Pojęcie struktury społecznej
Mówiąc o strukturze społecznej, zastanawiając się nad przemianami struktury społecznej, porównując struktury społeczne różnych krajów my rozważając typy struktur społecznych, nie mamy na ogół na myśli przestrzennego rozmieszczenia jednostek i grup na obszarze przyporządkowanym badanemu społeczeństwu – jakby to mogło sugerować znaczenie terminu „struktura”, kiedy się z nim spotkamy w zastosowaniu do dzieł architektonicznych lub żywych organizmów. Rozmieszczenie ludności w przestrzeni, układ i funkcje linii komunikacyjnych, migracje, rola poszczególnych ośrodków przestrzennych w życiu społecznym całego obszaru lub w stosunku do innych ośrodków i w ogóle przestrzenny aspekt zbiorowości ludzkich budził zainteresowanie socjologów w innych terminach: Francuzi operowali tu pojęciem formy, budując specjalną dyscyplinę: morfologię społeczną, Amerykanie objęli te sprawy ramami ekologii społecznej. Oczywiście, rozmieszczenie ludności w terenie ma doniosły wpływ na strukturę społeczną, ale właśnie przez to samo, że możemy mówić o wpływie stosunków przestrzennych na społeczną strukturę, staje się rzeczą widoczną, iż przez strukturę społeczną rozumiemy coś innego. Granice grup społecznych, ich stałość lub płynność, dystanse społeczne, styczność i izolacja grup, przechodzenie jednostek z grupy do grupy, wszystko to, gdy mowa o strukturze społecznej nie ma znaczenia przestrzennego, aczkolwiek procesy i stany rzeczy, o które tam idzie, są w różny sposób uwarunkowane przez stosunki przestrzenne. Idzie tu o system stosunków nieprzestrzennych, który jednak wykazuje pod różnymi względami analogię z systemem stosunków przestrzennych.
Sens statystyczny.
Czasami przez strukturę społeczną rozumie się tylko skład ludności: stosunek liczbowy kategorii, wedle których dzielimy sobie ludność. W tym znaczeniu mówi się o demograficznej strukturze ludności, przy czym mogą tu wchodzić w grę klasy wieku i płci, albo o strukturze zawodowej. Struktury demograficznej nie nazywamy wprawdzie zazwyczaj strukturą społeczną, ale termin ,,struktura społeczna” bywa używany w takim samym sensie, tylko mamy wtedy na myśli podział ludności wedle innych kategorii: idzie tu o kategorie „społeczne”, o przynależność klasową, stanową, kastową, o takie kategorie, jak ludność wiejska i ludność miejską, jak inteligencja, mandarynat czy sfery dworskie lub urzędnicze, albo jak ludność pracująca i niepracująca, czy produkcyjna i nieprodukcyjna. Mogą tu również wchodzić w grę kategorie wyznaniowe lub etniczne, mniejszości narodów, mogły być także charakterystyczne dla struktury społecznej. Oczywiście na obraz struktury społecznej składa się nie tyle charakterystyka systemu stosunków, ale i statystyczne ujęcie członów tego system u stosunków elementów, między którymi stosunki przebiegają. W strukturze społecznej zachodzi obustronna zależność pomiędzy pewnymi kwalifikacjami członów stosunku (tymi, ze względu na które przeprowadzamy podział na kategorie „społeczne” i stosunkami, które zachodzą między tymi członami. Stąd „struktura społeczna” w sensie tylko statystycznym determinuje w pewnej mierze strukturę jako system stosunków pomiędzy odpowiednimi członami.
System zależności i dystansów.
System stosunków, który stanowi strukturę społeczną, daje się sprowadzić do trzech kategorii stosunków: stosunków zależności wzajemnych wynikających z podziału pracy, tzn. z podziału funkcji, stosunków zależności jednostronnych wynikających z przywilejów posiadania mniej lub więcej stałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa i wreszcie stosunków dystansu, więzi i antagonizmów społecznych. Ponadto W strukturze takich wielkich zbiorowości, strQktu rze pojmowanej jako system dystansów i zależności, musimy uwzględnić isLnienie trwałych organizacji o wewnętrznej strukturze, gdzie elementami są zarówno indywidualne role społeczne, jak kategorie osobników i gdzie wewnętrzny system stosunków zależności jest ustalony precyzyjnie i zinstytucjonalizowany, przy czym taki system jako całość pełni określone funkcje w strukturze ogarniającej go zbiorowości. Takimi organizacjami będą potężne partie polityczne, taką organizację stanowi Kościół, taką organizacją jest aparat państwowy.
