GOSPODARKA TOWAROWA (RYNKOWA)-wytwarzanie produktów przeznaczonych do wymiany przez transakcje kupna-sprzedaży. Powstanie i rozwój gospodarki towarowej wiąże się ze społecznym podziałem pracy i wyodrębnianiem się poszczególnych producentów. W formacjach przedkapitalistycznych panującą formą produkcji społecznej była gospodarka naturalna, historycznie poprzedzająca gospodarkę towarową. Rozwijała się również gospodarka towarowa, mająca wówczas głównie formę prostej gospodarki towarowej, której podstawą była własna praca indywidualnych posiadaczy środków produkcji. Gospodarka towarowa przeważa w kapitalizmie. Występowała także w krajach komunistycznych, lecz ograniczała się do podziału dóbr konsumpcyjnych między członków społeczeństwa oraz przepływu produktów między przedsiębiorstwami opartymi na różnej własności środków produkcji.
PODZIAŁ PRACY- 1)Wyodrębnienie różnych rodzajów działalności, spowodowane postępem technicznym i rozwojem gospodarczym. 2)Wykonywanie poszczególnych czynności w procesie przekształcania zasobów w dobra przez różne osoby i podmioty gospodarcze. Najczęściej wyróżnia się podział pracy: jednostkowy, społeczny i międzynarodowy. Jednostkowy podział pracy występuje wewnątrz przedsiębiorstwa, polega na rozbiciu procesu produkcji na odrębne fazy, czynności i operacje wykonywane przez wydziały, gniazda operacyjne itp. Jednostkowy podział pracy powstał w okresie pierwszej rewolucji przemysłowej, był podstawą przekształcenia manufaktury w fabrykę i spowodował ogromny wzrost wydajności pracy. Społeczny podział pracy przejawia się w istnieniu wielu działów gospodarki, gałęzi i zawodów. Jest skutkiem postępującej specjalizacji. Międzynarodowy podział pracy polega na specjalizowaniu się poszczególnych krajów w wytwarzaniu tych dóbr, przy których osiągają one największe korzyści komparatywne. Podział pracy pogłębia się w 3 wymiarach wraz z rozwojem gospodarczym i postępem technicznym i powoduje wzrost efektywności ekonomicznej.
GOSPODARKA NATURALNA- wytwarzanie produktów przeznaczonych na bezpośrednie zaspokajanie potrzeb producentów, a nie na wymianę, najniższy stopień rozwoju gospodarczego. Współcześnie występuje w wielu krajach słabo i średnio rozwiniętych, zanika w miarę rozwoju gospodarczego. W Polsce występuje w rolnictwie, zwł. w gospodarstwach chłopów-rolników.
TOWAR- produkt przeznaczony na sprzedaż. Występuje w gospodarce towarowo-pieniężnej charakteryzującej się społecznym podziałem pracy oraz posługiwaniem się pieniądzem w procesach wymiany. Towarem nie są produkty nie przeznaczone na sprzedaż, np. produkty rolne konsumowane przez rolników. Towar ma wartość użytkową-zdolność do zaspokajania potrzeb oraz, czego nie mają np. dobra wolne, wartość wymienną odzwierciedlaną przez cenę.
KORZYŚCI KOMPARATYWNE -(koszty porównawcze). Teoria uzasadniająca korzyści międzynarodowego podziału pracy; wg tej teorii każdy kraj powinien specjalizować się w produkcji artykułów, które może wytwarzać relatywnie najtaniej, a artykuły, których koszty produkcji są stosunkowo wysokie — importować zza granicy w zamian za eksport towarów wytworzonych u siebie. Racjonalny międzynarodowy podział pracy, oparty na kosztach komparatywnych, jest podziałem pracy między uprzemysłowionymi, rozwiniętymi krajami specjalizującymi się w rozwijaniu takich gałęzi produkcji, które odpowiadają ich warunkom naturalnym i tradycjom przemysłowym. Twórcą teorii k.k. był D. Ricardo.
