Wpływ poruszających się pojazdów mechanicznych na skażenia środowiska naturalnego

Pod nazwą środowiska naturalnego rozumiemy
przede wszystkim powietrze, glebę i wodę-w domyśle-w ich pierwotnym, naturalnym stanie czystości. Rozwój przemysłu w wieku XIX i XX doprowadził do skażenia tego środowiska w stopniu, który nakazuje zająć się niezwłocznie i energicznie jego ochroną. Człowiek nie składa się jednak tylko z organizmu. Człowiekowi do życie i szczęścia potrzebne jest jeszcze naturalne środowisko pięknego krajobrazu ojczystego, krajobrazu, który można pokochać.


Rozwój cywilizacji stworzył potrzebę szybkiego przemieszczania się ludzi i towarów. Szybki postęp nauki, a wraz z nią techniki, spowodował konstruowanie różnego typu silników.
SILNIK to maszyna przetwarzająca ciepło, energię elektryczną lub mechaniczną na pracę o postaci dogodnej do napędzania maszyn i urządzeń przemysłowych (np. prądnic elektrycznych, obrabiarek, pomp, dźwignic), rolniczych (np. kombajnów, młynów) lub komunikacyjnych (np. samochodów, samolotów, statków). Do pracy silnika jest niezbędny ciągły dopływ energii, np. elektryczny (silnik elektryczny), mechaniczny (silnik wiatrowy, wodny), ciepła (silnik spalinowy, parowy). Energia mechaniczna wytwarzana przez silnik jest przekazywana do urządzenia napędzanego za pośrednictwem części ruchomych silnika (np. za pomocą wirującego wału) albo sam silnik wywiera nacisk na urządzenie napędzane (np. silnik odrzutowy, silnik elektryczny liniowy). Wielkościami charakteryzującymi silnik są: moc, sprawność, prędkość obrotowa wału, moment obrotowy, siła ciągu itp. Pierwszym zbudowanym silnikiem było koło wodne używane już w I w. p.n.e. w Azji Mniejszej. Pierwszą pracującą maszynę parową opatentowali 1705 T. Newcomen i J. Cowley, 1711 zainstalowali ją do pompowania wody w kopalni; bardziej uniwersalny silnik parowy zaprojektował 1763 I.I. Połzunow; 1732 po raz pierwszy silnik parowy został użyty do napędu maszyn o ruchu obrotowym; największe zasługi w rozwoju silników parowych położył J. Watt. W XIX w. nastąpił szybki rozwój silników elektrycznych i silników spalinowych tłokowych i turbin cieplnych.
SILNIK CIEPLNY, urządzenie do przetwarzania energii cieplnej na energię mech.; s.c. pobiera ciepło ze źródła o temperaturze wyższej (ciepło spalania paliwa w silniku spalinowym lub w turbinie), przetwarza jego część na pracę mech., a resztę oddaje w chłodnicy; proces odbywa się z udziałem czynnika termodynamicznego (np. spalin, pary wodnej); praca s.c. przebiega zgodnie z zasadami termodynamiki; do s.c. należą m.in. silniki tłokowe parowe i spalinowe oraz turbiny cieplne.
SILNIK SPALINOWY TŁOKOWY, silnik cieplny o spalaniu wewnętrznym, w którym ruch tłoka jest wywołany ciśnieniem spalin powstających przez spalanie mieszanki palnej (paliwowo-powietrznej) wewnątrz cylindra silnika; powszechnie są stosowane silniki spalinowe tłokowe o posuwisto-zwrotnym ruchu tłoka (suwowe), zw. krócej silnikami spalinowymi tłokowymi, znacznie rzadziej o tłoku obracającym się. W silnikach suwowych tłok uszczelniony pierścieniami tłokowymi zamyka cylinder silnika; posuwisto-zwrotny ruch tłoka jest zmieniany przez mechanizm korbowy na ruch obrotowy wału korbowego; dopływ mieszanki (lub powietrza) do cylindrów silnika oraz usuwanie z nich spalin reguluje mechanizm rozrządu. W silnikach spalinowych tłokowych czterosuwowych (czterosuwach) obieg pracy odbywa się w 4 kolejnych suwach tłoka, co odpowiada 2 obrotom wału korbowego; w silnikach dwusuwowych (dwusuwach) obieg pracy odbywa się w 2 kolejnych suwach tłoka, co odpowiada 1 obrotowi wału korbowego; silniki dwusuwowe w porównaniu z czterosuwowymi mają mniej skomplikowaną konstrukcję, są łatwiejsze do obsługi i naprawy, tańsze, ale ich wadami są na ogół większe zużycie paliwa i zanieczyszczanie powietrza. Silniki dwusuwowe pozwalają uzyskać wyższą moc i moment obrotowy w stosunku do silników czterosuwowych o tej samej pojemności skokowej; najnowsze generacje silników dwusuwowych odznaczają się także niską toksycznością spalin; w nowoczesnych silnikach tłokowych dwusuwowych stosuje się m.in. szczelinowe zawory jednokierunkowe w kanałach wlotowych i zawory obrotowe — w wylotowych, automatyczne smarowanie i sterowanie zasilaniem oraz dopalacze katalityczne. Powstaje nowa generacja silników dwusuwowych o bezpośrednim wtrysku paliwa (wspomaganym pneumatycznie) do cylindra, co umożliwia usunięcie większości wad silników dwusuwowych konwencjonalnych. Szczególną odmianę silników spalinowy tłokowych stanowią silniki o tłoku obracającym się, czyli silniki spalinowe rotacyjne; w tych silnikach tłok wykonuje ruch obrotowy, poruszając się pod wpływem zmiennych nacisków czynnika roboczego. Spośród wielu proponowanych rozwiązań pierwszym udanym był silnik wykonany 1960 przez F. Wankla (silnik Wankla); ma on mniejszą od silnika klas. masę, mniejsze wymiary i prostszą budowę, ale jednocześnie gorszą sprawność (z powodu niekorzystnego kształtu komory) i mniejszą trwałość (szybkie zużycie uszczelek). SILNIK ODRZUTOWY, silnik, w którym siła napędowa powstaje dzięki reakcji wytwarzanej przez wypływający z dyszy czynnik roboczy (gorące spaliny, strumień jonów, plazmy itp.). Silniki odrzutowe dzielą się na przelotowe (przepływowe) i rakietowe. Zależnie od sposobu sprężania powietrza, do którego wprowadza się paliwo, silniki przelotowe dzielą się na: strumieniowe, turboodrzutowe i pulsacyjne. Rozpowszechniły się głównie silniki odrzutowe spalinowe, w których energię spalania zamienia się w energię kinet. gazów wylotowych; podstawowe zespoły silnika odrzutowego spalinowego to komora spalania i dysza wylotowa. Silniki odrzutowe spalinowe mogą być zarówno przelotowe (tlen do spalania paliwa pobierany jest z atmosfery), jak i rakietowe — zdolne do pracy w próżni kosmicznej.
SILNIK ELEKTRYCZNY, maszyna przetwarzająca energię elektryczną na energię mechaniczną, zwykle w postaci energii ruchu obrotowego. Moment obrotowy powstaje w silniku elektrycznym w wyniku oddziaływania pola magnetycznego i prądu elektrycznego (siła elektrodynamiczna). Silnik elektryczny składa się ze stojana (z osadzoną parą lub kilkoma parami uzwojeń elektromagnesów) oraz wirnika z uzwojeniem twornikowym. Zależnie od prądu zasilającego rozróżnia się silnik elektryczny prądu stałego oraz silniki elektryczny prądu przemiennego.