Struktura złożona, gdzie składnikami są grupy społeczne.
Gdy składnikami struktury społecznej są grupy społeczne i organizacje, czynnikiem strukturalnym obok dystansów stają się więzi społeczne i anta30nizmy społeczne przy czym system więzi społecznych może być systemem wielostopniowym, gdy węższa grupa społeczna jest składnikiem grupy szerszej natomiast pozycja społeczna jednostek komplikuje się przez ich przynależność do kategorii płci lub wieku i do kategorii klasowych, o czym będziemy mieli sposobność mówić w dalszym toku rozważań.
Dwa typy stosunków zależności międzygrupowych.
Tam gdzie stratyfikacja społeczna istnieje, niesymetryczne stosunki zależności, które ją wyznaczają, stanowią najważniejszy typ stosunków w strukturze społecznej, one bowiem stanowią podłoże, na którym kształtuje się system więzi i antagonizmów społecznych najbardziej doniosłych dla życia społecznego, a przeto najbardziej ważkich w społecznej strukturze. Zależności wzajemne współwystępujące z założeniami jednokierunkowymi ujawniają się m. in. w takich aktach, jak strajki robotnicze albo jak odmowa wykonywania tradycyjnego zawodu ze strony kast wieczystych w Indiach, o czym będzie później mowa.
Stratyfikacja społeczna.
Marksistowski obraz struktury społecznej w społeczeństwach klasowych zachodzi układ pionowy, na strukturę społeczną składają się klasy uciskające i uciskane; pomiędzy nimi znajdują się klasy pośrednie.
Hierarchie ról społecznych.
Hierarchie ról społecznych najwyraźniej występują tam, gdzie cały system stanowisk jest zinstytucjonalizowany. W hierarchiach urzędniczych, kościelnych, wojskowych. Tam, gdzie role społeczne ujęte są w określony system, szczeble hierarchii w stałe kategorie. Cóż więc znaczy, że ktoś ma wyższe lub niższe stanowisko w jakiejś hierarchii społecznej? Sądzę, że zachodzą tu w grę przede wszystkim dwie kategorie przywilejów: 1) przywileje środków konsumpcji i usług, 2) przywileje władzy.
Przywileje środków konsumpcji.
Przywileje środków konsumpcji daje już hierarchia plac, ale wchodzą tu w grę również przywileje i usługi dostarczone nie w postaci pieniężnej, np. prawo korzystania z pewnych miejsc w teatrze, prawo rezerwowania miejsc w wagonach sypialnych, itp.
Władza.
Przez władzę rozumiemy możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których decyzja w taki czy inny sposób dotyczy. Jest to wtedy przywilej panowania nad wolą innego człowieka, przewaga decyzji. Zakres władzy może być wyznaczony osobowo lub streficznie. W pierwszym wypadku decyzje człowieka posiadającego władzę odnoszą się bezpośrednio do określonych osób ze względu na ich role społeczne. W drugim decyzje godzą w każdego, czyja aktywność mogłaby wejść w zakres spraw objętych władzą tamtego człowieka; godzą tylko warunkowo, decyzja bowiem dotyczy nie ludzi wyznaczonych indywidualnie (a więc tych, którzy w chwili wydawania decyzji przez człowieka posiadającego władzę pełnią już odpowiednią rolę społeczną, ale każdego, kto mógłby się znaleźć w odpowiedniej sytuacji. Przykładem władzy o charakterze osobowym są rozkazy wydawane podwładnemu lub niewolnikowi, przykładem władzy drugiego typu może być zakaz palenia lesie. Władza nad określonymi ludźmi nad podwładnymi) jest zwykle także władzą ograniczoną sferycznie. Tam gdzie zakres władzy jest wyznaczony wyłącznie osobowo do czynienia z władzą nieograniczoną. Władza w stosunku do danego człowieka objawia się bezpośrednio, gdy narzuca komuś wykonanie pewnych decyzji, gdy zmusza jakiegoś człowieka, aby był wykonawcą. Objawia się pośrednio, gdy powstrzymuje od oporu przeciw realizowaniu decyzji podjętej przez dysponującego władzą. Przy takim pojmowaniu władzy, jeżeli decyzja rozkazodawcy nie odpowiada intencjom człowieka podległego władzy, realizacja decyzji poprzez akty władzy następuje albo wskutek wytworzonego nawyku posłuszeństwa ( odruchy warunkowe ), albo przez zagrożenie. I tak np. król nie ma władzy nad pokonanym buntownikiem, dopóki nie skłoni do posłuszeństwa. A władza nad buntownikiem, którego trzymać w kajdanach, aby zapewnić sobie jego posłuszeństwo, jest bardzo ograniczona. Inaczej mówiąc : władza jest tym mniejsza, im większy jest stopień przemocy który jest konieczny do zrealizowania decyzji rozkazodawcy.
