Alternatywne teorie przedsiębiorstwa
Tradycyjna - ekonomiści nazywają ją neoklasyczną - teoria przedsiębiorstwa nie wyjaśnia zupełnie ewidentnych faktów funkcjonowania firm, dlatego też powstały alternatywne teorie przedsiębiorstwa o których będzie moja poniższa praca. Na początku chciałem przedstawić tradycyjną teorię przedsiębiorstwa.
Neoklasyczna teoria przedsiębiorstwa działającego na rynku służy do wyjaśnienia, jak funkcjonuje rynek, tj. jak kształtują się ceny i podaż przy danym popycie. Model przedsiębiorstwa neoklasycznego został opisany za pomocą funkcji produkcji i funkcji kosztów na podstawie następujących założeń: Osobą decydującą o tym: co? ile? jak produkować? jest właściciel przedsiębiorstwa, który równocześnie nim zarządza. Jest to założenie o jedności własności i zarządzania. Właściciel/menedżer przedsiębiorstwa reprezentuje człowieka dążącego racjonalnie do maksymalizacji własnych korzyści w związku z prowadzoną działalnością. Ze względów formalnych przyjmuje się, że celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku ekonomicznego. Wiedza i informacje potrzebne do podejmowania decyzji są pewne. Przedsiębiorca zna popyt na swój produkt i swoje koszty, potrafi również uczyć się na błędach, a więc włącza swoje doświadczenie o zachowaniach nabywców i konkurentów do procesu decyzyjnego. W długim okresie przedsiębiorstwo osiąga najniższy z możliwych poziom kosztów i wybiera optymalną ilość produkcji na podstawie warunku MC = MR (koszt krańcowy = utarg krańcowy). Na podstawie badań empirycznych stwierdzono, że przedsiębiorcy dążą do osiągania nie tylko korzyści pieniężnych, ale i korzyści niepieniężnych, takich jak zadowolenie z osiągnięcia sukcesu, przyjemność z pracy, posiadanie władzy itd. W długim czasie przedsiębiorcę satysfakcjonuje zerowy zysk ekonomiczny, a więc zadowala się możliwym do osiągnięcia w danych warunkach wynagrodzeniem czynników produkcji, w tym także własnej pracy. Przedsiębiorstwa działają
w warunkach niepewności co do działań innych uczestników rynku. Warunkiem racjonalnych decyzji jest znajomość reakcji wszystkich podmiotów gospodarczych na zmiany w otoczeniu. Niemożliwość uzyskania wszystkich informacji lub wysokie koszty ich zdobycia sprawiają, że przedsiębiorcy zadowalają się ograniczoną racjonalnością i nie angażują się w maksymalizowanie zysku. Ograniczona racjonalność przejawia się również zaniechaniem działań na rzecz minimalizacji kosztu.
Alternatywne teorie przedsiębiorstwa wyraźnie widać na przedstawionym przeze mnie poniższym wykresie:
Mianem „menedżerskich” określa się te modele przedsiębiorstwa, które przyjmują następujące założenia: Przedsiębiorstwo jest zarządzane przez menedżera, który dąży do maksymalizacji własnych korzyści. Można więc zbudować funkcję użyteczności menedżera, który dąży do osiągnięcia takich korzyści z wykonywanej pracy, jak: dochód, korzyści niepieniężne, czas wolny, władza, prestiż, niezależność, spokojne życie, kreatywność itd. Właściciele przedsiębiorstwa są rozproszeni i bierni w zakresie decyzji, co? ile? jak produkować? Swój pogląd o zarządzaniu przedsiębiorstwem wyrażają za pomocą decyzji o zatrzymaniu lub sprzedaży swych udziałów lub akcji. Zatem menedżer może maksymalizować swoją funkcję użyteczności pod warunkiem biernej akceptacji działania przedsiębiorstwa przez właścicieli. Przedsiębiorstwa zarządzane przez menedżerów mają dużą siłę rynkową, słabą konkurencję oraz słabe ograniczenie popytowe. Przedsiębiorstwa kontrolowane przez menedżerów osiągają mniejsze zyski i działają przy wyższych kosztach, niż przedsiębiorstwa kontrolowane przez „tradycyjnych” przedsiębiorców, łączących własność z zarządzaniem.
