1. Pojęcie bezdomności
W polskiej literaturze naukowej i publicystyce nie dopracowano się jednej, powszechnie uznawanej definicji bezdomności. W bardzo wielu publikacjach spotyka się rozważania związane z niejasnościami definicyjnymi pojęcia bezdomności i osoby bezdomnej.
Przykładowo, Andrzej Przymeński określa bezdomność jako sytuację osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne . Natomiast krótszą i mniej precyzyjną definicję podaje Michał Porowski; wg niego bezdomność jest to względnie trwała sytuacja człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nie posiadającego własnego mieszkania.
Z definicją osoby bezdomnej spotykamy się w Ustawie o pomocy społecznej. Zgodnie z nią, za osobę bezdomną uważa się „osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych i nigdzie nie zameldowaną na pobyt stały w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych”.
Jednak jak podkreśla wielu badaczy, bezdomność jest przede wszystkim zjawiskiem społecznym, nie poddającym się opisowi w kategoriach czysto prawniczych. Ani formalne prawo do zamieszkania w danym lokalu ani brak tego prawa nie przesądzają bowiem niczego w kwestii bezdomności. Możliwe są sytuacje, gdy konflikty rodzinne uniemożliwiają faktyczne współzamieszkiwanie w lokalu, w którym jest się zameldowanym, lub też zaspakajanie potrzeb mieszkaniowych pomimo braku zameldowania i formalnego prawa do zamieszkiwania w danym lokalu.
W literaturze socjologicznej wyróżnia się bezdomność sensu stricto i bezdomność sensu largo. Bezdomność sensu stricto (nazywana również rzeczywistą bądź jawną) oznacza brak własnego mieszkania i jednocześnie jakiegokolwiek innego, możliwie stałego, choćby zastępczo traktowanego schronienia przeznaczonego i jakoś przystosowanego do zamieszkania. Natomiast bezdomność sensu largo (nazywana również utajoną lub społeczną) opiera się na ocenie posiadanego lokum jako nie spełniającego kryteriów mieszkania ze względu na jaskrawe odstępstwo od minimalnych standardów mieszkaniowych albo ze względu na kulturowo usprawiedliwione aspiracje.
Jerzy Marszałkowicz dzieli bezdomnych na dwie kategorie: bezdomnych aktualnych i bezdomnych potencjalnych. „Bezdomni aktualni są to ludzie nie mający dachu nad głową, którzy od rana do wieczora myślą, gdzie można by znaleźć schronienie na noc (...). Bezdomni potencjalni są to ludzie nie posiadający własnego mieszkania, chwilowo gdzieś wegetujący, ale w każdej chwili mogący utracić dach nad głową. Do nich należy zaliczyć bezdomnych przebywających w zakładach karnych, szpitalach, sanatoriach przeciwgruźlicznych, odwykówkach, schroniskach i noclegowniach, w miejscach wykonywania prac sezonowych budowlanych lub ogrodniczo-rolnych, w chwilowych kwaterach, stancjach i melinach.
Małgorzata Kostecka wymienia bezdomność „ukrytą”, która wyraża się zagęszczeniem lokali mieszkalnych z powodu braku możliwości wyprowadzenia się części lokatorów. Chodzi tu zwłaszcza o dorosłe dzieci zakładające własne rodziny (gospodarstwa domowe) w mieszkaniu rodziców, czy też małżeństwa po rozwodzie, lecz wspólnie zamieszkujące lokal .
2. Przyczyny bezdomności
Jedną z klasyfikacji przyczyn bezdomności jest zaprezentowany poniżej podział dokonany przez Eugeniusza Moczuka . Wyróżnia on przyczyny wynikające:
a) z sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju, w tym wzrostu bezrobocia, postępującej likwidacji hoteli robotniczych, braku miejsc w szpitalach, zakładach opiekuńczych, domach pomocy społecznej, braku opieki nad wychowankami domów dziecka po ukończeniu 18 lat, braku ośrodków dla nosicieli wirusa HIV;
b) z sytuacji prawnej, polegającej na możliwości wyeksmitowania lokatora „do nikąd” za długi i zaległości w opłatach czynszowych;
c) z przyczyn związanych z patologiami, w tym z powodu alkoholizmu, przestępczości, odrzucenia lub braku opieki ze strony najbliższych, rozwodu lub trwałego rozpadu więzi formalnych lub nieformalnych, prostytucji kobiet, przemocy w rodzinie
d) z przyczyn natury socjopsychologicznej, w tym świadomego wyboru innego sposobu życia, odrzucenia obowiązującego systemu wartości;
e) przyczyn osobowościowych, w tym poczucia niższości, osamotnienia, wstydu, przekonania o złym świecie i ludziach.