Środki konsumpcji i władza.
Władza i środki konsumpcji stanowią o zakresie dysponowania rzeczami i ludźmi. Ten zakres podlega gradacji: rośnie, gdy podnosimy się w hierarchii społecznej, przy czym środki konsumpcji, gdy przekraczają pewien poziom ilościowy, mogą się przekształcić w narzędzie władzy. Pieniądz oszczędzony na konsumpcji może stanowić narzędzie do wywierania presji na decyzje innego człowieka.
Przywileje prestiżu.
Przywileje dotyczące obrazu własnej osoby w reakcjach środowiska – mamy tu na myśli prawo do szacunku, związane z rolą społeczną jednostki ( osobisty prestiż nie jest już sprawą struktury społecznej ). Przywilej prestiżu społecznego jest przywilejem odbierania zewnętrznych oznak szacunku. Szereg konwencjonalnych oznak szacunku jak obnażanie głowy, przyklękanie, padanie do nóg, pochylanie głowy lub górnej części ciała, jak również odpowiednie zwroty słowne: ,,kłaniam się”, „czołem”, „padam do nóżek” itp. – wywodzi się genetycznie z aktów oddania się w moc człowieka, któremu są okazywane, z aktów podporządkowania się jego władzy - zdawania się na jego laskę i niełaskę. Wyższość w hierarchii jest oceniana wedle skali przywilejów dotyczących środków konsumpcji, władzy i społecznego prestiżu. Nie tylko środki konsumpcji przekształcają się w narzędzia władzy, ale władza sprzyja przywilejom w zakresie środków konsumpcji, nie tylko prestiż jest czynnikiem władzy, ale władza jest normalnie jednym z głównych źródeł prestiżu.
Stosunki zależności pomiędzy grupami.
Jeżeli grupę traktujemy jako zbiór osobników pełniących identyczną pod pewnym względem rolę społeczną, to „stosunek zależności między jedną grupą i drugą” można interpretować jako wyrażenie skrótowe oznaczające ogół zależności tego samego typu pomiędzy poszczególnymi osobnikami jednej i poszczególnymi osobnikami drugiej grupy. Wyzysk klasy robotniczej przez klasę kapitalistów to wyzysk poszczególnych robotników przez poszczególnych kapitalistów. Gdy jednak mówimy o ucisku klasowym albo o zależności jednej klasy od drugiej, to tutaj stosunek międzygrupowy nie sprowadza się tylko do stosunków zależności pomiędzy osobnikami jednej i osobnikami drugiej klasy. Stosunek zależności między jedną grupą a drugą” oznaczają tylko ogół stosunków zachodzących między poszczególnymi członkami jednej i drugiej grupy. Subiektywne obrazy stosunków między klasami społecznymi jako stosunków między zbiorowościami pojmowanymi kolektywnie kształtują postawy psychiczne osobników jednej i drugiej grupy, kształtują ich ideologię, a przez to wpływaj na charakter indywidualnych stosunków miedzy osobnikami jednej i drugiej kategorii.
Wewnętrzna struktura warstw i ostrość granic.
