Łacina towarzyszyła muzyce od Starożytności, kiedy to odgrywała dużą rolę w kulcie bogów. Wykształciła się jednak w epoce późniejszej-w Średniowieczu. Rozwój muzyki uzależniony był wtedy od form liturgii chrześcijańskich. Powstał wtedy jednogłosowy chorał gregoriański jak również psalmy, hymny, sekwencje. Pieśni wielogłosowe też mają swój początek w Średniowieczu lecz ich rozwój przypada na późniejsze epoki.
Chcąc mówić o roli łaciny w muzyce należy przede wszystkim zacząć od najwcześniej ukształtowanej formy muzycznej czyli od chorału gregoriańskiego. Jego początki przypisuje się na VII wiek. Językiem chorału jest łacina. Rzeczą pierwszorzędną była w nim treść, a potem wymyślano muzykę. Na chorał gregoriański składają się adaptowane śpiewy pochodzenia m.in. synagogalnego, syryjskiego, bizantyjskiego i greckiego. Niezależnie od tradycji rzymskiej rozwijały się samodzielne śpiewy w liturgii mediolańskiej, benewentyjskiej, galijskiej, mozarabskiej (Toledo) i wizygockiej. Wszystkie one wchodzą w skład tzw. monodii liturgicznej-c a n t u s p l a n u s , czyli śpiewów jednogłosowych opartych na systemie diatonicznym. Według teoretyków X i XI w. termin ,,planus” oznaczał śpiew w rejestrze niskim. W tym znaczeniu użył go Guido z Arezzo w XII rozdziale traktatu Micrologus . W epoce notacji modalnej (kościelnej) i notacji mensuralnej (system notacyjny, ustalający dokładnie wzajemny stosunek czasu trwania poszczególnych nut na zasadzie dwojakiego podziału rytmicznego: trójdzielnego (perfectio) i dwudzielnego (imperfectio) ) określenie ,,musica plana” wiązało się z rytmem swobodnym i było przeciwieństwem muzyki mensuralnej (wielogłosowej) -,,musica mensurata”. Na przestrzeni wieków chorał gregoriański uległ wielu modyfikacjom i zniekształceniu, w wyniku których nastąpiło zubożenie lub nawet całkowite wygórowanie ornamentyki. Istniejące w chorale gregoriańskim rozbieżności, tak w melodyce jak i w teorii, mające różne podłoże a występujące zarówno w śpiewach monastycznych, jak i w śpiewach kościołów katedralnych, a nawet różnych regionach tego samego kraju, doprowadziły do podjęcia reform unikających chorału. Przeprowadzili je cystersi, dominikanie, kartuzi, premonstratensi (norbertanie), kamerlici i franciszkanie. Chorał gregoriański stał się również punktem wyjścia dla konstrukcji wielogłosowych, kontrapunktycznych (organum) i modyfikujących pierwotną linię melodyczną (cantus firmus). Począwszy od XIII w. chorał gregoriański coraz bardziej zaczął podlegać wpływom muzyki mensuralnej. Podstawowymi nabożeńswami, w czasie których wykonywany jest chorał, są: msza i oficja pozamszalne.
Msza jest drugą z najstarszych cyklicznych form wokalnych lub wokalno-instrumentalnych kościoła katolickiego do tekstów łaciny. Msza składa się z 2 części: wstępnej, o charakterze dydaktycznym (czytania, śpiewy, kazanie),przeznaczonej pierwotnie dla tzw. katechumenów i kończącej się wezwaniem Ite missa est, i właściwej, zaczynającej się od offertorium (eucharystia), przeznaczonej dla wiernych ochrzczonych. W tej postaci msza przetrwała do XIII w., chociaż od VI w. Nazwa missa (pierwotnie agenda actio) obejmuje całość formy ze śpiewami i czytaniami. W mszy wyróżniamy 2 grupy śpiewów: proprium missae i ordinarium missae. P r o p r i u m obejmuje: introit (Antiphona ad introitum), graduał (Responsorium graduale), alleluja (niekiedy zastępowana przez tractus), okazjonalnie sekwencję, offertorium (Antiphona ad offertorium) i communio (Antiphona ad communionem). Są to śpiewy o melodyce zróżnicowanej - od sylabicznej do szeroko rozbudowanych melizmatów (jubilus w alleluja). Śpiewy proprium zmieniają się w mszy zależnie od uroczystości. O r d i n a r i u m składa się z niezmiennych tekstów, do których zachowało się dość dużo melodii. Części ordinarium: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus i Benedictus, Agnus Dei oraz Ite missa est lub Benedicamus Domino (w mszy żałobnej Requiescant in pace). Centralną częścią mszy jest tzw. c a n o n m i s s a e , rozpoczynający się po Sanctus od słów Te igitur i kończący przed Pater Noster. Pierwotnie znana była tzw. w i e l k a msza, w przeciwieństwie do mszy czytanej, c i c h e j , która wykształciła się prawdopodobnie w III w. Obok mszy pełnej, tzw. m i s s a s o l e m n i s , istnieje również msza krótka (m i s s a b r e v i s), składająca się z Kyrie i Gloria; była popularna zwłaszcza w kościele protestanckim.