Tak więc silniki są przeróżnej wielkości. Wszystkie urządzenia, które
napędzane są silnikiem ułatwiają człowiekowi niezmiernie życie, ale, niestety, ich użytkowanie nie pozostaje obojętne dla środowiska naturalnego i naszego zdrowia. Każdego roku liczba nowych samochodów jeżdżących po drogach coraz bardziej przewyższa liczbę starych samochodów trafiających na złomowiska.

Zwiększenie liczby samochodów powoduje również wzrost:

- WYDOBYCIA RUD METALI a z nich metali potrzebnych do produkcji samochodów

- PRODUKCJI ELEMENTÓW GUMOWYCH I Z TWORZYW SZTUCZNYCH: TWORZYWA SZTUCZNE, materiały, których podstawowym składnikiem są naturalne lub syntetyczne polimery; tworzywa sztuczne mogą być otrzymywane z czystego polimeru z kopolimerów lub z mieszanek polimerów. Często otrzymuje się je z polimerów modyfikowanych metodami chemicznymi (np. przez hydrolizę), fizykochemicznymi lub przez dodatek takich substancji, jak: plastyfikatory, wypełniacze, stabilizatory oraz barwniki i pigmenty. Tworzywa sztuczne są potocznie zwane plastikami (plastykami) lub masami plastycznymi. Za podstawę klasyfikacji tworzyw sztucznych przyjmuje się zachowanie tworzywa pod wpływem ogrzewania; rozróżnia się tworzywa termoplast. oraz tworzywa termo- i chemoutwardzalne, tzw. duroplasty. Można również zastosować podział wg głównego składnika. W podziale tym rozróżnia się np. tworzywa, w których podstawowym składnikiem są polialkeny ( polietylen, polipropylen), polistyren, żywice winylowe, polimery fluorowe, żywice akrylowe, fenoplasty, aminoplasty, poliamidy, poliuretany, , pochodne celulozy (np. → acetyloceluloza). Tworzywa sztuczne są na ogół bardzo lekkie (gęstość najczęściej ok. 1 g/cm3), mają małą przewodność cieplną, większość z nich jest dielektrykami, jednak po dodaniu znacznej ilości (ok. 50%) materiałów przewodzących, np. sadzy lub pyłu metalicznego, przewodzą prąd elektryczny, mogą być przezroczyste lub całkowicie nieprzezroczyste; tworzywa niemodyfikowane, w porównaniu z metalami mają małą wytrzymałość na rozciąganie oraz mały moduł elastyczności; b. dobrą wytrzymałość na rozciąganie, duży moduł elastyczności mają tworzywa zbrojone np. włóknem szklanym ( kompozyt, laminaty); tworzywa sztuczne są najczęściej odporne na czynniki chemiczne, wilgoć, lecz nieodporne na działanie czynników silnie utleniających; wadą większości tworzywa sztuczne jest ich wrażliwość na podwyższoną temp. (powyżej 100C). W czasie II wojny świat. uzyskano politetrafluoroetylen — odporny na temp. do 250C, i silikony, odporne najczęściej na temp. do 250C, a następnie inne tworzywa, np. 1965 polisulfony, odporne na temp. do 200C, 1969 poli(siarczek fenylu), odporny na temp. do 170C. W wyniku dalszych prac otrzymano polimery aromatyczne i metaloorg., odporne na temp. powyżej 400C. Zmniejszenie palności tworzyw sztucznych uzyskuje się w wyniku wprowadzenia do tworzyw tzw. antypirenów. Większość tworzyw sztucznych jest łatwa do formowania i barwienia. Najczęściej stosowanymi metodami formowania tworzyw sztucznych są: wtrysk (formowanie wtryskowe), wytłaczanie, prasowanie tworzyw sztucznych, odlewanie tworzyw sztucznych oraz kalandrowanie. Ponadto w przetwórstwie tworzyw sztucznych stosuje się np. spiekanie, obróbkę plast., laminowanie, zgrzewanie.
Tworzywa sztuczne są używane m.in. do wyrobu części maszyn, przyrządów, osłon kabli elektr., elementów aparatury chem. i artykułów gospodarstwa domowego, galanterii, opakowań; stosowane w przemysłach: samochodowym, lotn., elektrotechn., elektron., włók., oraz w budownictwie; także wykorzystywane do wyrobu aparatury, narzędzi i sprzętu med. (np. sprzęt do pobierania i przetaczania krwi, dreny i cewniki, nici chirurg.), protez (stomatologiczne, stawów, tętnic i żył, zastawki serca, gałki oczne), szkieł kontaktowych i in.
Pierwsze w skali przem. próby chem. modyfikowania związków wielkocząsteczkowych rozpoczęto 1850–75. W 1872 w USA otrzymano celuloid, w Niemczech — 1897 uruchomiono produkcję galalitu, a 1904 acetylocelulozy.