Sprawą pierwszorzędnej doniosłości dla charakterystyki stratyfikacji społecznej w jakimś społeczeństwie jest stopień ostrości i stopień przenikliwości granic pomiędzy warstwami. Granice warstwy są tym bardziej ostre, im mniej jest stosunkowo ludzi, których przynależność do warstwy jest wątpliwa, im mniej jest ludzi, których można by zaliczyć i do jednej i do drugiej z sąsiadujących w strukturze społecznej warstw. Granice są tym mniej przenikliwe, im trudniejsze jest przejście z jednej warstwy do drugiej. Druga kategoria czynników, które musimy brać pod uwagę przy charakterystyce stratyfikacji społecznej, to struktura poszczególnych warstw - chodzi tu o grupy w zasadzie z tego samego piętra i o dystans pomiędzy tymi grupami. Będzie to np. zróżnicowanie narodowe wśród robotników amerykańskich, albo mnogość kast indyjskich zajmujących mniej więcej tę samą pozycję w hierarchicznym układzie warstw. Bardziej doniosłe znaczenie dla stratyfikacji społecznej ma istnienie grup społecznych krzyżujących się z układem warstw. Mogą to być grupy wyznaniowe tam, gdzie nie ma korelacji między wyznaniem i przynależnością klasową. Mogą to być grupy narodowe, albo grupy o łączności kulturowej innego rodzaju, jak chłopi albo inteligencja w społeczeństwach o stratyfikacji klasowej. Im mniej przenikliwe są granice warstwy, tym bardziej są ostre i odwrotnie: ostrość granic wzmaga ich nieprzenikliwość. Im większe zróżnicowanie hierarchiczne ról społecznych wewnątrz warstwy, tym mniej są ostre granice między warstwami, granice. Im większa jest jednolitość wewnętrzna poszczególnych warstw, im ostrzejsze i bardziej nieprzenikliwe są ich granice, tym większa jest więź społeczna poszczególnych warstw. Zróżnicowanie ról społecznych wewnątrz warstw otwiera zresztą niekiedy bardzo daleko idące drogi awansu wewnątrz swej warstwy.
Przywileje pozycji ekonomicznej.
Przywileje, jakie daje pozycja ekonomiczna, tzn., wyższy stopień udziału w dochodzie społecznym, są wielorakie. Inaczej mówiąc, różne czynniki hierarchii społecznych wchodzą w grę, gdy się traktuje bogactwo jako główny czy decydujący wyznacznik miejsca w społecznych hierarchiach.
Wyróżnia się tu trzy zasadnicze kategorie przywilejów ekonomicznych :
1. Zakres możliwości konsumpcyjnych,
2. Zakres niezależności osobistej,
3. Władza
Zakres możliwości konsumpcyjnych myśli ci, dla których ludzie zajmujący wyższe miejsca w hierarchii społecznej to ludzie, którzy mogą w wyższym stopniu używać życia, którym „niczego nie brakuje”, którzy mogą zaspokajać wszystkie swoje gusty i zachcianki. Zakres niezależności osobistej to także pewien aspekt bogactwa i związanej z nim pozycji w hierarchii społecznej: człowiek bogaty, to człowiek niezależny, człowiek, który robi co mus się podoba.
Władza ekonomiczna.
Trzecia kategoria przywilejów wynikających z pozycji ekonomicznej to władza: ta forma władzy, którą możemy nazywać władzą ekonomiczną. Władzę ekonomiczną nad swoim partnerem ma ten: 1) kto rozporządza typem dóbr bardziej nadających się do wymiany w danym środowisku, 2) kto rozporządza większą ilością dóbr przeznaczonych na wymianę, tzn. towaru; 3) czyja sytuacja jest bliższa monopolisty. W ustroju o gospodarce pieniężnej typem dóbr najbardziej pożądanym do wymiany w normalnych warunkach rynkowych jest specjalne narzędzie wymiany – pieniądz. Z dwóch pierwszych punktów wynika, że ten, kto posiada większą ilość tego rodzaju towaru, jakim jest pieniądz, znajduje się (w normalnych warunkach) w sytuacji szczególnie uprzywilejowanej pod względem władzy ekonomicznej. Ważmy wreszcie, że władza ekonomiczna jednostki jest tym większa, im większą liczbę transakcji może ta jednostka przeprowadzić: wraz z bogactwem wzrasta tedy nie tylko intensywność władzy ekonomicznej, lecz i jej zasięg. Władza wynikająca z posiadania środków produkcji, władza w stosunku do tych, którzy środków produkcji nie posiadają, więc chcąc mieć środki do życia muszą wynajmować swoją pracę. W społeczeństwie o gospodarce pieniężnej pieniądz jest zawsze potencjalnym narzędziem produkcji, a wszelka władza ekonomiczna jest w takim społeczeństwie władza opartą na posiadaniu pieniędzy lub dóbr ocenianych wedle skali pieniężnej.
Typy władzy ekonomicznej.
