Bielsk Podlaski to jedno z najstarszych miast Podlasia. Bogata przeszłość historyczna, wiele interesujących miejsc i historycznych pamiątek oraz pełne uroku krajobrazy Doliny Narwi to tylko niektóre zalety tej ziemi. Okolice Bielska Podlaskiego to malownicze otoczenie, roślinność, grzybowe lasy, raj dla ornitologów, wędkarzy, grzybiarzy. Tutejsze środowisko naturalne jest mało zdegradowane przez gospodarczą działalność ludzi, a zabytki kultury materialnej są świadectwem ciekawej historii naszej małej ojczyzny i cząstką historii naszego kraju. Malowniczy, nizinny krajobraz zachęca do wypoczynku. Do walorów turystycznych i krajoznawczych należy również położenie regionu na pograniczu kultur polskiej, białoruskiej i ukraińskiej. Przejawia się to w folklorze, architekturze i wyznaniu religijnym zamieszkałej tu społeczności.
Powstanie
Opracowując dzieje Bielska Podlaskiego, każdy badacz stanie przed niełatwym problemem do rozwiązania, a mianowicie: od kiedy możemy mówić o historii tego grodu i miasta zaliczanego do największych miast Podlasia. Po raz pierwszy 900-lecie swego istnienia obchodziło miasto w okresie międzywojennym w roku 1939. Po raz drugi zaś w Polsce Ludowej w roku 1962. Granicę tę należy traktować umownie, nie oznacza ona granicy najstarszych dziejów miasta. Bielsk Podlaski jako skupisko miejskie kształtowało się w wyniku długotrwałego rozwoju osadnictwa, które na tym terenie występuje bardzo wcześnie. Historia powstania grodu sięga czasów kształtowania się państwa polskiego w X-XI wieku. Kiedy sporządzenie właściwej dokumentacji należy do rzadkości, po wtóre nie mamy wiadomości choćby też z tego powodu, że peryferyjnie położony gród nie dysponował ludźmi znającymi w owym czasie sztukę pisania i czytania, dostępną tylko duchowieństwu. Kiedy i w jakich warunkach powstał Bielsk Podlaski i kto był jego faktycznym założycielem, trudno obecnie ustalić. Początki jego historii giną w pomroce historii. Wiadomo, że w okresie piastowskim miasto wchodziło w skład Podlasia. Piotr Bobrowski w książce pt. \"Materiały do geografii i statystyki Rosji t. XIII Grodzieńskaja Gubernia\" pisze, że założycielem był książę ruski Jarosław Mądry, który chcąc się umocnić w południowej części Podlasia i celem lepszego zabezpieczenia Rusi przed atakiem pogańskich plemion Jadzwingów, założył w 1030 r. gród bielski. Józef Jaroszewicz w \"Obrazie Litwy\" pisze: \"Trwalsze panowanie chciał sobie zapewnić w Jadźwierzy Jarosław Mądry. Jakoż skutkiem jego pochodu w 1038 było wprowadzenie wielu Jadźwingów do Rusi, osadzenie kolonistami nowozałożonych miast jak: Drohiczyn, Mielnik, Brańsk a może i Bielsk. Ten punkt widzenia błędnie przyjęli wszyscy badacze. Ponadto zaprzeczeniem wspomnianej daty powstania są starsze jeszcze pochówki mazowieckie w Bielsku Podlaskim. Wysunąć więc można wniosek, że Bielsk jako osada istniała jeszcze przed Jarosławem Mądrym, a znajdująca się tu ludność ruska jest elementem napływowym z czasów kolonizacji wołyńskiej XIII wieku. Z niektórych kronik wynika, że w połowie XIII w. Bielsk był już osadą wyróżniającą się na podlasiu. Materiał źródłowy służący do poznania dziejów Bielska Podlaskiego od czasów najdawniejszych do XVI w. jest skromny. Opiera się on w większości na badaniach archeologicznych, przeprowadzonych też fragmentarycznie i powierzchownie. Pierwsze morfologicznie opracowanie dziejów pochodzi z okresu pierwszej połowy XIX w. Brak jest natomiast jakichkolwiek kronik, które stanowiłyby źródło historii politycznej Bielska. Do dziś nie jest wyjaśnione pochodzenie samej nazwy miasta. Warto też podkreślić, że opinie uczonych były tu podzielone- Jarosław Jaroszewicz, Piotr Bobrowski etymologię nazwy wywodzili od rzeki Białej. Innego zdania jest polski folklorysta, on uważa że nazwa ta pochodzi od podmokłych łąk, które nazywano białymi. Ta teza jest bardziej prawdopodobna. Ma to uzasadnienie w położeniu grodu otoczonego ze wszystkich stron podmokłymi łąkami i bagnami. Należy więc przyjąć że nazwa Bielsk pochodzi od bieli, a nie od rzeki.