- WYDOBYCIA I PRZEROBU ROPY NAFTOWEJ:
ROPA NAFTOWA-ciekła, naturalna mieszanina węglowodorów parafinowych (alkany), naftenowych (cykloalkany) i aromatycznych (areny); zawiera także org. związki siarki, tlenu, azotu, związki metaloorg. oraz składniki miner.: związki żelaza, krzemu, wanadu, sodu, niklu i innych metali; ma barwę żółtobrun., zielonkawą lub czarną, bardzo rzadko bywa bezbarwna lub czerwonawa; gęstość 0,73–0,99 g/cm3, wartość opałowa 38–48 MJ/kg. Głównym składnikiem lżejszych frakcji ropy naftowej (wrzących w temp. do 200C) są węglowodory parafinowe, udział ich zmniejsza się we frakcjach wrzących w wyższej temperaturze; zawartość węglowodorów naftenowych wzrasta ze wzrostem temp. wrz. frakcji ropy naftowej, najwięcej jest ich we frakcjach olejowych, wrzących powyżej 350C; węglowodory aromatyczne występują we wszystkich frakcjach ropy naftowej, a udział ich rośnie wraz ze wzrostem temp. wrz. frakcji; im wyżej wrząca frakcja ropy naftowej, z tym większej liczby pierścieni są zbudowane cząsteczki wchodzących w jej skład węglowodorów aromatycznych. Tlen w ropie naftowej występuje w kwasach naftenowych i tłuszczowych, fenolach, żywicach, asfaltach; azot — gł. w aminach cyklicznych i acyklicznych; siarka — w postaci siarkowodoru, sulfidów, disulfidów, tioli, a także jako rozpuszczalna siarka elementarna; zależnie od zawartości siarki ropę naftową dzieli się na: niskosiarkową i wysokosiarkową; zawartość siarki w niektórych gatunkach ropy naftowej dochodzi do 6%. Ze względu na typ związków chemicznych przeważających w ropie naftowej rozróżnia się najczęściej ropę bezparafinową, parafinową, naftenową, aromatyczną.
Istnieją 2 grupy teorii dotyczących pochodzenia ropy naftowej. Teorie o jej nieorganicznym pochodzeniu (których twórcami są m.in. D.I. Mendelejew 1877, A.D. Ross 1891, H. Moissan 1896, N.A. Kudriawcew 1951, P.N. Kropotkin 1955) zakładają, że ropa naftowa powstaje w wyniku reakcji chem. zachodzących w głębi Ziemi, np. wskutek działania wody na węgliki metali ciężkich, w następstwie polimeryzacji gazów wydzielających się z jądra Ziemi; niektóre z tych teorii wiążą powstanie ropy naftowej z magmami zasadowymi. Teorie o nieorg. pochodzeniu ropy naftowej nie znalazły wielu zwolenników. Przeważająca większość badaczy przyjmuje teorie o jej organicznym pochodzeniu (stworzone m.in. przez B. Radziszewskiego 1877, K. Englera i H. Hfera 1890, J.E. Hackforda 1932, D. White'a 1935), w myśl których ropa naftowa powstaje przez przeobrażenie szczątków roślinnych i zwierzęcych nagromadzonych wraz z drobnymi okruchami miner. w osadach mor.; czynnikami powodującymi przejście substancji org. w bituminy (ropa naftowa, gaz ziemny, asfalt i ozokeryt) są: środowisko redukujące, odpowiednie — temperatura i ciśnienie, działalność bakterii, oddziaływanie pierwiastków promieniotwórczych i in. Głównym produktem przeobrażeń substancji org. jest kerogen, z którego pod wpływem procesów diagenezy i metamorfizmu powstaje ropa naftowa (i gaz ziemny). Powstawanie i nagromadzenie ropy naftowej jest związane z istnieniem sedymentacyjnych basenów ropo- i gazonośnych, wykazujących tendencję do obniżania się w stosunku do sąsiednich obszarów, zazwyczaj przez kilka okresów geol.; osady i skały zawierające szczątki org. mogły w trakcie osiadania osiągnąć strefy, w których temperatura i ciśnienie umożliwiły przekształcenie ich w składniki ropy naftowej. Pod względem tektonicznym rozróżnia się m.in. baseny śródplatformowe, śródfałdowe, fałdowo-platformowe oraz przyoceaniczne platformowe. Rozpoznano ok. 350 basenów roponośnych (powierzchni największych od 10 tys. km2 do ok. 500 tys. km2), w tym ok. 150 basenów o znaczeniu przem. (opłacalne wydobycie). Skałami macierzystymi ropy naftowej mogą być skały ilaste lub węglanowe, zawierające powyżej 0,5% kerogenu. Pod wpływem ciśnienia warstw stopniowo nagromadzających się w nadkładzie skały macierzystej i in. czynników (zmiany temperatury, ruchy górotwórcze) ropa naftowa może uwalniać się z miejsc gdzie powstawała, migrować i nagromadzać w skałach porowatych lub silnie spękanych, zw. kolektorami; do najważniejszych z nich należą wapienie i dolomity, w których występuje prawie połowa geologicznych zasobów ropy naftowej, a także osady piaszczyste, piaskowce i łupki. Powstanie złoża ropy naftowej (nagromadzenie ropy w warstwie przepuszczalnej wraz z towarzyszącym jej gazem ziemnym, a często i wodą) jest uwarunkowane występowaniem odpowiednich struktur geologicznych (antyklina, monoklina, uskok, wysad solny), umożliwiających zatrzymanie ropy w kolektorze przez warstwy nieprzepuszczalne (tzw. ekran), którymi są przeważnie iły, łupki ilaste, margle, kwarcyty. W antyklinach i in. strukturach geol. często występuje wiele złóż tworzących rozległe pola naftowe. Złoża ropy naftowej występują w utworach od kambru do trzeciorzędu, głównie w utworach mezozoicznych (ponad 50% odkrytych złóż) i trzeciorzędowych (ok. 25%).
Ropę naftową i asfalt znano już kilka tys. lat temu, w starożytności ropę wykorzystywano m.in. do balsamowania ciał, oświetlania, w celach leczn. oraz w technice wojennej (m.in. płonące strzały, tzw. ogień grecki — mieszanina ropy naftowej, siarki i wapna zapalająca się w zetknięciu z wodą); najczęściej wydobywano ją z b. płytkich otworów albo zbierano z powierzchni w miejscu naturalnego jej wypływu z warstwy roponośnej bądź szczeliny. W 2 poł. XIX w. nastąpił rozwój górnictwa naft.; 1854 Ignacy Łukasiewicz zbudował pierwszą kopalnię ropy naftowej w Bóbrce koło Krosna, gdzie ropę wydobywano w sztolni.