Model władzy ekonomicznej u Marksa – a ten tylko model jest wyraźny, gdyż liberałów nie interesują zagadnienia władzy ekonomicznej w takim stopniu jak marksistów - to władza wielkiego przemysłowca nad robotnikiem. Przede wszystkim rozróżnimy władzę, która jest przywilejem posiadania k a p i t a ł u (w marksistowskim sensie), i władzę będącą przywilejem wyższego udziału w dochodzie społecznym. Gdy idzie o typ ekonomicznej zależności, jest ważne, czy się jest zależnym od jednego pracodawcy, czy też od wielu nie zorganizowanych klientów. Władza kapitału – w przeciwieństwie do władzy ekonomicznej opartej na środkach konsumpcji - wykuwa dalsze narzędzia władzy. Realizowanie władzy opartej na posiadaniu środków konsumpcji bez przekształcenia ich w kapitał stopniowo likwiduje potencję władzy i poprzez proces trwonienia bogactw może przetwarzać jednostki, które cieszyły się tym przywilejem, w przyszłych proletariuszy.
Zależność od konsumenta.
Nasz klient – nasz pan. Kapitał pozwala wpływać na zachowanie się klienteli – w warunkach konkurencji pod osłoną w warunkach monopolu całkiem jawnie, z ujawnieniem władzy ekonomicznej także nad konsumentami. W warunkach konkurencji zdobywanie konsumenta polega często na walce pomiędzy potentatami kapitału. Reasumując powyższe rozważania zbierzmy różne typy władzy ekonomicznej:
1. Rozróżnimy, po pierwsze, władzę tych, których zasoby ekonomiczne umożliwiają pracę produkcyjną innych ludzi lub zbyt wytworów tej pracy, i władzę „ofiarodawców”, tzn. władzę tych, którzy udzielaniem takich czy innych dóbr wywierają presję na zachowanie się ludzi nie obejmowane kategorią pracy; tu należy jednanie ludzi darami, przekupstwo, jałmużna, kupowanie sobie prasy, itp.
2. Po wtóre, w zakresie władzy ekonomicznej związanej z pracą innych ludzi rozróżnimy władzę ekonomiczną stałych praco- dawców i zależność ekonomiczną od klienteli.
3. Po trzecie, tam, gdzie mamy do czynienia z władzą stałych pracodawców, rozróżnimy władzę ekonomiczną w stosunku do służby osobistej i władzę nad najemnikami zaangażowanymi w przedsiębiorstwach kapitalistycznych.
4. To ostatnie rozróżnienie przebiega zgodnie z linią podziału władzy ekonomicznej na władzę opartą na posiadaniu kapitału i władzę opartą na wyższym udziale w dochodzie społecznym. Te dwie kategorie przywilejów ekonomicznych są szersze niż od posiadające im kategorie władzy ekonomicznej wymienione w punkcie 3, obejmując również pewne pozycje z kategorii, które wystąpiły w punktach 1 i 2, a nie weszły do 3.
Władza ekonomiczna oparta na posiadaniu środków produkcji w ustroju zbliżającym się do idealnego typu społeczeństwa kapitalistycznego ma charakter strukturalny. Pieniądz może być środkiem produkcji, i środkiem konsumpcji.
Zakres władzy i zakres wpływów na zachowanie się ludzi.
Władza ekonomiczna – zarówno wtedy, gdy służy pomnażaniu kapitału, jak wtedy, gdy osiągana jest przez zużywanie bogactw lub bieżących dochodów, może świadomie i celowo rozciągać swój wpływ na ludzi, którzy tej władzy bezpośrednio nie podlegają. Tak się dzieje, gdy ktoś za swoje fundusze prowadzi propagandę, kupując sobie prasę, literatów, artystów. Władza ekonomiczna pozwala dysponentom środków ekonomicznych kierować postępowaniem ludzi.
Gwarancje reguł gry.
Władza ekonomiczna nie jest władzą samoistną. Władzę ekonomiczną charakteryzują cztery warunki:
1. Jest to stosunek oparty na umowie dobrowolnej
2. Umowa dotyczy wymiany towarów, usług, lub zapłaty
3. Umowa zawarta jest w ramach „reguł gry” respektowanych przez środowisko
4. Jedna ze stron znajduje się w sytuacji uprzywilejowanej, gdyż ma przewagę ekonomiczną nad drugą
Te cztery warunki składają się na typ idealny władzy ekonomicznej. Gwarantem reguł gry, na których opierają się zależności ekonomiczne, jest władza rozporządzająca środkami przemocy fizycznej. Umowa ekonomiczna nie jest zawierana pod presją takiej przemocy, ale sankcje za niedotrzymanie umowy mają za sobą groźbę stosowania przemocy fizycznej.