Wśród przyczyn leżących po stronie samych bezdomnych Moczuk wymienia:
f) czynniki związane z zakłóconym procesem socjalizacji w grupach pierwotnych, w tym złego przygotowania do samodzielnego życia, brakiem możliwości samodzielnego mieszkania, niemożnością zamieszkania z najbliższymi po rozwodach, separacjach, powrotach z więzienia;
g) przyczyny związane z nieumiejętnością przystosowania się do sytuacji społeczno-ekonomicznej, w tym poddawanie się przedmiotowemu traktowaniu przez pracodawców, brakiem możliwości zatrudnienia się za godziwą płacę;
h) przyczyny związane z nieprzystosowaniem się do sytuacji obyczajowo-kulturowej, w tym traktowanie współmałżonków jako własności, rozwody, niełożenie na rodzinę;
i) przyczyny związane z piciem i nadużywaniem alkoholu.
Według materiałów rządowych, najczęstszymi powodami bezdomności są:
rozpad rodziny,
eksmisje,
powrót z zakładu karnego bez możliwości zamieszkania,
brak stałych dochodów,
przemoc w rodzinie,
brak tolerancji społecznej,
uzależnienia,
likwidacja hoteli pracowniczych,
opuszczenie domu dziecka,
powrót ze szpitala psychiatrycznego,
uchodźstwo.
Z informacji przekazywanych przez organizacje pozarządowe, korzystające z dotacji Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wynika, iż wśród populacji osób bezdomnych wyraźnej zmianie ulega przekrój zawodowy i społeczny. Do placówek dla bezdomnych coraz częściej zgłaszają się osoby posiadające wykształcenie średnie i wyższe. Obniżeniu ulega wiek bezdomnych, w szczególności samotnych matek z dziećmi oraz narkomanów i nosicieli wirusa HIV. Jako współwystępujące z bezdomnością wymieniane są najczęściej: alkoholizm, przestępczość, narkomanię, dezintegrację rodziny, choroby psychiczne, niedorozwój umysłowy, przemoc w rodzinie, prostytucję, żebractwo, zespół nabytej bezradności, kalectwo i zaniedbane leczenie różnorodnych schorzeń.
Trzeba zaznaczyć, że rzadko jedna przyczyna wyjaśnia sytuację osoby bezdomnej. Badacze podkreślają, że przyczyny przeplatają się i wzajemnie warunkują.
3. Bezdomność jako problem społeczny. Skala zjawiska
Niektórzy badacze podkreślają, iż istotą problemu bezdomności jest niewydolność mechanizmów społecznych służących lokowaniu ludzi na lepiej czy gorzej zdefiniowanych pozycjach społecznych (szczególnie dotyczy to wychowanków domów dziecka, czy też byłych więźniów) oraz wsparcia społecznego ze strony najbliższego otoczenia (rodziny, lokalnej społeczności), np. w przypadku osób starych, schorowanych, doświadczających przemocy w rodzinie, bezrobotnych. Kazimierz Frieske zwraca uwagę na fakt, iż marginalizujące efekty ekskluzji nasilają się zawsze wtedy, gdy maleje pula zasobów do podziału między członków ludzkiej wspólnoty; im ona jest mniejsza, tym ostrzejsze stają się kryteria konwencjonalnej „normalności” , a co za tym idzie – mniejsza skłonność do pomocy ludziom znajdującym się w trudnej sytuacji.