Za początek współcz. górnictwa naft. przyjmuje się wywiercenie 1859 pierwszego szybu naft. w USA (Pensylwania), w kilka lat później rozpoczęto eksploatację ropy naftowej w Rosji (Baku), Kanadzie i Rumunii, w końcu XIX w. w Indonezji i Iranie. Wydobycie ropy naftowej początkowo niewielkie (kilka tys. t w poł. XIX w.), już 1900 wyniosło ok. 20 mln t, 1913 — prawie 54 mln ton, a przed II wojną świat. ponad 300 mln ton. Szybki wzrost wydobycia był wynikiem rosnącego zapotrzebowania na ropę, spowodowanego coraz powszechniejszym zastosowaniem silnika spalinowego, jak również odkryciem nowych pól naft. w USA (Teksas, Kalifornia), Wenezueli, Meksyku, ZSRR i innych krajach. Do poł. XX w. największymi producentami ropy naftowej były Stany Zjedn. (ponad 60% produkcji świat.), Wenezuela, ZSRR, Meksyk i Rumunia. Po II wojnie świat. dynamiczny rozwój motoryzacji, lotnictwa, wykorzystanie w coraz szerszym zakresie ropy naftowej w energetyce (elektrownie naft.) oraz przemyśle chem. (ropy naftowej przeróbka), wpłynęły na intensyfikację jej poszukiwań i gwałtowny wzrost jej wydobycia. W wyniku prowadzonych gł. przez amer. i bryt. towarzystwa naft. badań geofiz., geochem. i próbnych wierceń odkryto wielkie złoża ropy naftowej na Bliskim Wsch. i w Afryce, wiele złóż podmor., m.in. w Zat. Meksykańskiej i M. Północnym. Rozpoczęto eksploatację dużych pól naft. w ZSRR i w Chinach. Rozpoznanie nowych złóż ropy naftowej zwiększyło świat. rezerwy ropy; 1970 szacowano je na 73 mld t, 1980 — 90 mld t, a 1990 — 135,5 mld t, z czego na kraje Bliskiego Wsch. i Afryki Pn. przypadało ok. 70%, Amerykę Pn. i Pd. — ponad 15%, Eurazję (bez Bliskiego Wsch.) — ok. 13%.

Najbogatszym obszarem roponośnym w świecie jest region Zat. Perskiej; w utworach mezozoicznych platformy arab., szelfie zatoki oraz osadach mezozoicznych i trzeciorzędowych gór Zagros występuje ok. 65% świat. rezerw ropy naftowej. Z państw położonych nad Zat. Perską największe zasoby ma Arabia Saudyjska (35,4 mld t, ponad 25% zasobów świat., 1990), na obszarze której występują wielkie pola naft. Al-Ghawar, Abu Hadrija i podmor. As-S; b.nijaktor duże zasoby ropy naftowej posiadają również: Irak (13,6 mld t, pola naft. Ar-Rumajla, Kirkuk), Kuwejt (13,1 mld t, Al-Burkan), Zjedn. Emiraty Arab. (13 mld t, szczególnie wydajne podmor. pola Az-Zakkum, Umm asz-Szaif, Mubarraz) i Iran (12,7 mld t, Aga Dżari, Gacz Saran i podmor. w rejonie wyspy Chark); ponadto ropa naftowa występuje w Katarze, Bahrajnie i Omanie. W Afryce ważnymi obszarami roponośnymi są pn. Sahara (złoża w utworach paleozoicznych, mezozoicznych i trzeciorzędowych platformy saharyjskiej) i wybrzeża Zat. Gwinejskiej; kraje afryk. o największych zasobach ropy to: Libia (3,1 mld t, pola naft. Zaltan, Sarir), Nigeria (2,4 mld t, delta Nigru i podmor. pole Okan) i Algieria (1,8 mld t, Hasi Masud). Do najzasobniejszych regionów roponośnych Ameryki należy strefa Zat. Meksykańskiej i M. Karaibskiego, obejmująca złoża USA na Niz. Zatokowej (m.in. wielkie pola naft. Midland i East Texas w Teksasie, Luizjanie) i w szelfie Zat. Meksykańskiej, Meksyku (zwł. bogate w stanach Veracruz i Tabasco), Wenezueli (wokół jez. Maracaibo, delta Orinoko) i Kolumbii; inne ważniejsze pola naft. znajdują się w stanach: pn. Alaska, Kansas i Oklahoma w USA oraz w prow. Alberta w Kanadzie; największe rezerwy ropy naftowej w Ameryce posiadają: Wenezuela (8,6 mld t), Meksyk (6,1 mld t) i USA (3,6 mld t). W Eurazji (bez regionu Zat. Perskiej) bardzo duże rezerwy ropy naftowej ma Rosja (około 7 mld t), której szczególnie zasobne złoża występują na Niz. Zachodniosyberyjskiej (pola naft.: samotłorskie, mamontowskie, fiodorowskie) i w regionie wołżańsko-uralskim, zw. Drugim Baku (Samarska Łuka, Tujmazy); znacznymi zasobami ropy dysponują Chiny (3,2 mld t, złoża w rejonie Daqing w Mandżurii, w delcie Huang He, podmor. w M. Żółtym i w M. Wschodniochińskim), Indonezja i Indie, a spośród krajów zachodnioeur. — Norwegia (1 mld t) i W. Brytania, eksploatujące złoża podmor. na M. Północnym (pole naft. Ekofisk w sektorze norw., Forties, Piper i Brent w sektorze bryt.).

