Trudno chyba znaleźć ważniejszą postać polskiej literatury, Gustaw – Konrad to nie
tylko pierwszoplanowy bohater romantyzmu i twórczości Adama Mickiewicza, ale
także ikona kultury polskiej – zarówno dawnej, jak i współczesnej. Trudno także
znaleźć postać bardziej tajemniczą i niejednoznaczną. Mianem Gustawa – Konrada
zwykło się nazywać bohatera całego cyklu Dziadów Mickiewicza, a mówiąc precyzyjnie
Gustawem jest bohater części IV, zaś Konradem postać z części III dzieła.
Aby stworzyć pełną charakterystykę tego bohatera należy dodatkowo uwzględnić
tajemnicze Widmo z części II. We wszystkich, bowiem częściach utworu występuje
ten sam bohater, ten sam człowiek, który poddany jest gruntownym metamorfozom.
O Gustawie – Konradzie wiemy tak naprawdę bardzo niewiele, jego dzieje to pasmo
nieustannych narodzin i śmierci – ciągłej ewolucji. Gustaw to romantyczny kochanek,
popełniający na wzór Wertera samobójstwo, Konrad to bojownik o wolność zniewolonej
Polski, który miłość do kobiety zamienił na miłość do Ojczyzny.
O utworze źródłowym:
Dziady Adama Mickiewicza składają
się z trzech części. Do całego
cyklu zaliczyć można jeszcze
jedną część (część I) – nieukończoną
i pomijaną w inscenizacjach
dramatycznych. Tak zwane
Dziady wileńsko – kowieńskie
obejmują części II i IV, powstały
w Wilnie i w Kownie w latach
1820 – 1823. Część III powstała
w Dreźnie (stąd nazwa Dziadów
drezdeńskich) w roku 1832. Zaskakuje
numeracja poszczególnych
części Dziadów – przyjęte przez
historyków literatury i reżyserów teatralnych
odczytanie utworu zakłada
następującą kolejność: część II,
część IV, część III, – czyli tak jak
Mickiewicz pisał swój dramat.
Część II jest teatralną inscenizacją
starego pogańskiego obrzędu ku
czci i pamięci zmarłych.
Część IV jest zapisem rozmowy
ducha Gustawa z jego dawnym
nauczycielem – księdzem. Odnaleźć
tu możemy echa polemiki romantyków
z klasykami. Ksiądz
stoi po stronie rozumu i oświecenia,
Gustaw po stronie uczuć,
serca i romantyzmu.
Część III – najsłynniejsza i wystawiana
czasami oddzielnie – dotyczy
walki o niepodległość Polski.
Znaczenie postaci
Znaczenie postaci Gustawa – Konrada należy rozpatrywać na dwóch poziomach: literackim
i szerzej, ogólnokulturowym.
• Na poziomie literackim należy spojrzeć na Dziady jak na próbę rozrachunku z bohaterem
wczesnoromantycznym, czyli werterowskim. Naśladowcą Wertera jest
Gustaw – jego skrajnie indywidualistyczna postawa zdaje się być jednak mało wartościowa,
zwłaszcza, kiedy ojczyzna w potrzebie… Dlatego Gustaw umiera i rodzi się
Konrad, bohater bajroniczny – z pasją i zapamiętaniem walczący o wolność Polski.
Podobną przemianę głównego bohatera możemy zaobserwować w Kordianie Juliusza
Słowackiego i częściowo w Nie – boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego.
• Dużo bardziej aktualne jest kulturowe znaczenie postaci Gustawa – Konrada. To tak
naprawdę bohater wszystkich Polaków, do dziś będący wzorcem postępowania. Obecny
był w polskiej świadomości zbiorowej podczas zaborów, okupacji hitlerowskiej,
a nawet reżimu komunistycznego, kiedy to zakaz wystawiania Dziadów w reżyserii
Kazimierza Dejmka stał się poniekąd przyczyną wystąpień studentów i intelektualistów
w obronie wolności słowa w marcu 1968 roku. Gustaw – Konrad, całym sobą,
reprezentuje charakter polskiego patriotyzmu.
Biografia bohatera
W życiu bohatera Dziadów wyróżnić można cztery etapy: trzy z nich ukazuje sam dramat,
jednego możemy tylko się domyślać. Gustaw – Konrad to: widmo z II części utworu,
Upiór o imieniu Gustaw z IV oraz Konrad z części III. Z opowiadania samego Gustawa
możemy się dowiedzieć, że:
• Kochał kobietę, która poślubiła innego mężczyznę – poza akcją dramatu.
• Z rozpaczy popełnił samobójstwo, a jego duch w postaci widma pojawia się na dziadach
– część II dramatu. Chociaż być może Gustaw w czasie obrzędu dziadów z II
części dramatu właśnie popełniał samobójstwo, a jego duch przenosił się dopiero
w zaświaty – był jeszcze na świecie, lecz już nie dla świata. Według mitologii starosłowiańskiej
widmo nie może jeszcze mówić – Gustaw „pełnoprawnym” duchem stanie
się dopiero w części IV.
