Romantyzm
Nazwa ta narodziła się w wyniku ewolucji słowa "romanus". Poprzez "lingua romana" (język rzymski, czyli łaciński) oznaczająca właśnie wcale nie łacinę, ale język ludowy, powstały z przemieszania się łaciny, języków germańskich i galickich. Języki te do dzisiaj noszą nazwę języków romańskich. Z nazwy języka ludowego utworzono określenie utworów pisanych w tym języku "romance, romans, romant" - romancą zwano utwór drobny, romantami obszerniejsze powieści opowiadające o niezwykłych, awanturniczych, fantastycznych przygodach. I w tym właśnie sensie pojawił się po raz pierwszy w rękopisie w XV w. wyraz "romanticus - romantyczny". Później przymiotnik "romantyczny" zaczęto używać do oznaczenia pewnej specjalnej piękności w poezji, następnie romanse - dramat szekspirowski i hiszpański. To już było znacznie zbliżone do tego, w jakim terminu "romantyzm" używali przedstawiciele młodej generacji artystów i myślicieli w końcu XVIII i początku XIX w., tj. sami romantycy. Okres ten przypadł zarówno w Europie, jak i w samej Polsce na czasy niezwykle burzliwe. Był to czas ruchów narodowo-wyzwoleńczych (powstanie listopadowe, krakowskie i styczniowe) oraz okres wynaradawiania. Literatura zajmowała się głównie walką narodowo-wyzwoleńczą. Podstawową cechą postawy romantyków był wszechstronny bunt wobec zastanej rzeczywistości. Romantycy nie akceptowali feudalnej struktury społecznej i absolutystycznych rządów, a oświeceniowy racjonalizm, empiryzm i klasycyzm odrzucili jako niewystarczające formy myślenia o świecie i sposoby jego wyrażania.
Rzeźba we Francji w okresie romantyzmu stała wysoko, jak zawsze zresztą w tym kraju. Francois Rude (1784 - 1855) był pierwszym naprawdę dramatycznym rzeźbiarzem XIX wieku. Po nim przyszli J. B. Carpeaux i A. L. Barye, łącząc dramatyzm z bystrością obserwacji życia.
Romantyzm w malarstwie bynajmniej nie był ograniczony do Francji. Drugim krajem rozkwitu sztuki romantycznej były Niemcy, ale tu przybrała ona inną postać formalną i tematyczną. Malarstwo niemieckie oparło się w XIX wieku przede wszystkim na Włoszech, a potem na własnych tradycjach z początku XIV wieku.
Włochy, podróże tam, studia starożytności zawsze były w Niemczech popularne, ale w XVIII wieku są wprost słabością literackiego i artystycznego świata Niemiec. Z początkiem wieku znalazła się w Rzymie grupa malarzy niemieckich z Corneliusem na czele, którzy tu zetknęli się z malarstwem Camucciniego, wybitnego włoskiego malarza religijnego, dziś zapomnianego. Camuccini zaprezentował gładki klasycyzm. Był doświadczonym twórcą obrazów o wysokim poziomie technicznym. Malarze niemieccy (P. Cornelius, F. Overbeck, W. Schadov i Ph. Veit) oparli swą sztukę na malarstwie włoskim z końca XV wieku. Na rysunku jasnym, prostym linearnym, pozbawionym niepokoju, światłocieni i kontrastu form. Wspomniani malarze zamieszkali w Rzymie, w opuszczonym klasztorze S. Isidorio i zawiązali bractwo. Z powodu ich egzaltacji religijnej nazwano ich nazarejczykami. Ambicją nazareńczyków było wskrzesić malarstwo freskowe. Tematyka religijna, patriotyczna, symboliczna, malarstwo krajobrazowe, przestylizowane idyllicznie, a w późniejszym okresie silnie heroiczne, w duchu legend średniowiecznych, pełne ukrytych treści i symbolów, oto kunsztowny świat niemieckiego romantyzmu.
Sami Niemcy czuli, że ich sztuka w połowie XIX wieku wyczerpała się, nie spełniając pokładanych w niej nadziei. Pojawiła się nazwa Biedermeier (imię fikcyjnej postaci literackiej, symbol przeciętności) no oznaczenie kierunków w sztuce przepojonych sentymentalizmem.
