1. Wprowadzenie
Epoka literacka to okres w historii literatury powszechnej lub narodowej, dominuje w nim zazwyczaj dany prąd lub kierunek literacki powstały w zależności od podłoża społecznego. Każda z epok posiada swoje wzorce, cele, najwyższe wartości czy model życia. Następujące po sobie okresy są zwykle kontrastowe i uważają za cenne zupełnie inne ideały. Aby pokazać tą odmienność wybrałam dwie kolejne epoki, którymi są romantyzm i pozytywizm. Zupełnie różnie patrzą na życie, literaturę i siebie samych co ma swoje odbicie w dziełach z tamtych okresów.
2. Idee romantyzmu
Rozwój romantyzmu w Europie przypada na lata 1789-1848. w Polsce epoka przypada na lata 1822-63.
Filozofia romantyzmu wyrosła ze zwątpienia w hasła oświeceniowe, ujmujące świat jako sprawnie funkcjonującą maszynę, której działaniem rządzą poznawalne rozumowo, niezmienne prawa. Romantyzm dość silnie odbił się na obyczajowości. Młodzi romantycy pozowali na Byronów i Werterów, marzyli o niezwykłych czynach i pośmiertnej sławie.
W trakcie tej epoki bardzo wysoki priorytet miała literatura i idee w stosunku do rzeczywistości. Najbardziej znamiennymi hasłami romantyzmu są:
-stawianie uczucia ponad rozum jako najbardziej zbliżające człowieka do poznania tajemnic życia.
W procesie poznawania świata należy posługiwać się wyobraźnią, przeczuciem i intuicją. Uważano, ze za pomocą rozumu świata nie można ani zbadać ani poznać.
-wiara w możliwość kontaktu ze światem pozazmysłowym
Zaufanie do niekonwencjonalnych źródeł poznania np.: wiary, uczuć, intuicji, mocy wewnętrznych pozwalało na kontakt z tajemniczymi siłami natury, czy z innym wymiarem rzeczywistości.
-dążenie do indywidualizmu
Zwykle tą indywidualną jednostką jest nieprzeciętny, samotniczy buntownik. Bohater romantyczny poświęca się całkowicie przyjętej idei lub misji i gotowy był potwierdzić ją własnym życiem.
-poezja i literatura są wyrazem geniuszu-elementem boskości w człowieku- wyobraźnia zaś najważniejszym czynnikiem sprawczym poezji.
Poeta stał się genialną jednostką poruszającą wyobraźnię i emocje zbiorowe.
-głównym hasłem polskiego romantyzmu była walka narodowowyzwoleńcza, ponieważ w czasie jego trwania kraj jak i cały naród znajdował się w niewoli. Ludzie uważali, ze najskuteczniejszym sposobem służenia narodowi i niezawodnym środkiem wyzwolenia go z obcej przemocy jest bezgraniczne poświęcenie mu całej własnej osobowości, złożenie własnego życia w ofierze.
-wszechstronny bunt wobec zastanej rzeczywistości.
Romantycy nie akceptowali feudalnej struktury społecznej i absolutystycznych rządów.
-zwrócenie uwagi na naturę i piękne krajobrazy.
Romantycy traktowali naturę jako żywy, uduchowiony organizm, stworzyli sobie arkadyjski obraz natury, który miał być ucieczką od szarej rzeczywistości. Jednak niektórzy zdawali sobie sprawę, że ta arkadia jest tylko wyobrażeniem co prowadziło do stworzenia koncepcji losu człowieka nie mającego oparcia w świecie społecznym ani w naturze. (Werter)
3. Obraz idei w literaturze
Przywódcą duchowym romantyków niemieckich został Johann Wolfgang Goethe autor książki pt.: „Cierpienia młodego Wertera”. Werter jako bohater romantyczny jest postacią tajemniczą i nieszczęśliwie zakochaną.
Dominującą cechą charakteru bohatera była jego uczuciowość i wrażliwe, czułe serce czyli to co było głównym hasłem epoki romantyzmu. Szybko ulegał wzruszeniom, w związku z tym, że doceniał wartość uczuć w życiu człowieka, często występował przeciwko racjom rozumu i oschłości. Nie widział niczego złego w tym, że ludzie kierują się w swym postępowaniu emocjami.
Werter jest jednostką niepospolitą, indywidualistą tęskniącym za głębokim uczuciem, pewnego dnia poznaje Lotę, w której zakochuje się od pierwszego wejrzenia. Widzi w niej ucieleśnienie kobiety, na którą czekał i o której marzył.
Główny bohater patrzył na rzeczywistość przez pryzmat poezji i marzeń, interesował się literaturą.
