Historia Starożytnego Rzymu

Religia starożytnego Rzymu
Rzymianie byli politeistami, ich wierzenia wywodziły się z kultów indoeuropejskich (kult nieba i zjawisk atmosferycznych - Jupiter, kult ogniska domowego - Westa). Wierzono w bezosobowe bóstwa (numina), które pojawiały się w każdym działaniu (kiełkowanie ziarna, błysk gromu, stan bydła) określane jedynie nazwą czynności. Kult o charakterze magicznym miał na celu pozyskanie przychylności lub unieszkodliwienie ich mocy.
Rzymianie starali się zachować harmonię między światem ludzi i bogów (Pax Deorum) przez przestrzeganie praw moralnych. Prośbę wobec bóstwa wzmacniano podjęciem wobec nich zobowiązania (votum) i ścisłym przestrzeganiem jego wypełnienia. Obrzędy miały charakter społeczny. W imieniu państwa sprawowane były przez odpowiedniego urzędnika, w imieniu rodziny czynił to ojciec. Jednostka jako część społeczności korzystała z dobrodziejstw kultu. Rzymianie czcili również przodków (many, geniusz ojca rodziny). Wierzyli w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. Bóstwa opiekowały się rolnikami i żołnierzami (np. Mars był zarazem bóstwem wojskowym i rolniczym, a najstarszy - z VI w. p.n.e. - kalendarz świąt rzymskich, tzw. kalendarz Numy, zawierał święta rolnicze i związane z wojną).

W miarę wzrostu terytorialnego państwa przyłączano do kultu rzymskiego bóstwa innych narodów latyńskich (np. sabińskiego Kwirynusa, westalki). Etruskowie pozostawili trwały ślad w postaci triady kapitolińskiej (Jowisz, Junona, Minerwa), kultu Saturna, Juturny i Wolturna oraz sztuki sakralnej wróżby (tzw. disciplina etrusca), walk gladiatorów w czasie obrzędów pogrzebowych, jak też wprowadzenia masek zmarłych.
Literatura starożytnego Rzymu

Powstała od 240 p.n.e. do V w. n.e. (476 koniec zachodniego cesarstwa rzymskiego). Ma ona swoje początki w anonimowej literaturze ludowej (pieśni obrzędowe, pieśni sławiące przodków i bohaterów, zaklęcia i modlitwy). Najwcześniejszymi jej zabytkami (pisanymi wierszem saturnijskim) są: pieśń saliów, carmen fratrum arvalium (pieśń kolegium kapłańskiego braci polnych) oraz napis na grobowcu Luciusza Korneliusza Scypiona Barbatusa.

Początków prozy należy szukać w zapiskach urzędników rzymskich - cenzorów (commentarii), które wraz z tekstami modlitw, kalendarzy (fasti) i zapisów bieżących wydarzeń (tzw. annales maximi - zapiski pontyfików, czyli najwyższych kapłanów) współtworzyły literaturę. Za najstarszego pisarza rzymskiego uważany jest Appiusz Klaudiusz Cekus (IV w. p.n.e.), cenzor w 312 p.n.e. i autor pierwszej opublikowanej mowy oraz zbioru sentencji. Z jego inicjatywy powstała pierwsza rzymska książka (ok. 304 p.n.e.) - kalendarz pontyfików. Zawiązkami dramatu były widowiska o charakterze religijnym, częściowo improwizowane farsy (atellana) i mimy.

Literaturę starożytnego Rzymu dzieli się na 4 okresy:
• Okres archaiczny (240-80 p.n.e.)
Początek literatury łacińskiej wiąże się z wystawieniem w czasie ludi Romani tragedii i komedii greckiej (240 p.n.e.) w łacińskiej wersji Liwiusza Andronikusa, który był ponadto tłumaczem Odysei Homera, dał też początek rzymskiej liryce. Jego działalność kontynuowali Newiusz i Enniusz (przeróbki komedii greckich oraz dramaty o treści rodzimej).
W tym czasie tworzył również Plaut, największy rzymski komediopisarz. Komedię uprawiał również Cecyliusz Stacjusz, a ostatnim przedstawicielem tego gatunku był Terencjusz. W II w. p.n.e. komedię opartą na wzorach greckich (fabula pallatia) wyparła fabula togata sięgająca po tematykę z niższych warstw społecznych (Titiniusz, Tytus Kwinkcjusz Atta, Lucjusz Afraniusz). Rozwijała się również tragedia o tematyce rzymskiej (Pakuwiusz, Akcjusz). Atellanę literacką uprawiali Pomponiusz i Nowiusz, a mim - Laberiusz i Publiliusz Syrus.