Polska, podobnie jak większość krajów eur., posiada b. małe zasoby ropy naftowej (ok. 2 mln t); eksploatowane od poł. XIX w. złoża w Krośnieńsko-Jasielskim Zagłębiu Naftowym zostały prawie wyczerpane; niewielkie złoża występują w utworach trzeciorzędowych zapadliska przedkarpackiego (m.in. Grobla k. Bochni), większe i bardziej wydajne znajdują się w pn.-zach. części kraju, na Pobrzeżu Bałtyckim (Kamień Pomorski), gdzie ropa występuje w skałach wieku permskiego oraz w szelfie M. Bałtyckiego, na pn. od przyl. Rozewie.

W 2 poł. XX w. ropa naftowa stała się jednym z najważniejszych surowców w gospodarce świat.; jej udział w globalnym bilansie paliwowo-energ., w przeliczeniu na paliwo umowne, 1950–70 wzrósł z 25% do 40%, 1980 — do ok. 45%, 1991 wynosił ok. 37%. Zwiększający się udział ropy naftowej w produkcji energii i paliw, zwł. w krajach rozwiniętych, wpływał na dynamikę jej wydobycia; 1950–70 produkcja ropy naftowej wzrosła prawie czterokrotnie, z 520 mln t do 2,3 mld t, 1980 osiągnęła wielkość ok. 3 mld t i na zbliżonym poziomie (ok. 2,9–3 mld t) utrzymywała się 1990–92. Około 50% świat. wydobycia ropy naftowej do lat 60. pochodziło z USA, ZSRR i Wenezueli; udział tych krajów w produkcji ropy w latach 70. zmniejszył się na rzecz państw położonych nad Zat. Perską (Arabia Saudyjska, Iran, Kuwejt, Irak i in.) i afryk. (Libia, Nigeria, Algieria), na które 1970 przypadało ok. 40% wydobycia świat.; w latach 80. gł. producentami ropy naftowej nadal pozostawały ZSRR i USA, natomiast udział krajów bliskowsch. i afryk. zmniejszył się do ok. 30%, w związku z dużym wzrostem produkcji ropy naftowej w Chinach, Meksyku, Norwegii i W. Brytanii. Od lat 80. znaczącymi w świecie producentami ropy naftowej stały się Brazylia, Egipt, Syria, Indie i Malezja.
Ropa naftowa jest jednym z gł. towarów w handlu świat.; eksport obejmuje prawie połowę wydobywanej ropy (1991 — 1,4 mld t). Największymi dostawcami ropy naftowej są kraje rozwijające się, zrzeszone w Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC); około 80–90% wydobywanej ropy naftowej przeznaczają one na eksport, a wpływy w wywozu tego surowca stanowią w tych krajach do 70–90% wartości eksportu. Około 50% dostarczanej na rynek świat. ropy pochodzi z krajów Bliskiego Wsch., gł. z Arabii Saudyjskiej (ponad 23% świat. eksportu), Iranu, Zjedn. Emiratów Arab., Kuwejtu; do 1990 (wojna nad Zatoką Perską) dużym eksporterem był również Irak. Ważnymi eksporterami ropy naftowej są także Nigeria, Libia, Wenezuela, a z państw nie należących do OPEC — Meksyk, Norwegia, Rosja i W. Brytania. Głównymi odbiorcami ropy naftowej są kraje Europy Zach. (zwł. Francja, Włochy, Holandia, Niemcy i Hiszpania), Japonia i USA, których wydobycie nie pokrywa zapotrzebowania krajowego; dużymi importerami są Singapur i Korea Pd.; ropę naftową importują również wszystkie kraje środk. i wsch. Europy (bez Rosji), większość krajów pd. i wsch. Azji, Afryki oraz Ameryki Środk. i Południowej. Import ropy naftowej przez kraje rozwinięte do pocz. lat 70. charakteryzował się dużą dynamiką wzrostu w związku z niskimi cenami ropy (do 3 dol. USA za baryłkę) oraz intensywnym rozwojem przemysłu refineryjnego i petrochem. w tych krajach; wydobycie i dystrybucja ropy w większości państw ją eksportujących, znajdowały się pod kontrolą koncernów: bryt. (British Petroleum), bryt.-hol. (Shell) i amer. (Exxon, Gulf, Mobil, Standard Oil of California — od 1984 p.n. Chevron, Aramco). Wzrost cen ropy naftowej (do 12 dol. za baryłkę — 1973, około 30 dol. — 1984), ustalanych od 1973 przez kraje OPEC, przy jednoczesnym ograniczaniu jej wydobycia, spowodował kryzys energ. w gospodarce świat.; przyczynił się do spadku importu w krajach rozwiniętych, zastępowania ropy innymi paliwami (elektrownie gazowe), rozbudowy energetyki jądr. oraz wprowadzania energooszczędnych technologii. Duże dochody uzyskiwane przez kraje OPEC ze sprzedaży ropy naftowej spowodowały ich szybkie bogacenie się (zwł. krajów arab.), umożliwiły również przejmowanie udziałów koncernów zagr. w górnictwie naftowym. Wzrastający eksport ropy naftowej z krajów nie zrzeszonych w OPEC wpłynął na spadek cen ropy (18 dol. za baryłkę w końcu lat 80., ok. 15 dol. — 1994) na rynku światowym.

