WAGNER (Wilhelm) Richard, niemiecki kompozytor urodził 22 V 1813 w Lipsku. Początkowo, pociągała go twórczość literacka; dopiero później rozpoczął naukę gry na skrzypcach i fortepianie. Po ukończeniu gimnazjum Richard Wagner wstąpił na uniwersytet jako studiosus musicae, podejmując naukę kontrapunktu u Weinliga. Wczesne kompozycje Wagnera nie mają większej wartości. Na próżno zabiegał o wystawienie swojej pierwszej opery Boginki (wg baśni Gozziego). Podobny los spotkał Zakaz miłości (wg komedii Szekspira Miarka za miarkę), który tylko raz wykonano w Magdeburgu za czasów dyrekcji Wagnera (1834-36). Po rozwiązaniu trupy aktorskiej artysta przeniósł się do Królewca, gdzie został dyrektorem teatru. W 1836 ożenił się z aktorką Minną Planer (1809-66); małżeństwo nie było szczęśliwe i zakończyło się rozwodem (1861). Wskutek bankructwa teatru Wagner zmuszony był zmienić miejsce pobytu; w 1837 został dyrygentem przy teatrze w Rydze, którą opuścił 2 lata później w tajemnicy przed wierzycielami, udając się do Paryża. Trudne warunki materialne zmusiły go do podjęcia doraźnych zajęć zarobkowych, jak pisanie krytyk w codziennej prasie. Kontakt ze środowiskiem paryskim miał duże znaczenie dla twórczości Wagner. Tam zetknął się po raz pierwszy z wielkim teatrem operowym, poznał wybitnych muzyków, których kompozycje wywarły wpływ na jego dzieła (Meyerbeer, Berlioz, a szczególnie Liszt, z którym wiązała go długoletnia serdeczna przyjaźń). W Paryżu Wagner ukończył operę Rienzi i skomponował pierwsze dzieło dramatyczne, do własnego libretta - Holendra tułacza. Drezdeńskie premiery obu oper były pierwszym sukcesem kompozytora. W 1843 został dyrygentem Królewskiej Opery w Dreźnie. Na tym stanowisku zyskał sobie duże uznanie, zwłaszcza jako wykonawca dzieł Ludwiga van Beethovena. W czasach drezdeńskich wystawił następną operę Tannhauser, równocześnie pracował nad Lohengrinem i Śpiewakami norymberskimi oraz szkicował pierwsze pomysły Pierścienia Nibelunga.
W okresie Wiosny Ludów stanął po stronie rewolucji. Swą sympatię dla ruchów wolnościowych objawił już wcześniej, komponując w związku z upadkiem powstania listopadowego uwerturę Polonia (1836). Tym razem czynnie włączył się do walki, utrzymując kontakty ze środowiskiem rewolucyjnym, pisząc artykuły, roznosząc ulotki w czasie powstania majowego w Dreźnie (1849). Po Stłumieniu rewolucji emigrował i osiedlił się w Zurychu. Tam powstało kilka dzieł filozoficzno-teoretycznych, teoria dramatu muzycznego (Opera i dramat, 1851), a także część Pierścienia Nibelunga. W 1857 pod wpływem uczucia do Matyldy Wesendonck rozpoczął pracę nad Tristanem i Izoldą. 