Epika, początkowo wzorowana na Odysei, została wzbogacona przez Newiusza (Bellum Punicum). Enniusz wprowadził do epopei rzymskiej heksametr (Annales). Powstała też satyra (Lucyliusz), a na przełomie II i I w. p.n.e. pojawił się epigram (Lewiusz).
Pozycja polityczna Rzymu jako mocarstwa ujawniła się w początkach historiografii (Fabiusz Piktor, Cyncjusz Alimentus), dziełach pisanych jeszcze po grecku. W języku łacińskim tworzył Katon Starszy (Origines), a potem również inni historiografowie (Kasjusz Hemina, Kalpurniusz Pizon Frugi, następnie Licyniusz Macer, Eliusz Tubero i inni).
Kontakty z kulturą grecką spowodowały zetknięcie się Rzymian z filozofią, pod której wpływem zaczęła się rozwijać nauka rzymskiego prawa (Publiusz Mucjusz Scewola, Marek Juniusz Brutus, Kwintus Mucjusz Scewola). Rozwój nastąpił również w sztuce wymowy (pierwsze podręczniki retoryki). Zainteresowanie budziła (pod wpływem pergameńskiego uczonego Kratesa z Mallos) również filologia.
• Okres cyceroński (80-30 p.n.e.)
Najważniejszą postacią tego okresu był Cycero, który odegrał ogromną rolę w filozofii, wymowie i retoryce (popularyzacja głównych kierunków filozofii greckiej). Rozgrywki polityczne sprzyjały doskonaleniu się sztuki wymowy. Historiografia zajmowała się sprawami współczesnymi (pamiętniki Cezara, monografie historyczne Salustiusza, biografie Neposa).

Naukę reprezentował Warron. O religii starorzymskiej napisał pracę Nigidiusz Figulus. Teorię prawa reprezentował Sulpicjusz Rufus. Poezja rzymska (tzw. neoterycy) naśladowała osiągnięcia greckich poetów epoki hellenizmu (Katullus, Helwiusz Cynna, Waleriusz Katon, Licyniusz Kalwus).
• Okres augustowski (30 p.n.e. - 14 n.e.)
Okres zwany złotym wiekiem poezji rzymskiej. Literatura pozostawała pod opieką Oktawiana Augusta. Największym epikiem rzymskim owych czasów był Wergiliusz (Georgiki, Eneida), a znakomitym reprezentantem liryki - Horacy (Carmen saeculare, Sermones, Epodi, Carmina), który wprowadził wiele nowych form metrycznych, wzorowanych na greckich utworach epoki klasycznej.

Około połowy I w. powstała rzymska elegia miłosna (Gallus, Tibullus, Propercjusz, Owidiusz - ostatni wielki poeta rzymski). W historiografii zasłużył się Liwiusz (Dzieje). Wymowa stała się sztuką deklamacji na tematy fikcyjne (popisy retoryczne). Teorię prawa reprezentował Labeo, naukę o języku - Werriusz Flakkus. Praca największego rzymskiego architekta, Witruwiusza, zawarła całą teorię architektury antycznej.
• Okres cesarski (I-V w.)
Literatura I i II w. pozostawała pod wpływem retoryki (zgodnie z zasadami Kwintyliana i Seneki Starszego). Retoryka była podstawą wychowania i wykształcenia. Rozwijała się filozofia o charakterze eklektycznym (np. Seneka Młodszy), ograniczająca się do zagadnień etycznych. Historiografia I w. podejmowała tematy nie związane ze współczesnością. Kremucjusz Kordus przypłacił życiem pochwałę obrońców republiki, dlatego wielu historiografów zamieniło się w panegirystów rodów cesarskich (Wellejusz Paterkulus) lub zajmowało się odległymi dziejami (Kurcjusz Rufus pisał o Aleksandrze Wielkim).

