“(...) Och! znam ten świat cudny
I przeto trzymam go tak za puls drżący,
A w chore oczy patrząc, śledzę życie (...)”
(fragment utworu C.K. Norwida pt. “Promethidion- Wiesław, dialog, w którym jest rzecz o prawdzie, jej promieniach i duchu”)
Cyganeria było to środowisko artystów, którego dominującą cechą była obojętność, a wręcz bunt i prowokacja wobec konserwatywnym poglądom wygodnego społeczeństwa. Na ziemiach polskich wyróżnić można dwa najbardziej znane ugrupowania romantyczne: Cyganeria warszawska i Cyganeria młodopolska z przełomu XIX i XX w. , której przewodził w Krakowie S. Przybyszewski.
Cyganeria warszawska istniała i bardzo intensywnie działała w latach 1840-1843. Wokół niej gromadzili się młodzi pisarze. Protestowali oni przeciwko rzeczywistości, w której rządzi bezduszne i płytkie życie salonowe. “Młodych” bądź “zapaleńców”, jak sami siebie nazywali, nietrudno było rozpoznać na ulicy: stroje ich były czarne, a zachowanie wzbudzało powszechne zainteresowanie, czym, jak można było się spodziewać, popadli w niełaskę władz, natomiast dostarczali wiele tematów do rozmów. Taki tryb życia miał na celu manifestowanie ich ciężkiego życia w dobie “nocy paskiewiczowskiej”. Pod czarnym strojem krył się głęboki smutek i żal za ciężkie losy kraju. Swój patriotyzm i przywiązanie do ojczyzny wyrażali w utworach literackich, które często zawierały treści symboliczne, ze względu na powszechną cenzurę. Działania “młodych” były z kolei skierowane ku wsi; odbywali wędrówki do dworków i dworów Mazowsza, przy czym podkreślali swoją niechęć i pogardę dla miasta, w którym rządzą "salonowe" konwencje obyczajowe, a wyrażali swoją fascynację folklorem oraz mazowieckim regionalizmem.
Nieoficjalnymi pismami grupy były noworoczniki “Nadwiślanin” (1841-1842) i “Jaskółka” (1843). Zamieszczali również liczne artykuły w ówczesnej prasie, m.in. w “Kurierze Warszawskim” z lat 1881-1882 (gdzie A. Niewiarowski opublikował cykl swoich prac, a których upowszechnił nazwę Cyganerii warszawskiej), “Przeglądzie Warszawskim”, “Przeglądzie Nauk” oraz w “Piśmiennictwie Krajowym”. W swoich dziełach “cyganie” kontynuowali idee wielkich romantyków polskich i obcych (m.in. Byron oraz młody Schiller). Tematy przez nich poruszane miały na celu wskazanie kontrastu bądź wręcz konfliktu, jaki był między np. poetą a publicznością, różnicą między marzeniami a okrutną rzeczywistością oraz pochwała wyidealizowanej wsi, “wieśniaczej prostoty”i nienawiść do miasta, jak możemy przeczytać w wierszu C.K. Norwida “Wspomnienie wioski”:
“Nie lubię miasta, nie lubię wrzasków,
I hucznych zabaw, i świetnych blasków,
Bo ja chłop jestem - bo moje oczy.
Wielmożna świetność kole i mroczy.
Miasto - złocony kraniec przepaści!
Stań na nim, spojrzyj, a dreszcz lodowaty
Zatrzęsie ciałem i członki namaści.
Miasto - to przedsień piekielnej zatraty;
Patrz - tam zjawiska gmatwają się tłumne,
Tam cudów silą - tam głupstwa rozumne,
Obok wieśniaczej prostoty stawione,
W nieobeznanym a gwałtownym człeku
Wzbudzić potrafią gniew niechrześcijański,
Wzbudzić potrafią nudności szalone,
I na myśl rzucić pleśń późnego wieku (...)”.