Istotnym problemem związanym z bezdomnością jest brak wiedzy na temat rzeczywistej liczby osób bezdomnych, którą na podstawie różnych źródeł określa się od 30 do nawet 300 tysięcy. Jedynym miarodajnym źródłem wiedzy w tym zakresie jest liczba osób, którym formalnie udzielona została pomoc przez ośrodki pomocy społecznej. Liczba ta ulega okresowym zmianom, oscylując wokół wartości 30 tysięcy. W 2002 roku liczba ta wynosiła 31.382 osoby .
Natomiast ze sprawozdań nadsyłanych przez organizacje pozarządowe do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, w związku z udzieloną dotacją na pomoc osobom bezdomnym wynika, iż udzielają one pomocy ok. 80-130 tys. osobom. Szacunkowe dane określające liczbę bezdomnych na 300 tysięcy pochodzą od Stowarzyszenia „Monar”. Rozbieżności te mogą wynikać z faktu, iż część wiele osób bezdomnych uzyskuje pomoc z kilku źródeł, co powiększa ogólną liczbę osób objętych pomocą. Nie wszyscy zgłaszający się po pomoc żywnościową i medyczną i deklarujące się jako bezdomne są też sprawdzane , co również zawyża statystyki. W dodatku bezdomni częściej niż inne grupy przemieszczają się po kraju, bądź nie korzystają z oferowanych oficjalnie form pomocy, co dodatkowo utrudnia ich ewidencję. Bezdomni zostali objęci ostatnim Spisem Powszechnym, jednak zapewne uzyskane dane nie będą ścisłe – letnia pogoda nie sprzyjała gromadzeniu się bezdomnych w miejscach, w których łatwo było by dokonać spisu (np. dworce, noclegownie).
O randze bezdomności wśród problemów społecznych decydują nie tylko trudne do uchwycenia parametry ilościowe, ale również dynamika zjawiska i zmiany w strukturze populacji. Syntetyczne opracowania z dziedziny polityki społecznej podkreślają narastające tempo zjawiska, wykraczanie jego zasięgu poza grupy i środowiska tradycyjnie kojarzone z bezdomnością . Z bezdomnością związane są też takie negatywne zjawiska, jak alkoholizm narkomania, żebractwo, prostytucja, przestępczość, zagrożenia epidemiologiczne.
4. Pomoc bezdomnym. Program wychodzenia z bezdomności
Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, pomoc bezdomnym należy do zadań własnych gminy. Pomoc ta może mieć formę udzielenia schronienia, posiłku, ubrania, a także zasiłku celowego na leczenie . Gminy mogą zlecać wykonywanie tych zadań organizacjom pozarządowym. Jednymi z najbardziej znanych ogólnopolskich organizacji specjalizujących się w tym zakresie są Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta oraz założone przez Marka Kotańskiego Stowarzyszenie „Monar” i jego wyspecjalizowana jednostka organizacyjna „Markot”.
Problem bezdomności został uznany za na tyle poważny, że w 2000 roku w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej opracowano resortowy Program „Bezdomność”, w którym zostały uwzględnione działania o charakterze:
profilaktycznym – zapobiegające utrwalaniu się i poszerzaniu zjawiska bezdomności, skierowane do najbardziej zagrożonych bezdomnością grup społecznych
osłonowym – zapobiegające degradacji biologicznej i społecznej osób bezdomnych z zastosowaniem standardowych rodzajów i form świadczeń pomocy społecznej oraz podstawowych elementów pracy socjalnej
aktywizującym, zmierzające do wyprowadzania z bezdomności konkretnych osób i grup społecznych, rokujących perspektywy przezwyciężenia tej sytuacji.
Działania aktywizujące to przede wszystkim indywidualny program wychodzenia z bezdomności, którym może być objęta osoba bezdomna . Program taki jest opracowywany wspólnie przez bezdomnego i pracownika socjalnego, a jego realizacja wymaga aktywnego współdziałania ze strony bezdomnego w rozwiązywaniu własnych problemów życiowych. Ze strony pracownika socjalnego bezdomny może oczekiwać pomocy m.in. w leczeniu uzależnień, uzyskaniu zatrudnienia, uzyskaniu konsultacji prawnej i psychologicznej, rozwiązaniu problemów rodzinnych i mieszkaniowych. Osoba bezdomna objęta programem wychodzenia z bezdomności zostaje także objęta ubezpieczeniem zdrowotnym. Realizacja programu wychodzenia z bezdomności może być przerwana, jeśli zostanie stwierdzone uporczywe naruszanie przez osobę bezdomną postanowień programu, uniemożliwiające jego dalszą realizację, lub gdy opuści ona miejsce, w którym program jest realizowany, bez zgłoszenia tego pracownikowi socjalnemu.