Większość wydobywanej w świecie ropy naftowej jest przetwarzana w krajach wysoko rozwiniętych, gł. w USA, państwach Europy Zach. (W. Brytania, Włochy, Francja, Holandia, Niemcy, Hiszpania) i Japonii; na te kraje przypada ok. 60% świat. potencjału przemysłu rafineryjnego; dobrze rozwinięty przemysł refineryjny mają: Rosja i nowo uprzemysłowione kraje azjat. (Singapur, Korea Pd.), stosunkowo słabo — kraje OPEC. W USA przemysł rafineryjny jest skoncentrowany w pobliżu ośr. wydobycia ropy naftowej (wielkie kompleksy rafinerii w Houston, Corpus Christi, Nowym Orleanie), pd. Kalifornii (Los Angeles, San Francisco), portach atlantyckich (Nowy Jork, Filadelfia) oraz w dużych rynkach zbytu na produkty naft. (Chicago, Detroit, Toledo, Minneapolis). W Europie Zach. rafinerie są zlokalizowane w pobliżu portów dowozowych ropy, gł. z nich to: Rotterdam
w Holandii (największy w świecie kompleks refinerii, moc przerobowa ok. 90 mln t rocznie), Marsylia i Hawr we Francji, Antwerpia w Belgii, Milford Haven i Londyn w W. Brytanii, Genua, Milazzo i Rawenna we Włoszech; także w wielkich okręgach przem. (Zagłębie Ruhry). W Japonii największymi ośr. tego przemysłu są porty dowozowe ropy: Nagoja, Kōbe, Jokohama i Tokio, natomiast w Rosji większość rafinerii powstała w regionie wołżańsko-uralskim oraz w okręgu moskiewskim. Duże rafinerie znajdują się również w Singapurze, Korei Pd. (Josu, Ulsan), Antylach Hol. (Willemstad), Meksyku (Ciudad Madero, Salamanca), Brazylii (Rio de Janeiro, So Sebastio), a także w krajach OPEC, m.in. w Arabii Saudyjskiej (Ras Tannura), Kuwejcie (Mina al-Ahmadi), Iranie (Abadan), Algierii (Sakikda), Wenezueli (Maracaibo). Powszechne wykorzystanie ropy naftowej w gospodarce świat. przyczyniło się do rozwoju transportu rurociągowego i mor., przemysłu stoczniowego. Gęsta sieć rurociągów, dostarczających ropę naftową do rafinerii z ośr. wydobycia bądź portów dowozowych, powstała w USA (dł. ok. 350 tys. km), Europie Zach. (m.in. rurociągi międzynar. Marsylia–Karlsruhe i Triest–Wiedeń, podmor. na M. Północnym), Rosji (w tym rurociąg Przyjaźń z Drugiego Baku do Białorusi, Polski, Ukrainy, Słowacji, Niemiec i Węgier), a także w krajach OPEC. Transport rurociągowy jest intensywnie rozbudowywany zwł. na Bliskim Wsch.; lądowe i podmor. rurociągi łączą ośr. wydobycia z wielkimi terminalami naft.: Al-Dżubajl, Ras Tannura, Ad-Dammam i Janbu al-Bahr w Arabii Saudyjskiej, Chark w Iranie, Al-Manama w Bahrajnie, Abu Zabi i Das w Zjedn. Emiratach Arab.; z pól naft. Arabii Saudyjskiej i Iraku rurociągi biegną do portów w Libanie i Syrii. Do transportu mor. ropy wykorzystuje się tankowce (budowane głównie w stoczniach jap. i koreań.) o nośności 200–300 tys. DWT i większej. Główne szlaki przewozu wiodą: z Zat. Perskiej przez cieśn. Ormuz, M. Czerwone i Kanał Sueski, a także wokół Afryki (szlak dla supertankowców) do Europy Zach. i USA, z Zat. Perskiej przez O. Indyjski oraz cieśn. Malakka i Lombok (w pobliżu indonezyjskiej wyspy Bali) do Azji Wsch., gł. do Japonii; znaczne ilości ropy naftowej przewozi się z Indonezji i Malezji do Azji Pd. i Wsch., z portów pn. Afryki przez M. Śródziemne do pd. Europy, z Nigerii przez O. Atlantycki do USA i krajów Europy Zach., z Wenezueli i Meksyku do USA; wzdłuż zach. wybrzeży Ameryki Pn. biegnie szlak przewozu ropy naftowej z Alaski do portów Kalifornii. Nośność świat. floty tankowców 1991 wynosiła 264 mln DWT; przewóz ropy naftowej i produktów naft. — ponad 1,5 mld t rocznie; większość statków do przewozu ropy naftowej pływa pod tanią banderą, gł. liberyjską, panamską, gr., bahamską i cypryjską. Na gł. szlakach transportu ropy naftowej, zwł. u pd. i zach. wybrzeży Europy, często dochodzi do skażenia morza w wyniku katastrof tankowców i wycieków ropy. PRZERÓBKA



Procesy technol., którym poddaje się ropę naft. w celu otrzymania z niej różnych produktów; do najważniejszych produktów przeróbki ropy naftowej należą: 1) paliwa — gaz płynny, benzyna samochodowa i lotn., nafta, olej napędowy, oleje opałowe; 2) oleje smarowe; 3) gacz parafinowy, z którego otrzymuje się parafinę; 4) asfalty i koks naft.; 5) smary stałe. W zależności od rodzaju ropy naft. oraz produktów, jakie mają być z niej otrzymywane, stosuje się odpowiednie technologie przeróbki ropy naftowej. Ropę naft. poddaje się przeróbce w rafineriach paliwowych, paliwowo-olejowych oraz w rafineriach petrochem. (rafineria ropy naftowej). W rafineriach paliwowo-olejowych stosuje się tzw. zachowawczą metodę przeróbki ropy, polegającą na rozdziale ropy naft. na frakcje, bez chem. zmiany jej składników; z ropy naft., poddanej destylacji pod ciśnieniem atmosf., otrzymuje się frakcje wrzące do temp. 300–350C, a pod ciśnieniem zmniejszonym (w celu uniknięcia rozkładu składników ropy naft.) — frakcje wrzące powyżej tej temperatury. Destylację prowadzi się w instalacjach tzw. rurowo-wieżowych (gł. aparatami są piece rurowe i kolumny destylacyjne, zw. wieżami — stąd nazwa, oraz wymienniki ciepła, chłodnice, pompy). Odwodnioną ropę naft. poddaje się stabilizacji (oddzielenie najlżejszych, gazowych węglowodorów), ogrzewa w piecu (do temp. 350C) i wprowadza do kolumny destylacyjnej atmosf., w której następuje jej rozdzielenie na: benzynę, naftę, olej napędowy (odprowadzane po ochłodzeniu do zbiorników magazynowych) oraz mazut; mazut — po ogrzaniu — wprowadza sie do kolumny destylacyjnej próżniowej, z której odbiera się destylaty olejowe i gudron. W celu uzyskania produktów handl. otrzymane frakcje poddaje się procesom uszlachetniającym, np. benzynę — odsiarczaniu, reformingowi, frakcje olejowe — rafinacji (np. odparafinowaniu, odasfaltowa00niu). W rafineriach paliwowych i petrochem. niektóre frakcje otrzymane w wyniku destylacji ropy poddaje się tzw. procesom destruktywnym. W rafineriach paliwowych prowadzi się gł. katalityczny kraking destylatów próżniowych (średnich i ciężkich) oraz koksowanie mazutu; uzyskuje się w ten sposób duże ilości wysokooktanowych benzyn silnikowych i oleju napędowego. W rafineriach nastawionych na uzyskiwanie surowców do syntez org. (etenu, propenu, butadienu, benzenu, toluenu) podstawowym procesem destruktywnym jest piroliza lekkich frakcji naft., prowadzi się też kraking katalityczny cięższych frakcji uzyskanych w wyniku destylacji atmosferycznej.