Skoro juz jesteśmy przy tym wielkim poecie, warto również wspomnieć, że dopatrywał się on wrodzonego poczucia piękna, wynikającego ze współżycia z przyrodą, i moralnej czystości, jaką dawała praca i religijność, czego wyraz dął w wierszu “Do wieśniaczki”:
“Witaj, nadobne dziewczę! co w niedzielny ranek
Długie pacierze mawiasz - cicha, jak baranek
Na chorągwi kościelnej - w każdym kącie chaty
Żyjąca świeżym czynem - tu, na prostym stole,
Zmyte naczynia stawiasz, jak po deszczu kwiaty -
Tam znów, wilgotny piasek w złotym sypiąc kole,
Szarą podłogę krasisz, maisz tatarakiem,
Ażeby wszystko było wedle tej pogody,
Którać na czole świeci (...)”
Skutkiem owych rozwarzań pisarzy skupionych wokół Cyganerii warszawskiej, była myśl o rewolucyjnej przemianie, która przechodziła w świat fantazji i utopii.
Upadek tego ugrupowania cyganeryjnego nastąpił w momencie wykrycia i rozbicia akcji spiskowej w Królestwie Polskim w 1843 r. Jednak jego działalność była natchnieniem i tematem do rozwarzań dla potomnych: w 1911 roku A.Nowaczyński wystawił swój antyromantyczny paszkwil dramatyczny “Cyganeria warszawska”, którego akcja toczyła się na podstawie informacji zaczerpniętych z fałszywych i krzywdzących plotek, które wyjaskrawiały zewnętrzne rysy ugrupowania. Właściwe jego oblicze ukazały dopiero prace Kawyna (od 1938r.), W. Gomulickiego oraz J. Nowakowskiego.
Członkami Cyganerii warszawkiej byli m.in:
bracia Ludwik i Cyprian Kamil Norwidowie – wybitni polscy poeci z okresu późnego romantyzmu
T. Lenartowicz (1822-1893) – poeta pracował w sądownictwie; musiał uciekać z Warszawy w 1848 r. z powodu w spisku patriotycznym; popierał powstanie styczniowe; utwory jego autorstwa: “Kalina”, tomiki “Lirenka” i “Zachwycenie”, swoje umiłowanie do poezji ludowej i romantyczny stosunek do świata uwiecznił w tomach: “Poezje” (1858), “Echa nadwiślańskie”” (1872); jego
R. Zmorski (1822-1867)- polski poeta, tłumacz i folklorysta; zasłynął jako reprezentant Cyganerii warszawskiej; ze względu na swoja działalność patriotyczną był poszukiwany przez carską policje, dlatego też zmuszony był uciekać z Warszawy; jego utwory były związane z kulturą ludową, np. “Poezje”, “Wieża siedmiu wodzów”; popularyzował historię i kulturę Słowian, o czym możemy przeczytać m.in. w “ “Podaniach i baśniach ludu w Mazwoszu z dodatkiem kilku śląskich i wielkopolskich”
J.B. Dziekoński (1816-1855) – polski pisarz, jeden z czołowych przedstawicieli Cyganerii warszawskiej; przebywał na emigracji we Francji; walczył w legionie założonym przez Mickiewicza we Włoszech (1848); był przedstawicielem poslkiej fantastki romantycznej; jego utorami powieściowymi sa m.in. “Sedziwój” oraz “Wspomnienia i marzenia Bogdańskiego”
Aleksander Niewiarowski (1824-1892), pseudonim Aleksander Półkozic, prozaik, dziennikarz; uważany za jednego z najwybitniejszych felietonistów, m.in. pisał do “Gazety Warszawskiej” (1854-1857), autor cenionych wspomnień drukowanych w ówczesnej prasie, a także we “Wspomnieniach Cyganerii Warszawskiej” (1864); znienawidzony przez koła patriotyczne na skutek podjęcia pracy z urzedowym “Dziennikiem Warszawskim”, reprezentującym interesy Rosji
W. Wolski (1824-1882), poeta, prozaik; wiersze z pierwszego okresu zawierały radykalne akcenty społeczne i rewolucyjne, m.in “Halka” (nie wydany z powodu ingerencji cenzury), “Ojciec Hilary”; powieści społeczno-obyczajowe np. “Domek przy ulicy Głębockiej”