Wiek XVI jest złotym wiekiem muzyki polskiej. Zwiastunami renesansu w muzyce polskiej były utwory wielogłosowe pisane do tekstów polskich z drugiej połowy XV w (Chwała Tobie Gospodzinie, O najdroższy kwiatku,). W średniowieczu muzyka profesjonalna rozwijała się niemal wyłącznie w środowisku kościelnym i była ściśle związana z obrzędami religijnymi. W renesansie mecenat muzyczny przejął częściowo dwór, co spowodowało zmianę funkcji i stylu muzyki kościelnej oraz wzrost poziomu artystycznego muzyki świeckiej.
Na skutek wzmożonego oddziaływania kultury plebejskiej pojawiły się w polskiej muzyce renesansowej elementy ludowe, odróżniające ją od muzyki europejskiej. Znaczny wpływ na rozwój polskiej muzyki miała reformacja niemiecka z charakterystycznym chorałem protestanckim.
Głównym ośrodkiem muzycznym w XVI w. był Kraków. Do pielęgnowania wielogłosowej muzyki kościelnej, czyli śpiewu figuralnego przyczynił się Zygmunt I Stary, który ufundował Kapelę Rorantystów na Wawelu, na wzór włoskiej Kapeli Sykstyńskiej. Był to zespół wokalny złożony z 9 księży-Polaków. Pierwszym przełożonym był Mikołaj z Poznania, w ciągu XVI i XVII na jej czele stali wybitni polscy kompozytorzy, którzy swoimi dziełami zasilali repertuar chóru, złożonego z głosów męskich i falsetystów dla wyższych partii.
Obok Kapeli Rorantystów ufundowano także Kapelę katedralną, pozostającą również pod kierunkiem znakomitych kompozytorów, głównie Włochów, jak Annibale Orgas.Stworzono jeszcze trzecią kapelę w katedralnym kościele św. Stanisława- Kapelę Angelistów.
Działalnością i wzajemnym stosunkiem tych korporacji muzycznych zajął się Dr. Adolf Chybiński.
Inne kościoły krakowskie także miały dobre chóry i orkiestrę, jak np. kościół Mariacki, kościół św. Piotra.
Poza Krakowem istniało wiele kapel biskupich i możnowładczych, m.in. Górków w Szamotułach, Kostków w Sztymbarku.
Kapela opactwa Benedyktynów w Tyńcu słynęła z bogatego repertuaru i poziomu artystycznego.
Znaczenie Krakowa jako ogniska kultury muzycznej upadło z końcem XVI w, po przeniesieniu stolicy do Warszawy.
Do popularyzacji muzyki wśród społeczeństwa przyczynił się ruch dysydencki dzięki przystępności repertuaru z tekstami polskimi oraz umiejętnemu propagowaniu swojej muzyki( drukarnie). O poziomie życia muzycznego w Polsce renesansowej świadczą przede wszystkim dwie tabulatury organowe: Jana z Lublina i klasztoru Św.Ducha. Zawierały one obok dzieł polskich utwory wybitnych twórców niderlandzkich, włoskich, francuskich i niemieckich oraz fragmenty repertuaru kapeli królewskiej.
Przedmiotem zainteresowania kompozytorów polskich w tym czasie była muzyka wokalna rozwijająca się dwoma równoległymi nurtami: utwory religijne do liturgicznych tekstów łacińskich oraz polska pieśń wielogłosowa.
UTWORY RELIGIJNE DO LITURGICZNYCH TEKSTÓW ŁACIŃSKICH.
Głównymi formami tego nurtu była msza- wielogłosowe opracowania jej stałych części oraz motet- fragmenty zmiennych części mszy i inne teksty biblijne.
W połowie XVI w. kierunek ten reprezentowali:
-Jerzy Liban z Lignicy – opracował czterogłosową pieśń o św. Stanisławie,
-Sebastian Felsztyński z Felsztyna- nauczyciel na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pisał utwory kościelne, traktaty muzyczne oraz podręczniki śpiewu kościelnego. Jego 3 kompozycje zachowały się w rękopisach ksiąg rorantystów wawelskich,
-Mikołaj z Chrzanowa- kompozytor,
- Mikołaj z Krakowa- najwszechstronniejszy twórca polskiego renesansu. Jego dzieła noszą pierwsze ślady oddziaływania w Polsce stylu szkól niderlandzkich, które w XV i XVI w. doprowadziły do szczytu rozwój wokalnej polifonii.