Nie zgadzał się z zastaną rzeczywistością, nie chciał zaakceptować reguł społecznych i nie mógł ich zmienić, wolał się wycofać z życia. Można przywołać tu bunt i rezygnację, które następują po sobie.
Kiedy ogarnia go smutek i melancholia wyjeżdża do małego miasteczka, by poczuć bliskość natury, prostoty i pierwotności. Jest urzeczony widokiem okolicznej przyrody. Natura zmienia się w oczach Wertera razem z jego uczuciami. Jest zachwycony, zauroczony doskonałością przyrody, która obdarza człowieka swoim bogactwem. Dalsze obcowanie z przyrodą przynosi rozczarowanie, natura jawi mu się jako odbicie własnego ja, pozbawiony duszy obrazek, nazywa naturą "drętwym obrazkiem".
Dzieje Wertera wkrótce po wydaniu powieści Goethego stały się popularne w całej Europie, a jego postać zyskała rangę wzoru romantycznej uczuciowości i przeżywania miłości do kobiety. Werteryzm stał się swoistą modą na styl bycia, zachowania i odczuwania. Chętnie noszono niebieski frak i żółtą kamizelkę (młodzieńcy) oraz biała sukienka z różowymi kokardkami (dziewczęta). W tamtym okresie w całej Europie zanotowano wzrost liczby samobójstw z powodu nieszczęśliwej miłości. Na przedmiotach codziennego użytku pojawiły się postaci Wertera i Lotty.
Dramat Juliusza Słowackiego pt.: „Kordian” daje wizerunek epoki i romantyczną syntezę losów pokolenia powstańczego. Kiedy poznajemy Kordiana jest młodym, bo 15-letnim chłopcem. mimo to w jego postaci możemy odnaleźć cechy charakterystyczne dla epoki romantyzmu.
Kordian jest przede wszystkim bardzo wrażliwym człowiekiem. Jego duchowa subtelność naraża go na wiele bólu i rozczarowań. Jest nieszczęśliwie zakochany w Laurze, która traktuje go jak dziecko. To niespełnione uczucie jest jedną z przyczyn jego próby samobójczej.
Szuka on ideału wykraczającego poza codzienność. Jego dusza jest pełna sprzeczności. Żyje on na granicy świata wyimaginowanego i realnego.
Chce stać się indywidualną nieprzeciętną jednostką, która poświęca się dla idei i dosięga pośmiertnej sławy. Kordian jest ambitnym bohaterem postawił sobie wielki cel lecz okazał się zbyt słaby by go zrealizować. Przegrał, ponieważ działał samotnie, a zwycięstwo przynieść może jedynie wspólna walka.
Bohater zamiłowany jest w literaturze romantycznej, która zrodziła w nim uczucie do Laury. Rozgoryczony Kordian uświadamia sobie, że świat rzeczywisty różni się od świata z powieści romantycznych. Stwierdza, że w rzeczywistości nie ma żadnych ideałów, żadnych zasad, nie istnieje nawet szczera miłość.
Staje przed ogromną pokusą odegrania wzniosłej, a zarazem tragicznej roli męczennika za Polskę. Wobec wycofujących się postaw współspiskowców jego uczucia patriotyczne przybierają charakter fanatyczny. W pewnym momencie swojego życia bohater odnajduje jego sens. Jest nim walka o wolność ojczyzny. Ogarnia go zapał i poczucie wewnętrznej siły. Dochodzi do wniosku, że aby uwolnić Polskę należy zabić cara i to zamierza uczynić.
Uświadamia sobie, że między światem wyobraźni i marzeń, a realną rzeczywistością istnieje wielka rozbieżność. W życiu liczy się tylko rzeczywistość. Jest ona pozbawiona wszelkich ideałów i wartości. Jej siłą napędową jest pieniądz, który stanowi jedyną drogę ku sławie, uzyskaniu pozycji społecznej, zaszczytów, urzędów. Tak w „Kordianie” ujawnia się buntownicza postawa wobec świata.
Młodzi bohaterowie romantyczni w pełni realizowali program epoki w której żyli, zawsze byli zgodni w jednej kwestii-jaką była miłość do drugiej osoby-miłość czysta i w pięknej formie. Wolność ojczyzny w przypadku młodzieży polskiej była kwestią, która miała dla nich największe znaczenie.
4. Idee pozytywizmu
Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata 40-70 XIX w. W Polsce umownie jako początek epoki przyjmuje się rok 1863 po powstaniu styczniowym. Za granicę końcową możemy uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce.