WZROST GOSPODARCZY- proces rozszerzania zdolności produkcyjnych gospodarki narodowej. Potocznie przyrost realnego Produktu Narodowego Brutto (PNB). W teorii ekonomii pojęcie wg służy do opisania zmian ilościowych, a nie jakościowych, które opisuje rozwój gospodarczy. Ze względu na to, że zdolności produkcyjne gospodarki są trudne do zmierzenia (i praktycznie nie są mierzone), miarą wg jest przyrost realnego PNB. Nie jest to jednak miara precyzyjna, gdyż w cyklu koniunkturalnym PNB zmienia się nie tylko ze względu na zmiany rozmiarów zdolności produkcyjnych, ale również zmiany stopnia ich wykorzystania. Dlatego realny PNB jest lepszą miarą wg w dłuższym okresie, kiedy są eliminowane krótkookresowe wahania cykliczne. Tempo wg zależy od zasobów czynników produkcji oraz postępu technicznego. Rozróżnia się ekstensywny wg, osiągany przez zwiększanie zasobów, np. wzięcie pod uprawę nowych areałów ziemi, oraz intensywny w.g., osiągany przez zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów, np. przez zwiększenie wydajności z hektara gruntów ornych.
Wysokie i stabilne tempo wg jest nadrzędnym celem polityki gosp. wszystkich rządów; niekiedy bywa ono fetyszyzowane, np. w okresie konfrontacji między systemem komunistycznym i kapitalistycznym (zimna wojna) wysokie tempo wg krajów komunistycznych było wykorzystywane jako argument przemawiający za wyższością systemu komunistycznego. We współczesnym świecie procesy wg przebiegają w różnym tempie w różnych regionach świata; w 1. połowie lat 90. najszybciej rozwijał się region Azji Pd.-Wsch. (tzw. azjatyckie tygrysy), najwolniej kraje wysoko rozwinięte (Europa i Ameryka Pn.). Istnieją rozległe regiony, w których nie występuje wg (większość terytorium Afryki) oraz kraje, w których tempo wg jest ujemne (przede wszystkim kraje powstałe po rozpadzie ZSRR).
ROZWÓJ GOSPODARCZY-jakościowe i strukturalne zmiany w gospodarkach narodowych, będące następstwem wzrostu gospodarczego. Rozwój gosp. może przejawiać się np. Zmianą struktury ludności wg zatrudnienia. W krajach słabo rozwiniętych przeważająca część ludności jest zatrudniona w rolnictwie, w krajach średnio rozwiniętych- w przemyśle, w krajach wysoko rozwiniętych- w usługach. Jeszcze do niedawna rozwój gosp. wiązano z ideą postępu i przypisywano mu jednocześnie pozytywną wartość. Od lat 70. coraz powszechniejszy staje się pogląd, iż nie należy przypisywać mu żadnych ocen wartościujących, bowiem rozwój gosp. może powodować zarówno pozytywne jak i negatywne skutki. Najszerzej znaną teorią rozwoju gosp. jest teoria startu W.Rostowa, wg, której kraje (gosp.nar.) przechodzą przez 5 stadiów rozwoju:
1)społeczeństwa tradycyjnego, w którym zasoby są skoncentrowane w rolnictwie i nie występuje zjawisko mobilności społeczeństwa
2)przesłanek do startu, w którym część ludności społeczeństw tradycyjnych ponosi ryzyko działalności gosp. i inicjuje proces przemian
3)startu, w którym przemiany społeczne i ekonomiczne ulegają gwałtownemu przyspieszeniu, a szybko postępujący proces uprzemysłowienia powoduje zmiany obyczajów i instytucji
4)osiągania dojrzałości gospodarczej, w którym rośnie produkt narodowy brutto na głowę mieszkańca, a wzrost gosp. jest stymulowany przez dodatnie stężenie zwrotne
5)masowej konsumpcji, w którym większość społeczeństwa osiąga wysoki standard życia.
Czynnikami decydującymi o rozwoju gosp. są: kapitał ludzki, rzeczowy i finansowy, zasoby naturalne, technologia, czynniki kulturowe. Czynniki te mogą, gdy występują w obfitości, stymulować rozwój gosp. lub, gdy wystąpi ich niedobór- być barierą rozwoju gosp.
CYKL KONIUNKTURALNY- zjawisko cyklicznych zmian aktywności gosp. mierzonej poziomem produktu nar.; klas. c.k. występował w XIX w. i obejmował 4 fazy: kryzysu, depresji, ożywienia gospodarczego, prosperity; współcz. c.k. obejmuje 2 fazy: ekspansji i recesji gospodarczej; spłaszczenie c.k. jest spowodowane interwencjonizmem państwowym.
