Forma sonatowa jest jakby trzyaktowym dramatem muzycznym, gdzie bohaterami są melodie – tematy muzyczne. W formie sonatowej wyodrębniamy 3 etapy: ekspozycja, przetworzenie i repryza.
I Ekspozycja – jest pokazem tematów. Ukazuje się najpierw temat pierwszy, bardzo plastyczny, ostro zarysowany, często b. ruchliwy. Potem temat drugi, kontrastujący z pierwszym, b. śpiewny i melodyjny, w tonacji pokrewnej. Łączy się on z pierwszym tematem bezpośrednio albo też za pomocą łącznika modulującego. Po temacie drugim występuje myśl końcowa w tonacji drugiego tematu, zakończona kadencją doskonałą, która zamyka ekspozycję.
II Przetworzenie – polega na przeróbce, licznych przeobrażeniach tematów pokazanych w ekspozycji. Tu oba tematy ścierają się, występują we fragmentach, dzielą się, łączą, modulują do innych tonacji. Kompozytor rozwija i przekształca swobodnie tematy, stosując bogate środki pracy tematycznej. Często posługuje się polifonią (imitacja, kanon, fuga). Materiał tematyczny ukazuje się tu w zupełnie nowym świetle, do tzw. punktu kulminacyjnego.
III Repryza – jest powrotem tematu, jakby powtórzeniem ekspozycji. Tematy występują jednak w tonacjach innych niż w ekspozycji, po licznych bowiem starciach wracają pojednane w tonacji zasadniczej. Repryza nie jest więc mechanicznym powtórzeniem ekspozycji. Ulega przekształceniu przede wszystkim kierunek napięć. O ile w ekspozycji zarysowuje się konflikt tematów, w przetworzeniu pogłębiają się i dokonuje się jak gdyby ich walka, to w repryzie następuje zażegnanie – rozwiązanie konfliktów. Na tym kończy się allegro sonatowe. Często po repryzie występuje jeszcze coda o charakterze improwizacyjnym, w której mogą też zjawiać się urywki tematów.
Forma sonatowa może być wykorzystana nie tylko do pierwszej części sonaty, ale także również i do drugiego (adagio), także finał bywa często skomponowany w tej formie.