Twórcą filozofii pozytywnej był Francuz August Comte. Pozytywizm przeciwstawiał się metafizyce, budował wiedze o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych doświadczalnie. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki. Pozytywiści widza społeczeństwo jako wytwór przyrody. Polski pozytywizm różnił się od europejskiego tym, że nasz kraj formalnie nie istniał na mapach świata. W Europie zachodniej państwa cieszyły się wolnością, następował ciągły rozkwit nauki i cywilizacji, a rządy koncentrowały się na budowaniu dobrobytu obywateli. Polska natomiast była po kolejnej klęsce powstania, borykała się z dotkliwymi represjami zaborców (szczególnie w zaborze rosyjskim i pruskim), następowało ciągłe opóźnienie w rozwoju ekonomicznym i społecznym, a naczelne zadanie dla narodu to przetrwanie, zachowanie podstawy bytu, aby nie dać się zniszczyć zaborcom.
Główne hasła pozytywistyczne:
-praca u podstaw
Hasło pracy u podstaw miało przynieść aktywizację gospodarczą wsi, ale również przysposobić chłopów do roli obywatelskiej czyli świadomego uczestnictwa w kształtowaniu polskiego narodu. Praca u podstaw miała być pracą nad spowodowaniem, aby najniższe warstwy społeczne uzyskały w społeczeństwie należytą im pozycję tzn. żeby mogli w pełni i z pożytkiem współpracować w bogaceniu i doskonaleniu społecznego organizmu. Należało więc podnieść poziom ogólnej oświaty tych zaniedbanych warstw społecznych, pracować nad ich narodową i społeczną świadomością. Działalność wychowawcza pozytywistów zmierzała do wpojenia w społeczeństwo przekonania, że liczą się przede wszystkim czyny i dokonania małe, codzienne sumujące się w wielkie, pod warunkiem, że są systematyczne i długofalowe.
-praca organiczna (Herbert Spencer)
Wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. Aby społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego propagować trzeba działalność ludzi z inicjatywą z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych dziedziców, pomysłowych i wykształconych inżynierów ponieważ to oni prowadzą do aktywizacji innych. Spencer uważał, że rozwój jest postępem.
-emancypacja kobiet
Kryzys ekonomiczny ziemiaństwa zmusił do umiejscowienia kobiety w życiu społecznym. Sytuacja materialna często zmuszała kobiety do rozpoczęcia pracy zarobkowej. Jednak zauważono, że dotychczasowe wychowanie kobiet nie przygotowuje ich do samodzielnego życia. Kobieta kojarzyła się raczej z ozdoba salonu, matką czy panią domu dlatego na „emancypantki” spoglądano z niechęcią i brakiem zaufania. Choć najczęściej kobiety decydowały się pójść do pracy ze względu na brak innego źródła dochodów, a nie z wyboru.
-asymilacja mniejszości narodowych
Zwłaszcza Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa.
5. Oddźwięk epoki w literaturze na podstawie „Lalki” Bolesława Prusa.
„Lalka” jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Jak ulał „Lalka” pasuje do określenia realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki. Utwór ukazuje obraz społeczeństwa polskiego, jego warstw, środowisk, grup zawodowych w latach 70 XIX wieku. W powieści grupy te reprezentowane są przez swych przedstawicieli. Społeczeństwo zostało przedstawione w sposób kontrastowy. Obraz Powiśla, nędza jego mieszkańców kontrastuje z wystawnym i beztroskim życiem arystokracji, ich bogato urządzonymi pałacami i drogimi strojami.
„Lalka” Bolesława Prusa to obraz braku polskiej przedsiębiorczości, Polacy nie są przekonani do ryzykowniejszych posunięć zresztą cierpią na brak kapitału na rozpoczęcie swojego interesu, brak im na ten temat wiedzy i doświadczenia. Dodatkową niechęć podsyca fakt, że w sferze ekonomiczno-gospodarczej dominują Niemcy i Żydzi. Arystokracja mimo, że posiada środki to przez nieudolne gospodarowanie i marnotrawienie pieniędzy wiele na handlu nie potrafi zarobić. Tę warstwę cechuje apatia i brak jakiekolwiek inicjatywy ekonomicznej. Warstwa mająca być siłą przewodnią narodu, nie potrafi pomóc sobie samym, a tym bardziej nie może zająć się realizacją postulatów pracy u podstawi pracy organicznej.
Stanisław Wokulski jest głównym bohaterem powieści i to on pomaga biedocie miejskiej. Jest człowiekiem wyrozumiałym i dobrodusznym, opiekuje się bezdomnymi, pomaga w kwestach i kołach dobroczynnych. Postulat scjentyzmu, czyli zamiłowania do nauki w „Lalce” reprezentuje Julian Ochocki. Ten młody arystokrata był pochłonięty ideą nauki, uwielbiał eksperymentować i zgłębiać tajniki natury.