POLITYCZNY CYKL KONIUNKTURALNY- modyfikowanie przebiegu cyklu koniunkturalnego przez sprawujących władzę polityków; ma na celu ożywienie gospodarki w okresie przedwyborczym w celu pozyskania zwolenników.
KONIUNKTURA- zmieniający się w czasie stan aktywności gosp., który jest charakteryzowany przez wiele wskaźników, np.: poziom PKB, cen, płac, zatrudnienia; k. podlega wahaniom zależnym gł. od cyklu koniunkturalnego, a także od innych czynników, np.: sezonowych wahań popytu i podaży, urodzaju lub nieurodzaju w rolnictwie, klęsk żywiołowych itp.
INDUSTRIALIZACJA -[łac.] (uprzemysłowienie), proces szybszego rozwoju przemysłu w stosunku do innych działów gospodarki i wynikający z tego zwiększony udział przemysłu we wzroście dochodu narodowego, przejawia się wzrostem wolumenu produkcji przemysłowej, zwiększeniem udziału przemysłu w wytwarzaniu produktu krajowego brutto oraz odsetka pracowników zatrudnionych w przemyśle w ogólnej liczbie zatrudnionych.
PODAŻ ZAGREGOWANA- łączna podaż dóbr i usług w całej gospodarce nar.; obejmuje dobra i usługi konsumpcyjne i kapitałowe (inwestycyjne); określa, wraz z agregatowym popytem, poziom równowagi dochodu narodowego i przeciętny poziom cen w gospodarce.
PODAŻ RYNKOWA- podaż wszystkich przedsiębiorstw danej gałęzi.
PODAŻ INDYWIDUALNA- podaż jednego przedsiębiorstwa
PODAŻ- ilość produktów, którą producenci są gotowi dostarczyć na rynek przy różnych poziomach ceny. Funkcja podaży: matematyczna forma zapisu zależności funkcjonalnej, łączącej wielkość produktu z determinantami podaży: ceną produktu, technologią, cenami czynników wytwórczych, strategią przedsiębiorstwa. Krzywa podaży- linia pokazująca zależność między ceną produktu a jego ilością dostarczoną na rynek w określonym czasie. Typowa krzywa podaży jest dodatnio nachylona (rosnąca), co oznacza, że wzrost ceny powoduje zwiększenie podaży.
POPYT RYNKOWY- popyt zgłaszany przez wszystkich nabywców danego dobra na danym rynku.
POPYT INDYWIDUALNY- popyt zgłaszany przez danego nabywcę: gospodarstwo domowe lub przedsiębiorstwo.
POPYT AGREGATOWY- łączna wielkość wydatków (w wyrażeniu nominalnym) na dobra i usługi w całej gospodarce nar.; składa się z wydatków na dobra konsumpcyjne, inwestycyjne, wydatków państwa na dobra i usługi oraz wartości eksportu netto, czyli nadwyżki eksportu nad importem.
POPYT- ilość dobra lub usługi, którą konsumenci chcą i mogą kupić w danym czasie przy różnych poziomach ceny. Determinanty- czynniki określające popyt: cena danego dobra, ceny innych dóbr, dochody nabywców, ich liczba, preferencje, zgromadzony w przeszłości majątek oczekiwania, a także zdarzenia losowe. Krzywa popytu- linia pokazująca zależność między ceną produktu a wielkością popytu, przy założeniu, że inne determinanty popytu są niezmienne.
DOBRO ZWYKŁE- dobro, na które popyt rośnie w miarę wzrostu dochodów; gdy dochód spada, zmniejsza się popyt na takie dobro, np. żywność.
DOBRO NIŻSZEGO RZĘDU- dobro, na które popyt spada w przypadku wzrostu dochodów; gdy dochód zmniejsza się, popyt na to dobro rośnie.
DOBRO LUKSUSOWE- dobro, na które popyt rośnie szybciej od wzrostu dochodu; gdy dochód zmniejsza się, popyt zmniejsza się w większym stopniu niż spadek dochodu.
STATYKA PORÓWNAWCZA- metoda badania funkcji wielu zmiennych, powszechnie stosowana w ekonomii; polega na badaniu tych funkcji przy założeniu, że wszystkie funkcje są stałe; s.p. pozwala wyodrębnić wpływ jednej zmiennej, np. dochodu na popyt, przy założeniu, że ceny, gusty i in. zmienne są stałe.