Gród Bielski
Grody podlaskie, były to w większości budowle drewniane otoczone rowem, wałem lub palisadą warowną. O pozostałości po nich świadczą tylko tzw. Góry zamkowe. Budowle te zakładano w miejscach dogodnych, w których ludność mogła się skryć wraz ze swoim dobytkiem. Wiele mamy takich miejsc na Podlasiu, ich rozmieszczenie jest dowodem istnienia na tym obszarze poważnie zaawansowanego osadnictwa. Do najstarszych i największych należy zaliczyć Drohiczyn, Mielnik i Bielsk. Niestety nie nam znane kto zbudował pierwszy gród. Godnym podziwu jest fakt wyboru miejsca dla założenia zamku. Pierwotny gród bielski wzniesiony był na tym miejscu, z którego do dnia dzisiejszego pozostało tylko wzniesienie pokryte drzewami, a przez miejscową ludność zwane dawniej \"Zamkiem Królewskim\" dziś \"Łysą Górką\". Góra ta nie jest naturalnym wzniesieniem lecz sztucznym wysypiskiem. Obwód dolnej części \"Łysej Góry\" ma 213 metrów, a górnej 124,60 m. Zaś wysokość 7 metrów. Gród bielski stanowił nie tylko siedzibę rządu, ale także władz sądowych ziemskich i grodzisk. Zamek służył utrzymaniu bezpieczeństwa publicznego.
Historia herbu
W krótkim opracowaniu \"Bielsk Podlaski jakiego nie znamy\" Tadeusz Miller najstarszą pieczęć z herbem miasta interpretuje jako żubrzycę w biegu. Na stronie 11 podaje, że Aleksander Jagiellończyk nadał powyższy herb w 1501 roku, a na końcu książki, że w 1496 roku. Myli również daty nadania praw nadgubernatorskich dla miasta. Na własnym rysunku pieczęci miejskiej w otoku umieszcza nie spotykany dotychczas napis: \'\"Ziemia Bielska\". W 1987 r. Urząd Miasta zleca opracowanie dla pracowni Plastycznej z Białegostoku herbu miasta na wieżę ratusza. Plastycy odmówili wykonania herbu miasta wg rysunku prezentowanego na sesji herbowej, argumentując, że zwierzę na rysunku nie jest turem. Wykonali więc swój własny egzemplarz, który wisi na wieży ratusza do dnia dzisiejszego. Herb przedstawia stojącego tura koloru czerwonego na białym tle. Zwierzę jest podobne do publikowanego rysunku tura w encyklopediach. Także próba prawnego uregulowania sprawy herbu zakończyła się niepowodzeniem, z jednego aktu powstały dwa herby. Wyobrażenie zwierzęcia na tarczy herbowej, jedno nie podobne do drugiego. Miał być tur, a ostatnio Zbigniew Romaniuk w artykule zamieszczonym w Tygodniku Podlaskim widzi w powyższym rysunku żubra, a Centrum Aeraldyki z Warszawy w piśmie adresowanym do Urzędu Miasta pisze, że na rysunku herbu miasta z 28 marca 1979r. nie występuje \"żubr, a nie tym bardziej tur\".
Podejmowane od początku lat dziewięćdziesiątych przez Radę Miasta kolejne próby uporządkowania sprawy herbu miasta kończyły się niepowodzeniem. Istota problemu kończyła się w ferworze sporów i zażartych polemik. Całkowite zamieszanie udziela się również Zarządowi Miasta. Spółka autorów Andrzej Plewako i Józef Wonag zbierając materiały do Herbiarza miast polskich zwrócili się do władz miasta z prośbą o przesłanie herbu Bielska Podlaskiego. Otrzymali odpowiedź odmowną. Dlatego zapewne sięgnęli do Wielkiej Encyklopedii Powszechnej i opublikowali dodając barwy, nigdy nie używany z takim oto opisem: \"Herb przedstawia w polu białym czerwonego żubra na zielonej murawie, zwróconego w lewa stronę heraldyczną. Herb w opisanej postaci ukształtował się ostatecznie w XIX wieku. Na uwagę zasługuje fakt, że w zestawieniu herbów wg motywów dla Bielska Podlaskiego, Drohiczyna, Knyszyna, Moniek, Sokółki, Turka i Zambrowa, obok żubra w nawiasie podają tura, wychodząc z założenia, że w tych miastach do końca nie wiadomo czy w herbie jest żubr czy tur. Wniosek nasuwa się oczywisty, wystarczy, że wyobrażenie zwierzęcia na herbie przedstawione zostanie niedokładnie, lub stylizacja zostanie posunięta zbyt daleko, a każdy na rysunku widzi co innego. Konwersyjny herb miasta jest nadal sporadycznie używany. Wyhaftowany został na sztandarze Miejskiej Rady Narodowej, ponadto ukazuje się w różnych publikacjach i proporczykach zakładów pracy. Tu ciekawostka, w moim posiadaniu znajdują się proporczyki zakładów pracy z herbem miasta, na którym rysunek tura różni się w zależności od tego, jaka pracownia plastyczna wykonała proporczyk. W największej monografii o Bielsku Podlaskim Henryk Kosieradzki za Marianem Gumowskim podaje, że w r.1495 Aleksander Jagiellończyk nadał miastu herb z wyobrażeniem stojącego wołu w XIXw. próbowano przedstawić na herbie żubra lub jego głowę a nawet tura. Mimo różnych interpretacji utrzymała się dawna forma herbu. Tekst ilustruje jednak turem z książki ,,Miasta polskie w Tysiącleciu\'\' Podobnie wypowiada się Krzysztof Maciejczuk na łamach wiadomości Bielskich w 1980r. ,,Bielsk otrzymał herb z rąk Króla A. Jagiellończyka w 1495r. razem z innymi prawami\".
