzi od nazwiska francuskiego lekarza, J. Nicot, który w XVI wieku zalecał tytoń jako lek. Nikotyna została pierwszy raz wyizolowana w 1828 roku, a jej chemiczna budowa została odkryta w 1843 roku, natomiast otrzymana została po raz pierwszy w 1904 roku.