Działania na rzecz bezdomnych są realizowane przede wszystkim za pośrednictwem organizacji pozarządowych. W 2001 roku Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przekazało im na różne formy pomocy bezrobotnym środki finansowe w wysokości 5 926 000 zł. Organizacje pozarządowe opierają się również na środkach pozyskiwanych od prywatnych sponsorów i darczyńców. Prowadzą one różnorodną działalność na rzecz bezdomnych, w tym placówki typu stacjonarnego (schroniska, domy dla samotnych matek, noclegownie), a także placówki pomocy doraźnej – jadłodajnie, punkty pomocy medycznej, sanitarnej oraz rzeczowej, domy dziennego pobytu, świetlice. Podejmują się także realizacji różnorodnych świadczeń na rzecz bezdomnych, m.in. udzielania pomocy prawnej, psychologicznej, w załatwianiu spraw urzędowych, w poszukiwaniu miejsc pracy i stałych miejsc zamieszkania, a także umożliwiania udziału w imprezach o charakterze kulturalnym i wyprowadzania z izolacji i alienacji społecznej.
Problem bezdomności w Polsce staje się coraz poważniejszy. Spowodowane jest to przemianami społeczno ustrojowymi, związanymi z pojawieniem się zjawiska bezrobocia, eksmisjami „na bruk”, likwidacją hoteli robotniczych, zapaścią na rynku mieszkaniowym. Pomoc bezdomnym, są na skutek złej sytuacji finansów państwa (ograniczone środki na pomoc społeczną) mocno ograniczone. Trudności napotykają działania zapobiegające poszerzaniu się zjawiska oraz programy wyprowadzania z bezdomności, co spowodowane jest wysoką stopą bezrobocia. Bez poprawy ogólnej sytuacji gospodarczej kraju trudno liczyć zatem na rozwiązanie tej kwestii.
Bibliografia
Abucewicz-Szcześniak M., Bezdomność we współczesnej literaturze przedmiotu, Polityka Społeczna nr 1/2001
Frieske K. W., O potrzebie de-instytucjonalizacji bezdomności, Polityka Społeczna nr 1/2001
Kostecka M., Bezdomność w świetle polityki mieszkaniowej, referat wygłoszony na konferencji we Wrocławiu
(10-11 kwietnia 1997 r.); tekst dostępny na stronie internetowej www.bratalbert.org.pl
Marszałkowicz J. A., Bezdomność w latach 1945-1997, referat wygłoszony na konferencji we Wrocławiu
(10-11 kwietnia 1997 r.); tekst dostępny na stronie internetowej www.bratalbert.org.pl
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Kwestia bezdomności w programie działania MPiPS w latach 1994 – 2001 (raport wstępny)
Moczuk E., Bezdomność jako problem społeczny w opiniach osób bezdomnych, w: T. Sołtysiak (red.), Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistości kraju
Porowski M., Bezdomność - obraz zjawiska i populacji ludzi bezdomnych, w: Pedagogika społeczna, T. Pilch,
I. Lepalczyk, Warszawa 1995
Przymeński A., Geografia i skala zjawiska bezdomności w Polsce, w: T. Kamiński, W. Łazewski, H. Skorowski (red.) Bezdomność, Roczniki naukowe Caritas 1997
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 11 października 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad opracowywania programu wychodzenia z bezdomności oraz zakresu i sposobu jego realizacji
strona internetowa Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, www.mpips.gov.pl
Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o zmianie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym oraz niektórych innych ustaw, art. 5, a także Ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej z późniejszymi zmianami
Ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej z późniejszymi zmianami