Źródłem teorii behawioralnej jest behawioryzm, który twierdzi, że świadomość człowieka, a więc także cele i intencje, są niedostępne poznaniu naukowemu. O człowieku wiemy tylko tyle, że zachowuje się w określony sposób, tj. reaguje na pewne bodźce. Teoria behawioralna traktuje przedsiębiorstwo jako specyficzną koalicję członków (uczestników) o konfliktowych oczekiwaniach. Oczekiwania te trzeba pogodzić, o ile koalicja ma dalej trwać. Członkami koalicji są w szczególności: menedżerowie, pracownicy, udziałowcy, dostawcy, dystrybutorzy i konsumenci. Specyfika teorii behawioralnej przejawia się przede wszystkim w sposobie interpretacji wyborów ekonomicznych dokonywanych w przedsiębiorstwie. Teoria ta odrzuca przyjęte powszechnie w teorii ekonomii założenie, według którego działanie ekonomiczne polega na poszukiwaniu rozwiązań optymalnych. W miejsce koncepcji optymalizacji szkoła behawioralna wprowadza koncepcję zadowalającego (satysfakcjonującego) minimum. W myśl tej koncepcji obiekt stojący przed jakimś trudnym problemem skłonny jest poświęcić korzyści rozwiązania optymalnego, aby zredukować trudy związane z poszukiwaniem go. Wybiera on raczej nie rozwiązanie optymalne (maksymalne), lecz zadowalające (satysfakcjonujące), tj. rozwiązanie, które jest „wystarczająco dobre” z punktu widzenia jakiegoś kryterium. Przedsiębiorstwo, w świetle omawianej teorii, nie maksymalizuje zysku m.in. dlatego, że nie maksymalizuje w ogóle niczego. Przedsiębiorstwo zwykle stara się osiągnąć pewien satysfakcjonujący go minimalny poziom zysku, ale kiedy go już osiągnie, poprzestaje na nim i nie zabiega o więcej. Istotne znaczenie w teorii behawioralnej ma koncepcja luzu organizacyjnego.U jej podstaw leży przekonanie, że ogólna efektywność większości organizacji przez długie okresy kształtuje się daleko poniżej potencjalnej. Organizacja może realizować swoje cele nie wydatkując na to całkowitej „energii” (całkowitego potencjału). Powstała w ten sposób rezerwa to właśnie ów luz organizacyjny.
Leibenstein określa swoją teorię przedsiębiorstwa jako mikro-mikro tłumacząc, że: atomy to jednostki w organizacji (gospodarstwie domowym) a molekuły to firmy (gospodarstwa domowe) traktowane jako całość. Czynnikiem potwierdzającym tą teorię są badania empiryczne z których wynika, że: w danym przedsiębiorstwie, stosującym stale tę samą technologię, możliwy jest stały coroczny wzrost produkcji, w dwóch przedsiębiorstwach stosujących tę samą technologię wielkość produkcji różniła się o połowę. Dane te świadczą, że przedsiębiorstwa te nie produkowały po najniższym koszcie, ponieważ technologia i czynniki produkcji nie były optymalnie wykorzystywane. Różnicę między rzeczywistym kosztem a kosztem możliwie najniższym Leibenstein określił jako X-nieefektywność. Ustalenie przyczyn X-nieefektywności polega na przyjęciu założenia, że możliwości decyzyjne ma nie tylko menedżer, lecz również pozostali pracownicy. Przyczynami X-nieefektywności są: niepełna informacja o możliwościach zwiększenia produktywności danej technologii, ukrywanie możliwości produkcyjnych przez pracowników, niedostateczne monitorowanie i motywowanie pracowników, słaba presja konkurencyjna. Optymalne wykorzystanie technicznych czynników produkcji jest możliwe, jeżeli pracownicy w pełni wykorzystują swoje możliwości fizyczne, psychiczne i intelektualne. Jeżeli pracownicy nie działają „na pełnych obrotach”, to przedsiębiorstwo nie minimalizuje kosztu produkcji.
Teoria agencji, której podstawy sformułował Leibenstein rozwija teorię kosztów transakcji, ale koncentruje się na szczególnym typie relacji między stronami kontraktów, które występują w przedsiębiorstwie. Przedsiębiorca zwany tu kontraktorem zakupuje prawo do dysponowania różnymi czynnikami produkcji niezbędnymi do zorganizowania firmy, a splot tych kontraktów tworzy firmę. Problem w teorii agencji wywodzi się z obserwacji, że kontrakt nie oznacza automatycznie działania.
Moim zdaniem z tego względu, że polityka gospodarcza, która generalnie zakłada dyscyplinowanie przedsiębiorstw, twarde ograniczenia budżetowe przyjmuje założenia, które legły właśnie u podstaw teorii neoklasycznej. Miały one sens jeszcze 50 czy 100 lat temu, ale nie sprawdzają się we współczesnym świecie. Jest to na przykład założenie, że produkt jest idealny, taki sam, a wystarczy pójść do sklepu, już nie mówiąc o hipermarkecie, żeby zobaczyć 10 czy 20 typów proszków. Podobnie jest z założeniem, że wszyscy mają jednakowy dostęp do informacji czy, że przedsiębiorstwa postępują całkowicie racjonalnie, to znaczy kierują się tylko optymalizacją zysku.
Bibliografia:
1.Gruszecki Tomasz, Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Rok wydania: 2001
2. Miroński Jacek, Zarys teorii przedsiębiorstwa opartej na władzy, Wydawnictwo SGH, Rok wydania: 2004
3.Milweski Roman, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo PWN, Rok wydania: 2002.