Na przełomie I i II w. działał największy rzymski historyk - Tacyt i biograf - Swetoniusz. W nauce pogłębiły się tendencje do encyklopedyzmu (Celsus, Pliniusz Starszy). Działali również inni uczeni (Pomponiusz Mela - geografia, Kolumella - rolnictwo, Salwiusz Julianus - prawo, Askoniusz Pedianus - filozofia, Waleriusz Probus - filologia). Historię literatury wzbogaciły Noce attyckie Geliusza. Prozę literacką reprezentowały Satiricon Petroniusza i Metamorfozy Apulejusza.
Poezja była przesycona retoryką (Farsalia Lukana, Tebaida i Achilleida Stacjusza, Argonautica Waleriusza Flakkusa). Liryką zajmował się Kalpurniusz Sykulus (naśladowca Wergiliusza), satyrą - Persjusz i Juwenalis, epigramem - Marcjalis, bajką - Fedrus.
Z wszystkich rodzajów dramatu największy rozwój osiągnęła tragedia (Seneka Młodszy). Komedia została wyparta przez mim i atellanę, a od połowy I w. zaczęła się rozwijać pantomima. W III w. wydarzenia polityczne nie sprzyjały rozwojowi literatury.
Historiografię reprezentował Mariusz Maksymus, poezję - Nemezjanus. Działali znakomici prawnicy: Papinian, Ulpian, Juliusz Paulus.
Na przełomie II i III w. pojawili się wybitni pisarze chrześcijańscy: Minucjusz Feliks, Tertulian, Cyprian, Arnobiusz, Laktancjusz.
Na przełomie IV i V w. działał pisarz i filozof Augustyn z Hippony (św. Augustyn), Hieronim ze Strydonu przetłumaczył ewangelię (Wulgata) i przyswoił Zachodowi grecką chrześcijańską myśl filozoficzną. Pojawili się pierwsi poeci chrześcijańscy (Ambroży - biskup Mediolanu, Prudencjusz).
Poezję cechowała jednak w tym czasie nadmierna dbałość o formę. W IV i V w. było tylko 2 wybitnych poetów rzymskich: Klaudian i Rutyliusz Namacjanus. Retorykę reprezentował Symmachus, historiografię - Ammian Marcellinus. Zamiast twórczości oryginalnej pojawiły się kompendia, podręczniki i encyklopedie. Ostatnim wielkim dziełem nauki rzymskiej była kodyfikacja prawa rzymskiego dokonana (528-534) przez Triboniana na polecenie cesarza Justyniana I Wielkiego.

Początki sztuki rzymskiej
Początki rzymskiej sztuki monumentalnej łączą się z panowaniem Etrusków (VI w. p.n.e.). Powstała wówczas rzymska sztuka sakralna (świątynie w porządku toskańskim, np. świątynia Jowisza Kapitolińskiego) i plastyka (wypalane gliniane posągi pokryte polichromią). Ok. VI w. p.n.e. pojawiła się umiejętność odlewania dużych posągów z brązu (dzieła znane z przekazów literackich). W III w. p.n.e. pojawiło się malarstwo sztalugowe (tematyka historyczna).

Architektura
Pod wpływem sztuki greckiej w II-I w. p.n.e. dokonał się przełom w sztuce rzymskiej. Zakładane miasta posiadały regularną siatkę brukowanych i skanalizowanych ulic (główne arterie: cardo i decumanus, forum na ich przecięciu), budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, świątynie, akwedukty, mosty. Rzymskie domy budowano najczęściej w stylu grecko-rzymskim (z atrium i perystylem) lub też jako wille (villa urbana lub suburbana oraz villa rustica). W miastach istniał typ wielokondygnacyjnej kamienicy czynszowej (insula).
W architekturze monumentalnej królował porządek koryncki i kompozytowy. Stosowano na szeroką skalę arkady, różne rodzaje sklepień i łuków. Najbardziej okazała była fasada budowli, w której często stosowano porządek spiętrzony (łączenie trzech porządków architektonicznych). Rzymianie byli mistrzami w komponowaniu układów przestrzennych (sanktuarium Fortuny w Praeneste).

