Która z wielkich tradycji romantyczna czy pozytywistyczna jest bardziej potrzebna narodowi?

Każda epoka w literaturze wyrastała i tworzona była z potrzeby społecznego zrozumienia i odnalezienia się w otaczającej rzeczywistości. Następująca po poprzedniej epoka miała zawsze skrajnie różne poglądy i założenia w stosunku do mijającego okresu literackiego. Epoka następująca zawsze wynika z kryzysu i niedoskonałości myśli epoki poprzedniej. Staje się jej negacją i wiąże się z jej słabościami. w takim właśnie charakterze jawi się pozytywizm w stosunku do romantyzmu. Nie można jednak jednoznacznie stwierdzić, że to właśnie pozytywizm jest lepszy czy też bardziej "potrzebny" narodowi, społeczeństwu niż romantyzm i to nie tylko ze względu na fakt, że po okresie pozytywizmu następowały kolejne może doskonalsze ideologicznie epoki. Faktem jest, iż każda epoka wnosi ważne dla danego momentu historycznego, a także literackiego, cele, postawy, i dążenia ludzi do zaistnienia i spełnienia się w życiu.

Założenia romantyzmu opierały się na porzuceniu racjonalnego i naukowego podejścia do świata i do zjawisk w naturze. Epoka ta oczywiście jest odezwem na poprzedzające ją oświecenie. Romantyzm próbuje udowodnić, że to nie umysł jest najważniejszy, ale że emocje są tym, co pozwala najlepiej i najpełniej poznać świat. Jest to czas rezygnacji z intelektualnego odbierania rzeczywistości i skoncentrowanie się na uczuciach i doznaniach. Romantyzm był przede wszystkim buntem przeciw racjonalistycznej metodzie poznawania świata. Powstał jako reakcja na oświecenie, w opozycji do jego uwielbienia dla rozumu i intelektu, odwoływał się do religijnego stylu myślenia, co przybrało postać chrystianizmu, romantyzm nawiązywał do tradycji i kultury ludu, gdzie sięgano do folkloru i ludowych motywów, przede wszystkim fantastyki. Wpływ ludowości zauważalny jest widocznie już u pierwszego wybitnego polskiego romantyka, Mickiewicza, w jego balladzie "Romantyczność", a także w "Dziadach cz.II". W romantyzmie szczególne znaczenie miały też pojęcia mesjanizmu i prometeizmu. Ten pierwszy podkreślał odrębność sytuacji i misji dziejowej narodów. Idea ta przeplata się w dziełach Słowackiego ("Kordian") i Mickiewicza ("Księgi narodu polskiego", "Dziady cz.III"). Romantycy opisują tu Polskę jako męczennika za wolność powszechną, przypisując jej szczególną rolę w odrodzeniu ludzkości, prowadzącym do jej zbawienia. Naród nasz miał być Mesjaszem, który umiera na krzyżu za winy całej ludzkości. Romantycy wierzyli, że to cierpienie musi mieć jakiś sens historyczny. Prometeizm był także istotną koncepcją tej epoki. Postawa prometejska to postawa indywidualistycznego buntu przeciw Bogu, przeciw skrępowaniu ludzkiej wolności. To zgoda na poświęcenie, samotne cierpienie za ideę i szczęście ludzkości. Prometeizm to także bunt przeciw systemowi wartości tolerującemu istnienie zła, wyrosły z przekonania, że ludzie własnym wysiłkiem mogą to zło eliminować. Postawa ta jest jedną z charakterystycznych, niezmiennych cech bohatera romantycznego, wynikających z przeświadczenia bohatera o jego wyjątkowej misji dziejowej. Bohater romantyczny jest symbolem epoki nierozerwalnie wiążącym wszystkie idee tego okresu, które nawiązywały do walki narodu o wolność, kieruje się uczuciem i miłością. Jest on jednak postacią o tyle odmienną, gdyż stawia siebie jako jednostkę na przeciw całemu złu świata. Jest stworzony, aby wyzwolić naród polski i poprowadzić swój kraj ku wolności. Najbardziej jaskrawo jest on ukazany w "Dziadach" Mickiewicza. Przez postać tą przemawia bunt nieprzeciętnej, genialnej jednostki, także charakterystycznej dla romantyzmu. Bunt ten odnosi się do negacji świata i norm społecznych i obyczajowych w imię celów własnych na przykładzie "Giaura" Byrona lub też interesów narodowych (np. "Konrad Wallenrod" Mickiewicza).