1858 opuścił Zurych i udał się w podróż po Europie; w Lucernie ukończył Tristana i Izoldę, a w Paryżu 1861 wystawił Tannhausera, który jednak po 3 przedstawieniach został zdjęty z afisza. W tymże roku dzięki amnestii Wagner wrócił do Niemiec, gdzie sztuka jego znajdowała coraz szersze uznanie. W osobie króla bawarskiego Ludwika II. wielkiego mecenasa sztuki, znalazł przyjaciela i protektora. Król spłacił jego długi i sfinansował premierę Tristana i Izoldy w Monachium (1865). Wkrótce jednak, oskarżony o trwonienie pieniędzy państwowych, Wagner usunął się ze stolicy i osiadł w Triebschcn k. Lucerny, gdzie ukończył Śpiewaków norymberskich. W czasach monachijskich zbliżył się do córki Liszta Cosimy, żony pianisty i dyrygenta Blowa, którą 1870 poślubił. W Monachium odbyły się premiery Śpiewaków norymberskich (1868), Złota Renu (1369) i Walkirii (1870). Duży wpływ na poglądy filozoficzne Wagnera, wywarła w tym okresie przyjaźń z Nietzschem. W 1872 artysta przeniósł się do Bayreuth, gdzie dzięki pomocy finansowej króla Ludwika i grona wpływowvch przyjaciół i wielbicieli rozpoczął budowę wielkiego teatru przeznaczonego do wykonań jego dramatów rnuzycznych. Otwarcie gmachu nastąpiło 1876 i było połączone z wykonaniem (na wzór tragedii greckiej) w ciągu 4 kolejnych wieczorów tetralogii Pierścień Nibelunga. W teatrze tym, zwanym przez Wagnera świątynią sztuki, wykonuje się po dziś dzień jego dzieła. W Bayreuth powstało kilka rozpraw filozoficznych Wagnera, a także ostatni dramat muzyczny Parsifal. Swój żywot zakończył w Wenecji w 13 II 1883.
Wagner był wybitnym przedstawicielem niemieckiej muzyki neoromantycznej. Czołowe miejsce w jego dorobku zajmują dzieła sceniczne. Pozostałe kompozycje mają znaczenie marginesowe. Pierwszy okres twórczości, zamyka opera Rienzi, napisana w stylu heroicznej opery francuskiej. W drugim okresie Wagner kontynuował tradycję niemieckiej opery romantycznej. Holender tułacz jest jeszcze operą zbudowaną tradycyjnie, z podziałem na arie, recytatywy i sceny zespołowe, ale w traktowaniu orkiestry i współdziałaniu tekstu i muzyki jest już zapowiedzią dramatu muzycznego. W dziele tym pojawił się po raz pierwszy motyw walki człowieka z siłami nadprzyrodzonymi oraz idea wyzwolenia przez śmierć. Podobna ideologia leży u podstaw opery Tannhauser, w której Wagner wykorzystał legendę o perypetiach XIII-wiecznego minnesingera. Treść Lohengrina jest osnuta na średniowiecznej sadze o legendarnych strażnikach świętego ognia Graala.
Ostatni okres twórczości obejmuje przede wszystkim cykl 4 dramatów muzycznych Pierścień Nibelunga, oparty na średniowiecznym eposie germańskim, którego treścią jest walka młodości ze starością, czynu z biernością. W Tristanie i Izoldzie Wagner wykorzystał celtycką legendę o idealnej miłości. W Śpiewakach norymberskich kompozytor porzucił świat legend i bogów. Jest to apoteoza twórczej siły narodu niemieckiego; bohaterami nie są tam wybitne jednostki, lecz całe społeczeństwo. Do sagi będącej osnową Lohengrina powrócił w misterium religijnym Parsifal, którego treścią jest zwycięstwo dobra nad złem, wybawienie od upadku przez czystą miłość (Parsifal, ojciec Lohengrina, jest bohaterem eposu minnesingera Wolframa von Eschenbach). W trzecim okresie twórczości Wagner zrealizował ideę syntetycznego dzieła sztuki (Gesamtkunstwerk), w którym słowo i muzyka, pochodzące od jednego twórcy, łączą się ze sobą w integralny dramat sceniczny. Muzyczna koncepcja dzieła wywodzi się z tekstu i opiera na jego ciągłości (brak podziału na arie, duety itp.).