Plastyka
Plastyka II-I w. p.n.e. wzorowana była na osiągnięciach greckich (import greckich dzieł sztuki oraz ich kopiowanie, tzw. neoattycka rzeźba). Rozwinął się również relief historyczny uwieczniający ważne momenty historii rzymskiej (ołtarz Domitiusa Ahenobarba), a także rzymski portret (często naturalistyczny). Malarstwo ścienne reprezentowało styl inkrustacyjny (pompejańskie malarstwo). Kopiowano greckie obrazy tak w malarstwie ściennym, jak też na mozaikach (Bitwa Aleksandra w Domu Fauna w Pompejach). Rzemiosło artystyczne rozwijało szczególnie ceramikę i gliptykę.
Okres cesarstwa

Architektura
W okresie cesarstwa szczególnie rozwijała się architektura i urbanistyka. Rzym został przebudowany (fora cesarskie, Pole Marsowe). Rozbudowywano akwedukty i system kanalizacyjny. Miasta otaczały mury obronne z wieżami i bramami. Wzdłuż dróg wychodzących z miast rosły nekropole z kolumbariami (publiczne lub prywatne grobowce zbiorowe), mauzoleami (np. grobowiec Cecylii Metelii, Mauzoleum Hadriana - obecnie Zamek Św. Anioła) lub katakumbami (cmentarz podziemny lub skalny), np. Droga Grobów w Pompejach, Via Appia w Rzymie.
Budowano okazałe pałace cesarskie (Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów). Wprowadzenie nowego wątku murów (cement i cegła palona) przyczyniło się do dużych zmian w budownictwie, niektóre budowle ceglane licowano marmurem. Rozpowszechniła się kopuła, pojawił się kapitel figuralny. Budowle użyteczności publicznej uzyskały ogromne rozmiary i były bogato ozdabiane (np. termy Karakalli w Rzymie).
Od IV w. p.n.e. znane były cyrki rzymskie (Circus Maximus w Rzymie), które w czasach cesarstwa osiągnęły monumentalne rozmiary (połączenie hipodromu z teatrem). Teatry rzymskie powstawały na przełomie I w. p.n.e. i I w. n.e. Amfiteatry (np. Koloseum) były najpóźniejszą formą takich budowli. Łuki triumfalne i monumentalne kolumny (np. łuk Tytusa, kolumna Trajana) zaliczyć należy do form istniejących na pograniczy architektury i rzeźby.

Rzeźba, malarstwo i rzemiosło artystyczne
W rzeźbie wykształcił się typ oficjalnego portretu dworskiego. Relief przedstawiał sceny historyczne i był narzędziem propagandy państwowej (Ara Pacis Augustae, relief na kolumnie Trajana). Od czasów Hadriana (117-138) rozpoczął się okres rozwoju rzeźby sepulkralnej (sarkofagi).
W malarstwie panował styl egiptyzujący, a od połowy I w. n.e. - iluzjonistyczny. Mozaika rozwijała się dwutorowo: powstawały czarno-białe kompozycje w stylu italskim i kolorowe w stylu hellenistyczno-wschodnim. Rzemiosło artystyczne obejmowało ceramikę, gliptykę, jubilerstwo, szklarstwo i sztukę menniczą (srebrne naczynia z Boscoreale, szkła millefiori, wazy murreńskie).

Sztuka późnego antyku
W sztuce późnego antyku nastąpił rozwój tendencji różnych od greckiego i rzymskiego klasycyzmu (np. stylizacja zamiast naturalizmu, proporcje hierarchiczne, frontalizm, nowy kanon proporcji ludzkiego ciała, ornamentalizm, symetria, geometryzacja postaci, statyka). W portrecie najważniejsza była ekspresja. W miejsce malarstwa rozwinęła się mozaika ścienna (m.in. w Piazza Armerina). Architekturę sakralną reprezentowały formy centralne (z kopułami nad budowlą na planie kwadratu). Budowle pałacowe uległy dalszej monumentalizacji (pałac Dioklecjana w Splicie).
Stałe obozy wojskowe przekształcały się powoli w kilkutysięczne miasta. W prowincjach rzymskich sztuka zachowała pewne odrębności lokalne (portret fajumski w Egipcie, rzeźby sepulkralne w Palmyrze, mozaiki w Afryce Północnej, rzeźba i architektura w Galii). Sztuka wczesnochrześcijańska i późniejsza sztuka bizantyjska były kontynuacją sztuki rzymskiej i wywarły zasadniczy wpływ na sztukę średniowiecza

Europy.
Oddziaływanie sztuki rzymskiej
Oddziaływanie sztuki rzymskiej zaznaczyło się w sztuce Gandhary czy też w sztuce islamu. Równocześnie sztuka rzymska wykorzystywała wszelkie osiągnięcia artystyczne cywilizacji Morza Śródziemnego, jak też kultur Europy.
Eklektyzm i utylitaryzm sztuki rzymskiej przyczynił się do rozpowszechnienia jej daleko poza granicami imperium rzymskiego.

Tomasz Subocz

Related Articles