W łacinie jest również wykonywana forma muzyki dramatycznej czyli oratorium. Jest to forma związana na ogół z tekstem o tematyce religijnej, bez akcji scenicznej, wykonywana w kościele lub w sali koncertowej bez dekoracji i charakteryzacji wykonawców. Podstawą rozwoju oratorium stały się średniowieczne dramaty liturgiczne i misteria. Powstanie oratorium przypada na połowę XVI w. i wiąże się z ośrodkiem rzymskim, w szczególności z działalnością założonej przez F. Neriego kongregacji ,,oratoriani”, która w specjalnie na ten cel przeznaczonym budynku zwanym oratorio organizowała nabożeństwa połączone ze śpiewami laud, często w formie dialogowej, oraz zbliżonych do nich utworów zwanych rapresentazione, storia i esempio. Na przełomie XVI i XVII w. ustaliły się we Włoszech 2 typy oratorium:
1) łacińskie (oratorio latino) oparte na łacińskim tekście liturgicznym Vulgaty
2) ludowe (oratorio volgare) oparte na tekście włoskim
Oratoria łacińskie cechowała przewaga pieśni chóralnych, natomiast oratorium ludowe odznaczało się licznymi partiami solowymi. Z oratoriów powstałych w XIX w. należy wymienić Stabat Mater A. Dvoraka. Jest to jedno z najpiękniejszych oratoriów pod względem tekstu jak i melodii:
,,Stabat Mater dolorosa iuxta crucem lacrimosa dum pendebat Filius”,
,,Eia Mater, fons amoris, me sentire vim doloris fac ut tecum lugeam”,
,,Tui nati vulnerati tam dignati pro me pati poenas mecum divide”,
,,Virgo virginum praeclara mihi iam non sis amara fac me tecum plangere,,.
Jest to pierwsza, dziewiąta, dwunasta i piętnasta część oratorium Dvoraka, które w przekładzie L. Staffa brzmią tak:
,,Bolejąca Matka stała U stóp krzyża, we łzach cała, Kiedy na nim zawisł Syn”,
,,Matko, coś miłości zdrojem, Przejmij mnie cierpieniem swoim Abym boleć z Tobą mógł”,
,,Męką Syna rodzonego, Co dla dobra cierpiał mego, Ze mną się podzielić chciej”,
,,Panno czysta nad pannami, Niechaj dobroć Twoja da mi Płakać z żalu z Tobą współ”.
Kolejną formą muzyczną, w której mamy do czynienia z łaciną jest magnificat, a właściwie Magnificat Anima Mea Dominum co znaczy ,,Wielbi dusza moja Pana”. Są to pierwsze słowa kantyku śpiewanego w liturgii rzymskiej podczas nieszporów. Tekst pochodzi z Ewangelii Św. Łukasza (I, 46-55) i składa się z 12 wierszy. Magnificat ma 8 melodii odpowiadających 8 tonacjom kościelnym. Istnieje szereg wielogłosowych opracowań. Pierwsze z nich pochodzą z XV w.
Łacina jest językiem, który jest często słyszany w śpiewie chórów, śpiewaków w kościołach, katedrach, ponieważ muzyka połączona z tym językiem jest prawdziwą modlitwą oddającą cześć Bogu. Nic więc dziwnego, że wiele kompozytorów, nawet czasów współczesnych, komponuje muzykę do części mszy ordinarium. Jednym z nich jest pan Marian Sawa, który dla pewnego, kameralnego chóru skomponował muzykę do Kyrie, Gloria, Sanctus i Benedictus oraz Agnus Dei i całość nazwał Missa Brevis.