• Jako upiór – pustelnik pojawia się u księdza unickiego – swojego dawnego nauczyciela.
Wyjawia mu swoje prawdziwe imię i całą historię swej nieszczęśliwej miłości.
Polemizuje z księdzem, który reprezentuje racjonalizm, nakazuje z pokorą przyjmować
cierpienie i traktuje samobójstwo jako grzech śmiertelny. W ciągu trzech godzin:
miłości, rozpaczy i przestrogi Gustaw rytualnie odtwarza własne życie i własną śmierć.
Gustaw – Upiór jest pośrednim wcieleniem, zataczającego koło życia i śmierci, bohatera
Dziadów. Ponownie popełnione samobójstwo pozwala mu poniekąd wstąpić w nowe
ciało… – część IV utworu.
• Umarł Gustaw, narodził się Konrad – pisze więzień na ścianie swej celi. Bohater
Dziadów wraca do świata żywych – widzimy go w więzieniu, wraz ze skazanymi
Filomatami. Teraz jest Konradem – bojownikiem o wolność ojczyzny. Celem walki,
która toczy się w III części utworu jest tak naprawdę dusza Konrada. Demony
przyzywa tak naprawdę sam Konrad, w czasie tak zwanej Małej Improwizacji.
Bohater podczas Wielkiej Improwizacji staje do pojedynku z samym Bogiem – złe
demony próbują skłonić go do bluźnierstwa, co prawie im się udaje. Dzięki egzorcyzmom
odprawionym przez księdza Piotra dusza Konrada zostaje jednak uwolniona
od wpływu złych mocy – część III utworu. (W scenie IX części III Guślarz
próbuje wywołać ducha Gustawa, jednakże nie udaje mu się to – bohater Dziadów
ciągle przecież żyje!)
• Zostaje zesłany na Syberię. Podróżując przez Rosję obserwuje mieszkańców tej
„krainy pustej, białej i otwartej jak zgotowana do pisania karta”. Przyszłość Rosji
jest zagadką – pewne jest tylko to, że Imperium zostało zbudowane na „krwi
i łzach”, car jest despotą, a lud jest zniewolony – podobnie jak Polacy. Konrad
spotyka w Rosji malarza – mistyka Józefa Oleszkiewicza, który przepowiada całkowitą
zagładę stolicy Imperium – Ustęp III części.
Najważniejsze momenty w życiu bohatera
W życiu Gustawa-Konrada pojawiają się, rzec można, same momenty ważne i przełomowe.
Bohater ten przebywa swoistą drogę inicjacyjną, uzyskując coraz to nowe stopnie
wtajemniczenia.
• samobójstwo (poza akcją Dziadów) – Gustaw zabija w sobie romantycznego kochanka.
Można powiedzieć, że ów kochanek sam siebie niszczy. Kochał jak Werter
i jak Werter zginął. Samobójstwo Gustawa nie jest w stu procentach pewne. Być
może bohater traktował je metaforycznie – to znaczy, że zabił w sobie jednostkę
społeczną – uciekł od ludzi i świata. Z drugiej jednak strony autentyczna śmierć
Gustawa wyjaśniałaby kim jest Widmo z II części dramatu. Sam Mickiewicz chyba
także nie miałby nic przeciwko magicznej wędrówce duszy bohatera.
• wizyta u księdza (część IV) – Gustaw w konfrontacji z racjonalistą rozwija swój romantyczny
światopogląd. W ciągu trzech godzin symbolicznie odtwarza swoje życie. Ponownie
dokonane samobójstwo – już nie Gustawa – kochanka, ale ducha – Gustawa –
kochanka, umożliwia bohaterowi wstąpienie na wyższy poziom w drodze inicjacyjnej.
• Gustaw przemienia się w Konrada (część III) – tym samym powraca do życia.
• Mała Improwizacja – Gustaw śpiewa bluźnierczą pieśń:
Zemsta, zemsta, zemsta na wroga
Z Bogiem i choćby mimo Boga!
• Wielka Improwizacja – Konrad staje do pojedynku z Bogiem. Postać Boga uosabia
z racjonalizmem, siebie zaś stawia w roli romantycznego poety, którego siłą
jest uczucie. Uważa się za rzecznika praw całego narodu: „Ja i ojczyzna to jedno”
– krzyczy. Od ostatecznego bluźnierstwa – nazwania Boga carem – ratuje Konrada
omdlenie.
• Ksiądz Piotr dokonuje egzorcyzmów nad duszą Konrada. Całkowite uwolnienie
od złych mocy bohater zawdzięcza także modlitwie Ewy.
• Konrad zostaje zesłany w głąb Rosji.
Bratnie dusze bohatera
Gustaw – Konrad jest indywidualistą – wybrańcem spośród wielu. Jest osamotniony
– zarówno w swym głębokim przeżywaniu miłości, jak i w walce o wolność Polski.
Jego bratnimi duszami nazwać by można księdza Piotra i Ewę – czyli tych, którzy
pomagają bohaterowi modlitwą.