Dodajmy, że w sztuce niemieckiej inwencja nie szła za produkcją. Skoro malarstwo opierało się na pomysłach dawnych, głównie czerpanych od mistrzów włoskich, stało się po prostu eklektyczne i chłodne.
Jednak podobało się ogromnie. Koniunktura ekonomiczna Niemiec w połowie XIX wieku sprawiła, że zawód artysty-malarza stał się popłatny. Monachium kreowano na stolicę artystyczną Niemiec. Powstało w nim pragnienie, aby konkurować przede wszystkim z Florencją. Zbudowano w Monachium muzea, pałace i wille, bramy tryumfalne naśladujące antyk grecki lub renesans toskański. Tej nie zawsze szczerej architekturze towarzyszyła przemiana poglądów patriotyzmu niemieckiego w nacjonalizm, reprezentowany przez Prusy.
Ruch na polu sztuki był w Niemczech żywy i znajdował oparcie w mecenacie tamtejszego mieszczaństwa. W Europie zjawiły się wtedy style historyczne, których najlepszym wyrazem był neo- czy pseudogotyk. Najwybitniejszym architektem niemieckim tego czasu jest Karol Fr. Schinkel (1781 - 1841), obdarzony talentem malarskim umożliwiającym mu stosowanie form antyku, renesansu, gotyku do nowych zadań. Najwybitniejszym dziełem Schinkla jest muzeum w Berlinie - w Polsce godny uwagi kościół w Krzeszowicach koło Krakowa.
Nieco inaczej wyglądał romantyzm w Anglii. Przyjął się tu później właściwie w połowie wieku. Malarstwo angielskie miało własne oblicze. Nie przetrawiło klasycyzmu w tym stopniu co francuskie. Pejzażyści angielscy z pierwszej połowy stulecia (jak John Constable, John Crome, R. P. Noninngton) przenieśli w XIX wiek tradycje szkoły holenderskiej, a portreciści tradycje szkoły flamandzkiej. William Blake, poeta, malarz, grafik, a zarazem mistyk i wizjoner, jest prekursorem malarstwa religijnego, silnie literackiego.
W roku 1848 angielscy malarze (podobnie jak wcześniej niemieccy romantycy) zawiązali bractwo prerafaelitów, czyli artystów, którzy swą sztukę chcieli oprzeć na florenckiej i umryjskiej szkole z XV wieku, stąd nazwa i termin. Używano go tylko w odniesieniu do wspomnianej grupy angielskiej, a już nie do malarzy włoskich z XV wieku. Ruch ogarnął rychło duży odłam malarzy angielskich. J. E. Millais (1829 - 1896), Dante Gabriel Rosetti (1828 - 1882), Ford Madox Brown (1821 - 1892), Edward Burne Jones (1833 - 1898) są najwybitniejszymi przedstawicielami malarstwa związanego nierozdzielnie z epoką wiktoriańską. Prerafaelityzm ów, to chłodna wyrozumowana sztuka, siląca się na uczucie, nie pozbawiona elegancji - to prawda, ale pozbawiona wdzięku. Nie tak eklektyczna jak malarstwo nazareńczyków, ale również mało szczera. W swoim czasie jednak podobała się bardzo, dziś odnosimy się do niej z szacunkiem, ale bez entuzjazmu
Tak więc romantyzm we Francji i romantyzm w Niemczech (a później w Anglii) to dwa odrębne nurty; kolorystyczny, reprezentowany przez szkołę francuską z Delacroix na czele i literacko-rysunkowy (w Niemczech nazareńczycy, a w Anglii prefaelici). Niewątpliwie malarstwo francuskie wniosło więcej wartości i ono też zadecydowało o pierwszeństwie w sztuce Francji i Paryża.
Ale w obu kierunkach romantyzmu istnieje pewna cecha wspólna. Jest nią tematyka obrazów odległa od współczesnego życia, związana z symboliką i legendami oraz literaturą, mistyką religijną lub (jak we Francji) z baśniowym Wschodem. Oba romantyzmy chciały uczyć, ożywić, wpływać na stosunki społeczne. Tymczasem życie szło naprzód, postęp rósł, wzmagały się sprzeczności społeczne, a każdy dzień przynosił nowe wynalazki. Romantyzm nie odpowiadał rzeczywistości dnia codziennego w XIX wieku. Nie odpowiadał wypadkom i odkryciom, jakie nadchodziły.