Zabytki miasta
Miasto posiada wiele cennych zabytków. Między innymi warto zwrócić uwagę na grodzisko z około XII wieku zwane \"Zamczyskiem\" lub \"Łysą górą\", układ urbanistyczny centrum miasta, kościół w stylu eklektycznym z 1862 roku i drewnianą cerkiew z XIX wieku z zabytkowym wyposażeniem z XVII i XVIII wieku. Na wschodnim skraju miasta znajduje się uroczysko \"Kumat\" miejsce bitwy wojsk polskich i jaćwińskich w 1264 roku. Godne zwrócenia uwagi są również cmentarze z XIX wieku: prawosławny, żydowski i katolicki. Najciekawsze budynki miasta w nocy są oświetlane.
Ratusz miejski stanowi najważniejszy akcent w zespole architektonicznym miasta. Usytuowany w centrum średniowiecznego rynku przy ul. Mickiewicza -głównej ulicy miasta. Budowlę wzniesiono w 1797r. z inicjatywy Izabeli Branickiej na miejscu, zniszczonego przez pożar drewnianego ratusza. Barokowe cechy budowli podkreśla wieża z 4 zegarami, zwieńczona wysokim hełmem. Na jego szczycie umieszczono, wykute w blasze, wyobrażenie owada i datę 1779. Według legendy jest to pamiątka po pladze szarańczy, która nawiedziła w tymże roku Podlasie. W ratuszu, oprócz siedziby władz miejskich, mieściły się placówki handlowe, stanowiąc wraz z przyległymi ulicami centrum handlowe miasta. Obecnie mieści się tu Oddział Muzeum Okręgowego.
Do najstarszych zabytków miasta należą klasztor i kościół pokarmelicki z połowy XVII w. kiedy to bielski mieszczanin Marcin Bartoszewicz sprowadził do miasta Karmelitów Trzewiczkowych. W 1641 r. na koszt starosty bielskiego Adama Kazanowskiego zaczęto prace przy wznoszeniu budynku klasztornego. W 1784 r. pożar zniszczył klasztor i kościół. Dzięki finansowej pomocy Izabeli Branickiej, klasztor odbudowano, a w miejscu dwóch skrzydeł bocznych budynku wzniesiono nowy, murowany kościół. W 1796 r. władze pruskie zlikwidowały bielski konwent karmelicki, a zakonników przeniesiono do Wąsosza. Budynki klasztorne przejęły władze wojskowe, zaś kościół przekazano unitom, którzy, użytkowali go do 1837 r. Przez kilkanaście lat kościół pełnił funkcję cerkwi garnizonowej, a następnie mieścił się w nim sobór św. Trójcy. Dokonano wówczas przeróbek. Wymieniono kopuły, nad częścią ołtarzową wybudowano wieżę. Kościół stracił swój późnobarokowy styl. Budynki klasztorne pełniły w tym czasie funkcję aresztu powiatowego. Po odzyskam niepodległości w 1920 r. kościół powraca do wiernych rzymskich-katolików. Budynki poklasztorne ponownie wykorzystano pod areszt powiatowy. W latach 1944-1957 mieścił się tu powiatowy Urząd Bezpieczeństwa, po czym budynki przejęto na cele publiczne. Obecnie mieści się tu Szkoła Muzyczna.