W drugiej połowie XVI w. nurt religijny reprezentują:
-Wacław z Szamotuł- kompozytor, pisał motety , msze i pieśni
(m.in. Pieśń o Narodzeniu Pańskim, Ach mój niebieski Panie- dotąd śpiewana w polskim Kościele ewangelickim). Najliczniejszy zbiór jego pieśni 4-głosowych zachował się w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie.
Współcześnie z Szamotulskim występują kompozytorzy, po których zostały tylko fragmenty kompozycji lub bardzo mało utworów. Są to:
Krzysztof Borek( kompozytor mszy),Marcin Wartecki( dwa motety),
Marcin Paligon( jeden motet),Walenty Gawara( 5-głosowy motet na cześć św. Wojciecha).
-Marcin Leopolita- organista, skomponował wiele motetów i 3 msze pięciogłosowe. Z jego bogatej twórczości zachowały się 3 msze i 4 motety.
-Tomasz Szadek- kompozytor, śpiewak, nadworny muzyk królewski, członek kapeli rorantystów w Krakowie.
-Mikołaj Zieleński- najwybitniejszy kompozytor polski na przełomie XVI i XVII w. i najwybitniejszy przed Chopinem. Ukoronowaniem muzyki religijnej, stojącej już na pograniczu renesansu i baroku, były jego „Offertoria i Communiones” (121 utworów wydanych w Wenecji), będące wyrazem oddziaływania weneckiego stylu w muzyce polskiej.
-Mikołaj Gomółka- twórca 150 psalmów 4-głosowych, wydanych w zbiorze „Melodie na Psałterz polski” ( do słów J. Kochanowskiego), stanowiących jeden z cenniejszych zabytków muzyki polskiej tego okresu. Jego inne kompozycje zaginęły.
POLSKA PIEŚŃ WIELOGŁOSOWA
Polska pieśń wielogłosowa była pod każdym względem bardzo zróżnicowana. Obok pieśni religijnych powstawały śpiewy historyczne czy piosenki taneczne. Proste opracowania pieśni ludowych sąsiadowały z dziełami opracowanymi technicznie. Wśród tekstów świeckich przeważały piosenki taneczne(np. Szewczyk , Jeszcze Marcinie, Zakłułam się tarnem), pieśni miłosne(A leć nade mną Wenus), pieśni historyczne (Pieśni Kalliopy – o zwycięstwie pod Byczyną)
Do najciekawszych przykładów wykorzystania elementów ludowych w pieśni należą: Pieśń nowouczyniona na wesele Jana Kostki, Przestrach na złe sprawy ludzkiego żywota.
Twórczość instrumentalną renesansu reprezentowała muzyka organowa( twórcy anonimowi, Mikołaj z Krakowa, S. Koń),a w drugiej połowie XVI w.-lutniowa.Najważniejszymi przedstawicielami muzyki lutniowej byli:
-Walenty Bacfart- jeden z wielu obcych kompozytorów przebywających na dworze królewskim w Krakowie. Znakomity lutnista, opiewany przez Kochanowskiego. Część swych kompozycji drukował w Krakowie.
- Wojciech Długoraj- nadworny lutnista Samuela Zborowskiego w Krakowie.
-Jakub Polak- jest przedstawicielem tańca polskiego, działał za granicą, na dworze francuskim. Jego kompozycje zamieszczały liczne wydawnictwa zagraniczne.
Obok utworów wokalnych oraz tańców powstawały dzieła czysto instrumentalne, jak preludia organowe i fantazje lutniowe.
Polską muzykę taneczną reprezentują utwory o charakterze użytkowym, zwłaszcza transkrypcje organowe z pierwszej połowy XVI w. oraz niektóre utwory lutnistów, jak i stylizowane tańce polskie, rozpowszechniane w całej Europie pod nazwami: Taniec polski, Chorea polonica, Polnischer Tanz, Balletto polacco.
Utwory taneczne z reguły budowane były na zasadach kontrastu części wolnej i szybkiej, np. chodzony- goniony.