W Polsce w XIX wieku doszło do rozwoju malarstwa i to zarówno klasycznego, jak i romantycznego. Najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu w Warszawie jest Antoni Brodowski, uczeń Gerarda. Romantyzm nasz ma dwa nurty o tendencjach tych samych co wyżej opisane. Jeden o charakterze francuskim, tj. malarstwa szeroko traktującego przedmiot, i tu wybitnymi przedstawicielami są na emigracji Teofil Kwiatkowski, a w Krakowie Piotr Michałowski. Równocześnie działa w Krakowie Wojciech Korneli Stattler, wykształcony w Rzymie, który stamtąd przywiózł ów nurt drugi, podobny do nazareńczyków, styl wyidealizowanego, religijnego malarstwa. Jest rzeczą interesującą, że właśnie to malarstwo (i nazareńczyków, i Stattlera) zyskało gorące pochwały Mickiewicza i Słowackiego. Poeci polscy, przejęci ideą mesjanizmu narodowego, najwidoczniej wyżej cenili malarstwo nauczające, literackie, od malarstwa "kramki kupieckiej" - jak to niesłusznie o szkole paryskiej napisał Mickiewicz.
Francja nie zrezygnowała ze swej przodującej roli. W połowie wieku krytycy (między innymi Baudelaire) podnieśli żądanie, by malarstwo rzuciło wyszukane, aluzyjne tematy, a brało wzory wprost z życia. Równocześnie pojawił się wynalazek fotografii, który rozszerzył znajomość dawnej sztuki, a tym samym okazał zależność rozmaitych obrazów opartych na naśladownictwie lub eklektyzmie dzieł wielkich mistrzów. Fotografia fascynowała także dokładnością szczegółów, przede wszystkim w portrecie. Idealizowanie, upiększanie modela zaczęło razić. Z kolei łatwość podróży i rozwój nauk historycznych wpływały na wymagania ścisłości w oddawaniu tematów, dotąd odległych lub mało znanych. Ważne były również poglądy filozofii pozytywizmu (Herbert Spencer) odrzucające irracjonalizm romantyzmu. Wysuwały w to miejsce ścisłość oraz obserwację nauk przyrodniczych. I w ten sposób w połowie wieku przyszło do powstania realizmu...
Charakterystyka
Najbardziej charakterystyczne cechy i zjawiska, związane z romantyzmem i romantycznymi dziełami:
• przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum; sprzeciw wobec oświeceniowego racjonalizmu,
• protest wobec klasycyzmu i harmonii,
• protest przeciwko feudalnemu kształtowi państwa
• indywidualizm,
• bunt przeciw kanonom i konwencjom,
• tajemniczość, fantastyka; apologia Wyobraźni, jako mocy kreatorskiej człowieka oraz jedynej prawdziwej rzeczywistości
• umiłowanie wolności (walka narodowo-wyzwoleńcza),
• fascynacja żywiołowością natury,
• historyzm (przede wszystkim renesans zainteresowania gotycyzmem i neogotykiem); "mroki średniowiecza" stanowiły reakcję na oświeceniowy racjonalizm i umiłowanie ładu
• orientalizm (zainteresowanie odległymi krainami np. Dalekiego Wschodu),
• ludowość (częste są nawiązania do legend, podań, starodawnych mitów i baśni), folkizm,
• mistycyzm (reprezentowany zwłaszcza przez takich twórców jak: William Blake czy Juliusz Słowacki),
• mesjanizm (w Polsce reprezentowany przez tzw. Koło Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego),
• bajronizm (termin powzięty od nazwiska angielskiego przedstawiciela romantyzmu George'a Gordona Byrona),
• werteryzm (termin powzięty od imienia głównego bohatera powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera),
• prometeizm,
• wallenrodyzm,
• Frenezja romantyczna (skłonność do przesycania świata przedstawionego motywami zbrodni, szaleństwa, okropności, nieokiełznanych namiętności).
Siłą napędową romantyzmu jest tęsknota za rajskim światem, poszukiwanym poza nudną codziennością, poczucie beznadziei, specyficzne wyobcowanie spośród tłumu "szarych zjadaczy chleba", dążenie do spełnienia, a nawet spalenia się w poszukiwaniu ideału, głównie idealnej miłości.
Wydzielono następujące fazy romantyzmu:
• wczesny romantyzm (około 1789-1804),
• pełny romantyzm (około 1804-1815),
• późny romantyzm (około 1815-1848).