U podstaw dramatu muzycznego Wagnera leży ?melodia nieskończona" (unendliche Melodie), pozbawiona cezur, silnie dramatyczna, oraz ?melodia absolutna" (absolute Melodie), nie ujęta w sztywne ramy metryczne, która pojawia się także w partiach instrumentalnych Wagnerowskiej orkiestry. Dominującą rolę odgrywają motywy i ich przekształcenia (wpływ techniki przetworzeniowej Beethovena), pełniące określoną funkcję w fabule dzieła. Za pomocą tych motywów, nazwanych przez Wolzogena przewodnimi (Leitmotive), komentował Wagner tekst literacki, uzyskując jednocześnie spoistość formy muzycznej. Technika ta otrzymała najbardziej dojrzałą postać w Pierścieniu Nibelunga. Pod względem instrumentacji wyróżnia się Tannhauser i właśnie Pierścień Nibelunga, w którym Wagner posłużył się rozbudowanym aparatem orkiestrowym, uzupełnionym rzadko używanymi instrumentami (np. tuby wagnerowskie). W Śpiewakach norymberskich dominuje faktura polifoniczna i diatoniczna harmonika. Najbardziej nowatorski język harmoniczny cechuje Tristana i Izoldę. Wagner wyciągnął tam ostateczne konsekwencje z systemu dur-moll, który przepoił chromatyką; kształtowanie melodii i połączeń akordów opiera się na ciążeniu dźwięków prowadzących. Dziełami literackimi artysta podbudował swa twórczość od strony teoretycznej, estetycznej i filozoficznej. Osią jego poglądów był mit sztuki, jej dominująca rola w życiu społeczeństw, religii i państw. Filozofia Wagnera wyrosła z teologii natury Jana Jakuba Rousseau i zbliżała się do idei Herdera, Comte'a, Feuerbacha, Schopenhauera i Nietzschego. Wagner wywarł wielki wpływ na dalszy rozwój muzyki. W Polsce idee jego kontynuowali m.in. Munchheimer, Żeleński, Jarecki, Stojowski.
Ważniejsze kompozycje: opery i dramaty muzyczne - Wesele (Die Hochzeit, 1832-33), Boginki (Die Feen 1833-34), Zakaz miłości (Das Liebesverbot, 1835-36), Rienzi, der Letzte der Tribunen (1838-40), Holender tułacz (Der fliegende Hollander, 1841), Tannhauser und der Sangerkrieg auf Wartburg (1843-45), Lohengrin (1845-18), Pierścień Nibelunga (Der Ring des Nibelungen}: Złoto Renu (Das Rheingold, 1853-54), Walkiria (Die Walkre, 1854-56), Siegfried (1851-69), Zmierzch bogów (Gotterdammerungg, 1850-74); Tristan i Izolda (1857-59), Śpiewacy norymberscy (Die Meistersinger von Nrnberg, 1862-67), Parsifal (1877-82); dzieła na chór i orkiestrę - Kantata noworoczna (1835), Yolkshymne (1837), Descendons (1840), Das Liebesmahl der Apostel (1843); dzieła na chór męski a cappella - Weihegru (1843), Gru seiner Treuen an Friedrich August den Geliebten (1844), An Webersgrabe (1844); dzieła orkioestrowe - uwertury: d-moll (1831) i C-dur (1832), Polonia (1836), Rule Britannia (1837), Faust (1840); Symfonia C-dur (1832); Siegfried-Idyll (1870); Marsz na setną rocznicę ogłoszenia niepodległości USA (1876); muzyka fortepianowa - 2 sonaty: B-dur op. l (1831), A-dur op. 4 (1832); Polonez D-dur na 4 ręce (1832), Kartki z albumu i inne; pieśni - op. 5 do Fausta Goethego (1831), Der Tannenbaum (1838), Les deux grenadiers (1840), 5 Gedichte (Wesendonk-Lieder, 1857-58); wyciągi fortepianowe oper Donizettiego, Halevy'ego, IX Symfonii L. van Beethove-na, opracowania partytur Glucka, Palestriny, Mozarta - Pisma: Die Kunst und die Revolution (1849), Das Kunstwerk der Zukunft (1849), Oper und Drama (1851), Zukunftsmusik (1860), Uber Staat und Religion (1864), Religion und Kunst (1880).