Najstarszy sakralny zabytek Bielska – cerkiew Narodzenia N.M.P (Preczystieńskiej). Pierwsza udokumentowana wzmianka pochodzi z \"Latopisu Halicko-Wołyńskiego\" z 1289r. Pierwotnie cerkiew znajdowała się na zamku i do XIX w. oficjalnych dokumentach była nazywana \"Zamkową\". Na obecne miejsce (dawna ul. Staromiejska) świątynię przeniesiono w 1562 r. wraz z ciałem jej fundatorki księżnej Wassy Michajłowny oraz cudowna ikoną \"Bogarodzicy Odigitrii\", którą według tradycji przekazała cerkwi królowa Helena. Do dziś ikona przyciąga tysiące pielgrzymów. Obecną, smukłą sylwetkę cerkiew uzyskała po przebudowie w latach 40. XVIII wieku. W końcu tegoż wieku od strony północnej dobudowano boczny \"pradieł\" (ołtarz) św. Anny. Wolno stojąca drewniana dzwonnica pochodzi z siedemnastego stulecia. W czasie działań wojennych w lipcu 1944 r. ucierpiała część ołtarzowa: zostały zniszczone górne rzędy ikonostasu z jego osiemnastowieczną snycerką oraz późniejszymi ikonami. Zachowane fragmenty ikonostasu, w tym misternie wykonane carskie wrota pieczołowicie odnowiono. W 1968 r. przeprowadzono gruntowny remont świątyni, wymieniając podwaliny oraz więźbę dachową. Przy cerkwi Narodzenia Bogarodzicy od 1998 r. znajduje się rezydencja prawosławnego biskupa bielskiego Grzegorza.
Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego (Woskrsieńska) pierwotnie była usytuowana na uroczysku \"Buhor\" koło Lewek. Prawdopodobnie po 1377 r. przeniesiona do bielskiej osady Dubicze - miejsce jej lokalizacji upamiętnia dziś kapliczka. W II połowie XVI w. ponownie przeniesiona, tym razem, w pobliże nowego zamku starościńskiego na Hołowiesku (obecnie ul. Traugutta). Od II połowy XVI w. przy cerkwi istniało bractwo, które przez wiele lat opierało się postanowieniom Unii Brzeskiej. Pod jurysdykcję biskupa unickiego świątynia przechodzi dopiero po 1636 r. W 1796 r. władze pruskie, ze względu na zły stan, nieremontowanej od wielu lat cerkwi, zezwalają parafianom na odprawianie nabożeństw w nieczynnym kościele po karmelickim. W latach 30-tych XLX w. cerkiew odrestaurowano i wyświęcono. Kolejna gruntowa przebudowa nastąpiła w latach 1912-1913. Wygląd, który świątynia uzyskała po tej przebudowie zachował się do dziś. Część ołtarzowa oraz nawa główna posiada konstrukcję drewnianą. Od strony zewnętrznej cerkiew jest obmurowana. Wewnętrzny wystrój świątyni jest charakterystyczny dla podlaskich cerkwi drewnianych. W wystroju świątyni szczególną uwagę należy zwrócić na dziewiętnastowieczny ikonostas, kioty z ikonami Bogarodzicy i św. Józefa z XVIII w. oraz szczególnie czczone ikony św. Jerzego i św. Barbary.
Powstanie cerkwi Św. Michała (Michajłowska) jest ściśle związane z bielskim zamkiem, w pobliżu którego została ona usytuowana. Według przekazów ufundował ją książe Michał Semenowicz w drugiej poł. XV w. Sto lat później cerkiew występuje występuje częściej pod wezwaniem Bogojawleńskiej (Chrztu Pańskiego). Taką nazwę posiadało także bractwo, prężnie tu działające od 1594 r. Dzięki niemu cerkiew przeszła na unię dopiero w 1645 r. Istniał szpital i szkoła bracka, która wyróżniła się wysokim poziomem nauczania. Do 1915 r. przy świątyni istniał jedyny w diecezji przytułek -\"bogodielnia\". Świątynia kilkakrotnie była przebudowywana lub rozbudowywana. Wzniesioną na początku XVIII w. budowlę zamieniła w 1789 r. kolejna, powstała z fundacji mieszczan bielskich. Zachowana do dziś posiada plan krzyża greckiego wpisanego w ośmiobok. Pierwotnie od strony zachodniej znajdował się niewielki prytwor, nad którym w 1914 r. zbudowano wieżę z dzwonnicą. W 1989 r. wyświęcono rozbudowaną trzykopułową część ołtarzową. W wystroju świątyni dominują trzy ikonostasy: główny z 1875 r. oraz dwa boczne z 1862 r. z pięknymi, złoconymi zdobieniami. Uwagę zwracają także siedemnasto - dziewiętnastowieczne ikony oraz snycerskie zdobienia okien. Monumentalności ośmiobocznej nawy głównej dodaje sześć zdobionych drewnianych kolumn. Od 1991 r. przy cerkwi działa jedyne.w.Polsce.Policealne.Studium.Ikonograficzne.