EFEKT SUBSTYTUCYJNY- zmiana popytu na dane dobro spowodowana zmianą relacji cen 2 dóbr wskutek zwiększenia (zmniejszenia) ceny jednego z nich; zmniejszenie ceny dobra powoduje, iż staje się ono relatywnie tańsze i popyt na nie zwiększa się.
DOBRO GIFFENA- dobro, na które popyt rośnie wraz ze wzrostem jego ceny i zmniejsza się wraz z jej spadkiem.
CEN SYSTEM- mechanizm powodujący podwyższanie cen towarów, na które popyt jest nadmierny, i ich obniżanie, gdy podaż jest nadmierna; znaczenie s.c. polega na tym, że:
1) jest on środkiem rozdzielania ograniczonych zasobów pomiędzy konsumentów;
2) sygnalizuje producentom, gdzie w danym momencie jest możliwe osiągnięcie największych korzyści i w ten sposób wskazuje, co powinni wytwarzać.
CENA RÓWNOWAGI- cena, przy której popyt na określone dobro jest równy jego podaży.
RYNEK- ogół transakcji kupna–sprzedaży danego dobra lub czynnika produkcji, zawieranych na pewnym terytorium w określonym czasie; ceny i ilości sprzedawanych dóbr są określane, przynajmniej częściowo, w wyniku wzajemnego oddziaływania sprzedawców i nabywców tych dóbr.
Rynki można podzielić: wg branż, np. r. samochodowy, komputerowy, broni, zbóż itp.; wg kryterium przestrzennego na r.: lokalne (np. r. warzywny w miasteczku), regionalne (np. r. skór baranich na Podtatrzu), krajowe (np. pol. r. samochodowy), międzynarodowe (np. r. pracy Unii Europejskiej), światowe (np. r. ropy naft.); Wg kryterium zmian w czasie na r.: stabilne (obroty nie zmieniają się w czasie), sezonowe (obroty zmieniają się regularnie, np. na r. odzieży zimowej, w turystyce), zwężające się, zanikające (obroty systematycznie zmniejszają się w wyniku postępującego starzenia się — moralnego lub techn. — wyrobu, np. zanik r. lokomotyw parowych), rozszerzające się, rozwijające się (obroty systematycznie zwiększają się, gdy wprowadza się nowy wyrób); wg wielkości obrotów na r.: małe, średnie i wielkie; wg teorii ekonomii na r.: dóbr i usług, pracy, kapitałowy. Na r. występuje podaż i popyt, które wzajemnie na siebie oddziałują, czego skutkiem jest ukształtowanie się ceny równowagi r.
Na r. występuje konkurencja. W zależności od stopnia koncentracji popytu i podaży wyróżnia się 4 struktury r.: konkurencję doskonałą, konkurencję niedoskonałą obejmującą monopol i oligopol i konkurencję monopolistyczną (porównanie struktur r. przedstawia tab.). Oprócz podstawowych struktur r., niektórzy teoretycy wyodrębniają jeszcze rynek potencjalnie konkurencyjny (kontestowany, sporny), który charakteryzuje brak barier wejścia i wyjścia z gałęzi.
R. powstał wskutek hist. procesu podziału pracy. Koniecznym warunkiem jego istnienia jest wytwarzanie przez producentów większej ilości dóbr niż sami mogą skonsumować i dokonywanie wymiany nadwyżek. Funkcjonowanie r. zależy nie tylko od struktury podaży i popytu, ale również od instytucji i unormowań prawnych (ochrona własności, ochrona obrotu gosp., system bankowy, sposoby regulowania zobowiązań, giełdy itp.). Podczas hist. procesu rozwoju społeczeństw (rozwój gospodarczy) r. przeszły znaczną ewolucję. Dokonywała się ona w wielu wymiarach: w wymiarze przestrzennym r. rozszerzały się: od małych — lokalnych (np. targów) — po wielkie r. świat.; w wymiarze branżowym powstawały coraz to nowe r., co wynikało z jednej strony z pogłębiania się społecznego podziału pracy i międzynarodowego podziału pracy, z drugiej zaś — z obejmowania regulacją rynkową coraz to nowych dziedzin wiedzy (własność intelektualna, handel prawami własności rozwiązań techn., organiz.) oraz polityki (r. usług regulacyjnych).