Przechodząc do epoki pozytywizmu należy od razu zauważyć, iż jest ona naturalnym sprzeciwem w stosunku do założeń epoki poprzedniej czyli romantyzmu. Wpływ na zrodzenie się założeń pozytywistycznych miały przede wszystkim wydarzenia polityczne i społeczne na świecie jak i w Polsce. Wykształciły się dwa główne prądy literackie, a mianowicie realizm i naturalizm. Oba są nurtami, na których opiera się cały światopogląd i styl kultury pozytywizmu. Są one wyznacznikami ideologii przedstawionej w literaturze tego okresu i to na ich podstawie został ukształtowany wizerunek tamtej epoki. Realizm opierał się na przedstawieniu rzeczywistości w sposób obiektywny oraz dokładnej i wnikliwej ocenie rzeczywistości. Naturalizm natomiast zakładał najbardziej obiektywne i najwierniejsze odtworzenie rzeczywistości w oparciu o własne studia i badania.

Epoka pozytywizmu to okres głębokich zmian społecznych i gospodarczych. Ustąpienie ustroju feudalnego i nastanie kapitalizmu ma znaczący wpływ na rozwój miast, zmianę stylu życia z wiejskiego na miejski, wzrasta ponadto rola mieszczaństwa. Jednocześnie rodzą się konflikty społeczne między burżuazją a klasą robotniczą. Na tle tych przemian społecznych powstają dwie kwestie, a mianowicie, praca organiczna i praca u podstaw. Pierwsza kwestia wiązała się ze zwiększeniem sił ekonomicznych i kulturalnych społeczeństwa. Głoszono kult wiedzy, rozumu, nawoływano do postępu technicznego. Miało to polegać na współpracy wszystkich warstw społecznych. Praca u podstaw była ściśle związana z praca organiczna. Zakładała, iż podstawa dobrobytu i sukcesu całego narodu jest zadbanie o sferę najuboższą społeczeństwa. Społeczeństwo należało najpierw odpowiednio wykształcić, stad hasła krzepienia oświaty ogólnej, zawodowej oraz świadomości narodowej wśród ludu. Ważna była sprawa równouprawnienia kobiet i hasła asymilacji Żydów. Zagadnienia te często są głównym tematem utworów pozytywizmu. Wzorem osobowym tego okresu stał się człowiek zupełnie odmienny niż miało to miejsce w romantyzmie. Była to jednostka starannie wykształcona, ufająca potędze rozumu i możliwościom nauki. Najwyższą wartością w jego życiu była praca. Pracuje on dla wspólnego dobra, stąd własne interesy podporządkowuje dobru ogółu. Idealnym przedstawicielem „bohatera” epoki jest pozytywistyczna strona Wokulskiego z „Lalki” Bolesława Prusa. Jest on tolerancyjny, pozbawiony uprzedzeń i działa dla dobra narodu wszelkimi środkami.

Podsumowując przedstawione założenia i idee obu omawianych epok można stwierdzić, iż romantyzm odegrał pełniejszą i większą rolę w kształtowaniu postaw i sposobów działania w życiu ówczesnych. Jest on szerzej i głębiej odbierany także w czasach teraźniejszych. Silnie odcisnął się w kulturze europejskiej i co jakiś czas można zauważyć powracanie jego cech i elementów. Epoka ta jest na pewno bliższa przeciętnemu Polakowi choćby ze względu na silnych przedstawicieli tego okresu, tj. Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, Norwida, a także z uwagi na fakt, iż to właśnie w romantyzmie powstała pierwsza epopeja narodowa jaką jest „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza.

Jeżeli natomiast mówimy o „użyteczności” którejś z omawianych epok dla narodu, uważam, iż obie posiadają zarówno wady jak i zalety i w każdej występują elementy, które są potrzebne lub nawet niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa. Z pewnością romantyzm ze swoją uczuciowością, duchowością i fantastyką jest lepiej akceptowany przez społeczeństwo niż surowe i zimna rzeczywistość pozytywizmu, ze skrajnym realizmem przedstawiająca kraj podczas rozbiorów.