Program pracy organicznej zwrócił uwagę na koniunkturę, umożliwiającą szybkie wzbogacenie się, ale nie był w stanie spowodować, aby wzbogaceni pamiętali o społecznych celach. Bezpowrotnie rozwiewało się złudzenie, że aktywność gospodarcza jednostek automatycznie prowadzi do rozwiązania problemów społecznych. Powstała grupa burżuazji, była zwykle w przeważającej większości daleka od przejmowania się problemami mniej zamożnych rodaków. Przedstawieni w „Lalce” bohaterowie działają głównie z myślą o własnych korzyściach. Arystokracja ma poczucie odrębności i wyższości nad resztą społeczeństwa. Gardzi ludźmi niższego stanu jest niezdolna do żadnej produktywnej pracy. Prowadzi próżniaczy tryb życia i jest moralnie zepsuta. Wszystko to pozwala stwierdzić, że hasło pracy organicznej nie ma tu racji bytu.
Społeczeństwo warszawskie cechuje ogólna niechęć i uprzedzenia wobec Żydów, wynika to głównie z tego, że społeczeństwo żydowskie tworzy jednolite, zamknięte grupy, skupiają się w określonych miejscach miasta. Są pragmatyczni i zaradni, często dysponują dużym, wypracowanym przez siebie, majątkiem. Budzą w ten sposób zazdrość i zawiść wśród Polaków, których nie stać na obiektywizm wobec tej mniejszości narodowej. Żydzi stają się obiektem prześladowań np.: Szlangbaum ze sklepu Wokulskiego jest nękany przez innych subiektów.
Przykładami emancypantek mogą być: Krzeszowska, Zasławska, Stawska kobiety samotnie prowadzące domy.
Natomiast bardzo wyraźną antyemancypatką jest Izabela Łęcka- typowa salonowa lala uważająca pracę za hańbę.
Powieść Prusa można nazwać powieścią o klęsce ideologii pozytywistycznej. Obala ona możliwości zjednoczenia narodu czy realizacji haseł pracy organicznej i pracy u podstaw. Społeczeństwo nie jest zainteresowane reformami. Istnieje ogromna przepaść między teorią i praktyką. Prawie w ogóle nie da się odnaleźć realizacji haseł pozytywistycznych. Wokulski jest jedynym człowiekiem, który pragnie coś zmienić jednak ponosi klęskę. Obciążyć tym można społeczeństwo, które zaślepione jest ciągłą pogonią za pieniądzem. Powoduje to zagubienie gdzieś pozytywistycznych idei, a pozostaje jedynie egoizm, duma i pycha.
„Lalka” wyraźnie niezrozumiana przez pokolenie Prusa ukazuje w obrazie wielkiego miasta najrozmaitsze symptomy społecznego rozkładu. Wśród nich na pierwszym planie pojawia się wyjątkowa pozycja arystokracji. W takiej rzeczywistości nie znajdowały dla siebie gruntu żadne wielkie idee.
5. Porównanie
Literatura zarówno romantyczna jak i pozytywistyczna miały za zadanie wykształcenie społeczeństwa według pewnych zasad.
Epoka romantyzmu miała ogromny wpływ na życie zwykłych ludzi. Pojawienie się nurtów takich jak np.: werteryzm pozwala zauważyć, że wiele osób brało wzorce z literatury i przenosiło do własnego życia. Romantyzm poprzez swoją literaturę wyzwalał w narodzie ducha walki przeciw zaborcy, walki bez względu na ocenę zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem, a choćby i mimo Boga. Romantyzm rozwinął bowiem w Polakach ducha walki narodowowyzwoleńczej, dzięki któremu nie zapomnieli o swojej przynależności narodowej i o tym, że jak każdy naród mają prawo do własnej ojczyzny.
W świadomości społecznej pozytywizmu ranga literatury uległa pewnemu obniżeniu w porównaniu ze znaczeniem przypisywanym jej w epoce romantyzmu. Odstąpić ona musiała pozycję naczelną nauce i dyrektywom wynikłym z praktycznego doświadczenia. Pozytywizm zaś tylko pozornie odrzucał walkę, w rzeczywistości propagował tylko inny sposób - walkę bezkrwawą, za pomocą pracy organicznej, umacniającej Polaków. Epoka poprzez swą ogólnodostępną literaturę nauczyła ludzi cierpliwości, przygotowała społeczeństwo, uświadomiła, spowodowała, że nie tylko te górne warstwy poczuły przynależność narodową.