Ewolucji podlegały również zakres i formy oddziaływania r. na gospodarkę. W 1. poł. XIX w. w krajach uprzemysławiających się (W. Brytania, Francja, Stany Zjednoczone) w warunkach zbliżonych do konkurencji doskonałej (wolny r.), r. pełnił funkcję regulatora procesów gospodarczych. Przez wzajemne dostosowania popytu i podaży w krótkim okresie ukształtowały się ceny równowagi, w długim zaś — wyrównały się stopy zysku we wszystkich gałęziach. Regulacje rynkowe decydowały o alokacji czynników produkcji. Skutkiem regulacji rynkowej było występowanie cyklu koniunkturalnego, przejawiającego się wahaniami rozmiarów produkcji, cen, płac i zatrudnienia. Wahania cykliczne, choć dotkliwe dla wszystkich uczestników życia gosp. (w okresie kryzysu wzrost bezrobocia, bankructwa przedsiębiorstw), przy rozdrobnionej strukturze podaży i popytu nie były zbyt głębokie i nie zagrażały stabilności systemu gospodarczego. Regulacja rynkowa uległa zmianie wraz z nasileniem się procesów koncentracji, wywołanych drugą rewolucją technologiczną w końcu XIX w. Producenci mający znaczne udziały w r., mogli wywierać wpływ na ceny, określać rozmiary podaży, stwarzać ekonomiczne bariery wejścia do gałęzi oraz sterować popytem; wzrosło znaczenie wielkich przedsiębiorstw. W długim okresie również alokacja kapitału dokonywała się nie tylko pod wpływem r., ale przede wszystkim wielkich przedsiębiorstw. Skutkiem tego było pogłębienie się cyklu koniunkturalnego i wystąpienie wielkiego kryzysu 1929–34, którego rozmiary zagroziły stabilności systemów społ., ujawniły się, bowiem niesprawności rynku jako regulatora procesów gosp. w warunkach konkurencji niedoskonałej. Zaczęto tworzyć instytucje państw., które zastępowały lub wspomagały mechanizm rynkowy w regulowaniu procesów gospodarczych. Po II wojnie światowej nasilił się interwencjonizm państw. i regulacja; skutkiem było wyraźne spłaszczenie cyklu koniunkturalnego. Po szoku podażowym, wywołanym kryzysem energetycznym 1973, ujawniły się niesprawności państwa w regulowaniu gospodarki. Niektóre kraje ponownie ograniczyły rolę państwa w gospodarce przez reprywatyzację i deregulację, pozostawiając więcej swobody mechanizmowi rynkowemu.
KRYZYS EKONOMICZNY- okresowy spadek aktywności życia gosp.; jedna z faz cyklu koniunkturalnego. W klas. przebiegu (do II wojny świat.) k.e. polegał na spadku produkcji przem., dochodu nar., zatrudnienia, kurczeniu się możliwości zbytu, spadku cen, obniżaniu się dochodów realnych i poziomu życia; k.e. pogłębia kartelizacja, gdyż monopole, broniąc cen, silniej niż pojedyncze przedsiębiorstwa ograniczają produkcję; w rolnictwie, w odróżnieniu od przemysłu, podaż produktów często w czasie kryzysu rośnie (gospodarstwa rodzinne starają się bronić poziomu dochodów), co powoduje większy spadek cen produktów rolnych (nożyce cen). Po II wojnie świat. przebieg cykli koniunkturalnych został zmodyfikowany polityką państwa (interwencjonizm); cykle uległy spłaszczeniu, w miejsce kryzysów występują raczej okresy stagnacji lub płytkiej recesji; w latach 70. pojawiło się zjawisko tzw. stagflacji.
W okresie przedprzem. również występowały k.e., ale były one spowodowane klęskami żywiołowymi i wojnami i miały charakter lokalny; podstawową ich cechą był spadek produkcji i wzrost cen; głębszy charakter i większy zasięg miały kryzysy XIV–XV w. i XVII w.