Władza ekonomiczna a praworządność.
Władza ekonomiczna, władza oparta na kontraktach i konwencjach, a więc na regułach gry, sięga tak daleko, jak daleko te reguły gry są respektowane. Władza ekonomiczna słabnie w okresach rewolucji. Efektywność władzy ekonomicznej jest zależna od władzy państwowej. Siłę i zasięg władzy ekonomicznej w określonych warunkach wyznacza nie tylko wielkość jej kapitałów, ale również stopień praworządności władzy politycznej, tzn. stopień, w jakim przestrzega ona swych własnych ustaw, umów.
Typy stosunków pomiędzy władzą polityczną i klasą uprzywilejowaną.
Grupa rządząca posługuje się dwiema kategoriami narzędzi władzy: środki przemocy i środki ekonomiczne. Trzecia kategoria to ideologia. Władza ekonomiczna może być bardzo skromna, w szczególności tam, gdzie organizacja produkcji przekazana jest klasie uprzywilejowanej. Klasy upośledzone te klasy nie posiadające środków produkcji, a przynajmniej nie posiadające ich w dostatecznej mierze, aby mogły pretendować do przeciętnego udziału w dochodzie społecznym. Dla klasycznego ustroju kapitalistycznego charakterystyczna jest przewaga władzy ekonomicznej nad władzą polityczną. Rząd może jednak służyć interesom klasy uprzywilejowanej nie tylko wtedy, gdy jest jej funkcjonariuszem. Może to być forma przymierza i podziału funkcji pomiędzy grupą dysponującą legalnymi środkami przemocy i grupą, która włada środkami produkcji. Ten trzeci typ to sytuacja, gdzie grupa rządząca stara się osiągnąć stanowisko czynnika niezależnego wchodząc w rolę arbitra pomiędzy antagonistycznymi klasami. Grupy uprzywilejowane ekonomicznie nie dysponują środkami produkcji. Grupa rządząca sama kieruje produkcją.
Władza nieuwarunkowanej przemocy i praworządna władza polityczna.
Władza nieuwarunkowanej przemocy, z drugiej strony – praworządna władza polityczna. Tamta to w idealnej postaci władza nie skrępowana żadnymi regułami gry, żadnymi zobowiązaniami, władza pełnej samowoli. Ta jest władzą, która nie tylko stoi na straży ustalonych norm dotyczących stosunków społecznych, ale sama do tych reguł ściśle się stosuje, mając wyznaczoną dokładnie sferę decyzji w ramach reguł gry. Władza autorytatywna to władza zgodna z tym, co autor nazywa władzą ulegalizowana. Naga władza to władza, która opiera się tylko na sile, na przemocy. Władza oparta tylko na przemocy może wprowadzać ład społeczny, może wydawać ustawy, których będzie przestrzegała. Suweren m prawo postępować, jak mu się podoba, i każda jego decyzja staje się prawem. Naród może być silny wtedy tylko, gdy w kraju panuje ład społeczny. Grupa rządząca musi mieć środki nie tylko na własne utrzymanie, ale na utrzymanie aparatu przemocy.
Metody gry politycznej.
Władza nieuwarunkowanej przemocy, jak mówiliśmy, nie może być trwała. Władza oparta jedynie lub głównie na sankcjach przemocy jest bardzo kosztowna. Grupa rządząca, która stanowić pragnie samodzielny czynnik w polityczno - ekonomicznej strukturze, a czerpiąc korzyści z łamania reguł gry nie chce rezygnować z tych korzyści, jakie daje praworządność, ma na swój użytek następujące dyrektywy:
1. Zachowywanie pozorów praworządnych tzn. pozorów respektowania reguł gry tak daleko, jak to jest możliwe, przez stosowanie odpowiedniego rytuału przy łamaniu reguł oraz przez odpowiednie interpretacje istniejących ustaw.
2. Powoływanie się na sytuacje wyjątkową, która zmusza do wyjątkowych kroków.
3. Uzasadnienie wszelkich aktów, niezgodnych z regułami gry, dobrem społecznym.
4. Ograniczenie częstości faktycznego, a nie tylko formalnego łamania reguł gry w taki sposób, a by ci, w których te akty godzą, mogli je uwzględnić w rubryce „ryzyko” i aby to ryzyko nie było tak wielkie, aby ich zniechęcało do działalności gospodarczej.