- ILOŚCI ZŁOMU, KTÓREGO NIE MOŻNA PRZETWORZYĆ I NIE MA GO GDZIE SKŁADOWAĆ

-ZANIECZYSZCZEŃ
Chodzi tutaj nie tylko o zanieczyszczenia pochodzące np. z rur wydechowych samochodów, lecz również powstające we wszystkich etapach związanych z produkcją samochodów materiałów do tego używanych (przeróbka ropy naftowej, produkcja gumy itp.)
Z rur wydechowych samochodów wydostają się do atmosfery gazy powstające podczas racy silników benzynowych: tlenki węgla i tlenki azotu oraz węglowodory. Co to w ogóle takiego? Więc tlenki azotu- głównie NO i NO2—powstawały zawsze i nadal powstają od energii błyskawic, po czym w wodzie tworzą jon azotanowy. Współcześnie tlenki azotu są wytwarzane w wielu różnych procesach przemysłowych, przede wszystkim przy spalaniu w wysokich temperaturach. Są to ilości tak duże, że często pojawiają się stężenia szkodliwe dla życia. Ponadto, gdy znajdą się w glebie, mogą tam ulegać przemianom do związków o nazwie nitrozoamin. Nitrozoaminy są silnie rakotwórcze, a pobrane z gleby przez warzywa mogą znaleźć się w pożywieniu ludzkim. Wreszcie-jak prekursor kwasu azotowego- tlenki azotu mają też udział w tworzeniu kwaśnych deszczów i ich niszczącym działaniu. Odrębna rola tlenków azotu w bezpośrednim zagrożeniu zdrowia ludzkiego wiąże się z rozwojem motoryzacji w miastach. W 1990 roku silniki spalinowe były odpowiedzialne za 37,5% wszystkich tlenków azotu wytworzonych Polsce. Zarówno wytwarzanie, jak też i zagęszczenie jest największe w miastach- tym większe, im większe miasto. Tak się dzieje po pierwsze dlatego, że w większych miastach liczba samochodów jest większa, zarówno dlatego liczbach bezwzględnych, jak też przeliczona na jednostkę powierzchni miasta czy na liczbę mieszkańców. Po drugie, im miasto większe, tym częściej samochody w nim zatrzymują się pod światłami na skrzyżowaniach, stoją w korkach, jeżdżą na drugim lub trzecim biegu. Każda taka sytuacja zwiększa zużycie paliwa i odpowiednio rośnie wytwarzanie tlenków azotu. Co gorsza, gazy spalinowe zawierają między innymi również resztki nieużytego paliwa-całą gamę rozmaitych węglowodorów. Ich zawartość w powietrzu miejskim rośnie. W razie sinego stężenia spalin w powietrzu w piękną, słoneczną pogodę dochodzi-pod wpływem energii światła słonecznego-do złożonych przemian chemicznych do powstawania związków azotu z węglowodorem. Te związki są dla człowieka toksyczne w bardzo małym stężeniu, czyli tysiąc razy bardziej szkodliwe od samego dwutlenku azotu. To jest mechanizm powstawania smogu, znanego z Los Angeles, Meksyku, Pragi i całej Hesji.
Węglowodory to gazy albo ciecze o dość dużej lotności. W naszym otoczeniu znajdują się przede wszystkim w postaci gazowej. Węglowodory pojawiają się wokół nas podczas procesów przetwarzania ropy naftowej i węgla oraz przy używaniu otrzymanych produktów, na przykład rozmaitych rozpuszczalników, paliw, smoły, asfaltu. Warsztaty lakiernicze, z których dochodzi zapach rozpuszczalników, stanowią zagrożenie zdrowia ludzkiego, aczkolwiek udowodnienie tego w każdym konkretnym przypadku napotkałoby trudności podobne do tych przy smogu z 1952 roku w Londynie. W środowisku naturalnym węglowodory z czasem ulegają utlenianiu przez mikroorganizmy do dwutlenku węgla i wody, ale te procesy samooczyszczenia przebiegają bardzo powoli. Tempo ich jest zupełnie niewspółmierne do tempa zanieczyszczeń środowiska, na przykład dookoła stacji benzynowej. Odrębnym, ogromnym zagadnieniem są katastrofy ekologiczne, powodowane na morzach przez rozlanie tam ropy naftowej. Najbardziej znaną tego przyczyną są katastrofy tankowców. Pierwszym efektem, poruszającym serca wielu ludzi, jest śmierć setek tysięcy ptaków (które giną, oblepione ohydną mazią), tysięcy fok, tysięcy wydr morskich. Tego, co się dzieje pod powierzchnią morza, oko nie widzi, ale zniszczenia bywają nie mniej dramatyczne. Powłoka ropy na powierzchni wody odcina dopływ tlenu, z zarazem dopływ światła dla producentów, którzy są przecież również „producentami” tlenu ! Giną wszystkie zwierzęta osiadłe, ryjące w dnie, mniej sprawne w ruchu.
Tlenek węgla- w mowie potocznej znany jako czad- jest śmiertelną trucizną dla organizmu człowieka i każdego innego, który używa hemoglobiny do transportu tlenu. Łączy się on z hemoglobiną w sposób trwały, blokując przenoszenie tlenu. Powstaje podczas spalania węgla (w sensie chemicznym) przy niedostatecznym dostępie powietrza. Współcześnie mieszkańcy miast są codziennie zatruwani częściowo tlenkiem węgla zawartym w spalinach samochodowych. Gazy spalinowe zawierają tlenku węgla prawie dwa razy więcej niż tlenków azotu i węglowodorów razem wziętych i są dokładnie tak samo trujące jak czad z pieca. Na co dzień w mieście tylko część hemoglobiny zostaje zablokowana i stan zdrowia człowieka pogarsza się „tylko trochę”.
"Kwaśne deszcze" deszcze zawierające zaabsorbowane w kroplach wody dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz ich produkty reakcji w atmosferze: rozcieńczone roztwory kwasów siarki, głównie kwasu siarkawego(IV)oraz najbardziej szkodliwego kwasu siarkowego(VI) a także kwasu azotowego(V). Powstają nad obszarami, gdzie atmosfera jest zanieczyszczana długotrwałą emisją dwutlenku siarki i tlenków azotu (ze źródeł naturalnych, jak czynne wulkany, albo sztucznych, jak spaliny z dużych elektrowni i elektrociepłowni zasilanych zasiarczonym - tzn. zawierającym siarkę i jej związki - paliwem, zazwyczaj węglem kamiennym lub brunatnym). Czasami opady (kwaśnego deszczu, a także kwaśnego śniegu) trafiają na obszary bardzo odległe od źródeł zanieczyszczeń atmosfery, dlatego przeciwdziałanie kwaśnym deszczom stanowi problem międzynarodowy. Kwaśne deszcze działają niszcząco na florę i faunę, są przyczyną wielu chorób układu oddechowego, znacznie przyspieszają korozję konstrukcji metalowych (np. elementów budynków, samochodów) oraz zabytków (np. nie odporność wielu gatunków kamieni budowlanych na kwaśne deszcze). Zapobieganie polega na budowaniu instalacji wyłapujących tlenki siarki i azotu ze spalin emitowanych do atmosfery (odsiarczanie gazu) oraz rezygnacji z paliw o znacznym stopniu zasiarczenia.
Dwutlenek węgla jest gazem tzw. szklarniowym, będącym przyczyną m.in. efektu cieplarnianego-wzrost temp. planety spowodowany zwiększoną koncentracją dwutlenku węgla (lub innych gazów cieplarnianych), jeden z negatywnych skutków skażenia środowiska naturalnego. Polega na zatrzymaniu się w atmosferze coraz większych części promieniowania podczerwonego, co prowadzi do ogrzewania się Ziemi. Przewiduje się, że w następnym stuleciu poziom wód morskich może wzrosnąć w wyniku topnienia lodów o ok. 1 m, zalewając większość delt rzecznych, wysp na atlantyckim wybrzeżu USA, część Chin, wyspy na oceanie Indyjskim i Spokojnym. Zimy będą cieplejsze, a lata niebezpiecznie dla życie upalne. Zaostrzą się susze, opady deszczu będą prowadziły do nieustających powodzi.