Uprzemysłowienie i rozwój kapitalizmu zmieniły naturę k.e. — coraz większego znaczenia nabierały mechanizmy rządzące produkcją przem.; rozwój transportu oraz unarodowienie i umiędzynarodowienie rynków spowodowały, że k.e. zaczęły mieć zasięg ponadlokalny, z czasem świat.; stając się zaś fazą cyklu koniunkturalnego, stopniowo nabierały charakteru okresowego. Pierwszy k.e. nowego typu wystąpił 1825 w W. Brytanii; wywołała go dobra koniunktura poprzednich lat, związana z otwarciem rynków kontynentu eur. dla bryt. przemysłu. Następny kryzys 1836 poza W. Brytanią objął także USA, 1846–47 — zach. i środk. Europę; ich podłożem były nadmierne inwestycje związane z budową kolei. Załamanie gosp. 1857 po raz pierwszy miało zasięg świat. — rozpoczęło się w USA i objęło zach. i środk. Europę oraz niektóre kraje Ameryki Łac.; spadek cen wystąpił nie tylko w przemyśle, również w rolnictwie; kryzys 1866 miał znacznie łagodniejszy przebieg. Najgłębszy i najdłuższy k.e. XIX w. rozpoczął się 1873; jego kulminacja najwcześniej wystąpiła w Niemczech i USA (1873–74), najpóźniej w W. Brytanii (1878); kryzys ten przyspieszył zmiany strukturalne w gospodarce — upadek wielu drobnych firm i umocnienie się wielkich przedsiębiorstw i grup finans.; towarzyszący mu kryzys agrarny, związany m.in. z napływem tanich artykułów żywnościowych z rynków pozaeur., spowodował intensyfikację zachodnioeur. rolnictwa. Kolejne kryzysy wystąpiły 1882, 1890, 1900–04, 1906–07 i 1911; kryzysy pocz. XX w. następowały częściej niż poprzednio i nie tylko przyczyniały się do zmian strukturalnych w gospodarce, ale i do nowych rozwiązań w polityce ekon.; zaczęto odchodzić od idei liberalizmu gosp. na rzecz protekcjonizmu.
Po I wojnie świat. 1920 rozpoczął się wzrost gosp., zakłócony krótkim kryzysem, po którym gospodarka świat. weszła 1922 w okres długotrwałej poprawy koniunktury, przerwanej 1929 wielkim kryzysem gosp.; dotknął on wszystkie kraje i dziedziny gospodarki; jego przebieg zależał od stopnia rozwoju gosp.; bardziej dotkliwy był w krajach przem. niż roln. (Polska, gdzie załamanie było bardzo dotkliwe i kryzys trwał do 1935, była pod tym względem wyjątkiem). W krajach przem. kryzys charakteryzował się przede wszystkim spadkiem produkcji i zatrudnienia, w krajach roln. — głębokim spadkiem cen. W krajach przem. spadek produkcji i zatrudnienia był pogłębiany przez porozumienia monopolistyczne, zawierane także w skali międzynarodowej.
Rezultatem załamania produkcji i wymiany międzynar. były kryzysy systemów walutowych, bankowości i skarbowości. Najważniejszym skutkiem społ. kryzysu było masowe bezrobocie, spadek dochodów realnych i obniżenie poziomu życia ludności; w sferze ekon. jego skutkiem był wzrost roli państwa w polityce gosp. (interwencjonizm, nacjonalizm gospodarczy). Wielki kryzys spowodował też daleko idące zmiany polit. i ideologiczne, zwł. zachwianie przekonania o samoregulującej roli rynku oraz podważenie zaufania do demokracji parlamentarnej; przyczynił się do rozwoju faszyzmu i autorytaryzmu, spowodował też wzrost popularności idei socjalizmu.
Po II wojnie świat. charakter k.e. w krajach o gospodarce rynkowej uległ zmianie. Od lat 50. rozpoczął się okres długotrwałego wzrostu gosp., zahamowanego dopiero w końcu lat 60.; lata 70. przyniosły powtarzające się okresy recesji, które pod koniec dekady przeszły w stagnację; zahamowania wzrostu gosp. były o wiele płytsze niż w latach 30. Przebieg tych zjawisk również był odmienny — ceny od czasu kryzysu naft. (1973) stale wzrastały (stagflacja).
Okresowe kryzysy (załamania produkcji) występowały także w centralnie kierowanej gospodarce socjalist.; ich mechanizm nie jest do końca rozpoznany; tłumaczy się je na ogół skutkami kolejnych fal inwestycyjnych; w ostatnich latach swego istnienia gospodarki krajów komunistycznych weszły w fazę trwałego kryzysu o charakterze strukturalnym, a nie cyklicznym.
W latach 90. poważnym problemem w wysoko rozwiniętych krajach zach. Europy stało się bezrobocie sięgające kilkudziesięciu mln osób. Głęboką recesję przeżywa większość krajów postkomunistycznych w związku z przechodzeniem od gospodarki nakazowej do rynkowej (transformacja systemowa w gospodarce Polski).