Zawarte w benzynie i spalinach samochodowych związki ołowiu są wchłaniane przez rośliny, osadzają się także na naszej skórze.
OŁÓW-ma wielkie zalety techniczne, które czynią go wymarzonym tworzywem. Jego właściwości jako trucizny były mniej znane, wyrabiano więc z ołowiu powszechnie na przykład naczynia kuchenne i stołowe! Typowym zastosowaniem były zbiorniki na wodę do picia i rury wodociągowe, pd starożytnego Rzymu poczynając, a na XIX wieku kończąc. Jeszcze w XX wieku, gdy zakładano stalowe rury wodociągowe, złącza między nimi miały ołowiane uszczelki. Zatrucie ołowiem uszkadza mózg o może dawać objawy podobne do chorób psychicznych. Zatrucia przewlekłe - ołowica są bardzo złożone a szybkość ich rozwoju zależy od stężenia w powietrzu oraz od okresu narażania na działanie pyłów lub par ołowiu. Do najbardziej charakterystycznych i najczęściej spotykanych objawów należy zabarwienie skóry bladoszare o żółtawym odcieniu - cera ołowicza, powstające w wyniku skurczu tętniczek i włośniczek w skórze oraz rozwijające się uszkodzenie krwinek czerwonych i związana z tym niedokrwistość. Już po kilku dniach może powstać na dziąsłach charakterystyczna niebiesko- czarna obwódka, osadzającego się siarczku ołowiu - tzw. rąbek ołowiczy. Występują także z różnym nasileniem objawy takie jak: zmęczenie, zwiększona pobudliwość nerwowa, brak łaknienia, zaparcie, upośledzenie przyswajania pokarmów. Przy dalszym rozwoju zatrucia występuje metaliczny posmak, kolka ołowiczna - czyli ostry, silny skurcz mięśni gładkich jelit, trwa kilka minut, występuje zwykle w nocy powodując silne bóle, obfite poty, biegunkę i wymioty. Napadom towarzyszy przyspieszenie czynności serca, skąpomocz i białkomocz oraz spadek temperatury ciała. Ołów powoduje skurcz naczyń mózgowych, wywołując wiele ciężkich zaburzeń - encefalopatia.
Obecnie ogólnie dostępna jest benzyna bezołowiowa, ale, niestety, wiele pojazdów jest jeszcze nieprzystosowanych do spalania tego typu paliwa.
Nie można też pominąć faktu, że wskutek rozwijania przez niektóre samochody nadmiernej szybkości oraz nieprzestrzegania przepisów ruchu drogowego w Polsce w ciągu tygodnia ginie na drogach kilkadziesiąt osób, w tym kilkoro dzieci.

Może jednak czasem zrezygnujmy z samochodu a siądźmy na rower. Nie zmarnujmy szansy danej nam przez Boga, który nakazał nam czynić sobie ziemię poddaną. Po wszystkich sukcesach i błędach cywilizacji nadszedł teraz czas na refleksję nad dalszym losem naszej Ziemi. Jej los i to, jak będą o nas mówić przyszłe pokolenia zależy właśnie dziś, właśnie teraz – wyłącznie od nas.

„Tak, to prawda, że krajobraz trochę się zmienił.
Gdzie były lasy, teraz gruszki fabryk i cysterny.
Zbliżając się do mostów przy ujściu rzeki zamykamy nosy,
w jej nurcie ropa i chlor, i związki metylu
[ …]
Czytaliśmy u dawnych poetów o zapachu ziemi
i o konikach polnych. Dziś omijamy pola.
Czesław Miłosz

Related Articles