Z dniem 1 stycznia 2001 roku weszły w życie ustawy mające fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorczości i obrotu gospodarczego w Polsce.
Konstrukcja art. 2 Prawa działalności gospodarczej nawiązuje do konstrukcji art. 2 ustawy o działalności gospodarczej. W obu przypadkach przyjęto zasadę rozdzielania zakresu podmiotowego i przedmiotowego ustawy. Niestety, ustawodawca nie podjął próby systemowego ujęcia problematyki działalności gospodarczej, w której nastąpiłaby pełna harmonizacja treści podstawowych pojęć tejże ustawy oraz treści pojęć innych regulacji, zwłaszcza Kodeksu handlowego. Rodzić to może w przyszłości liczne kontrowersje powstające na pograniczu publicznego i prywatnego prawa gospodarczego.
Pojęcie "działalności gospodarczej" ustawodawca formułuje bardzo ogólnie, stwierdzając, że: \"Działalnością gospodarczą w rozumieniu ustawy jest zarobkowa działalność wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów naturalnych, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły\". Taka konstrukcja pojęcia \"działalności gospodarczej\" różni się w pewnym jedynie zakresie od zawartej w ustawie o działalności gospodarczej, wedle której \"działalnością gospodarczą (...) jest działalność wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa, prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu prowadzącego taką działalność\". Pojawiają się bowiem nowe elementy.
Art. 2 ust. 1 nawiązuje do już funkcjonujących konstrukcji prawnych, przyjmujących za podstawę do określenia zakresu przedmiotowego pojęcia, różne enumeratywne formy wyliczania rodzajów działalności, które mieścić miałyby się w ramach tegoż pojęcia. Tak czyniła między innymi ustawa z 6 czerwca 1982 r. o zasadach prowadzenia działalności gospodarczej przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne, która w art. 2 jako działalność gospodarczą traktowała:
1) produkcję wyrobów i świadczenie usług;
2) obrót towarowy;
3) eksport własnej produkcji i usług oraz import dla potrzeb tej produkcji i usług.
Filozofia pojęcia \"działalności gospodarczej\" określona w ustawie o działalności gospodarczej, przyjęta została, w wyniku dokonanych nowelizacji, w wielu innych regulacjach prawnych, m.in. w art. 87 Kodeksu postępowania cywilnego i art. 60 Kodeksu wykroczeń, a także w kilku aktach normatywnych uchwalonych po roku 1988: ustawie z 17 maja 1989 r. - Prawo geodezyjne i kartograficzne; ustawie z 24 maja 1989 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rzemieślników i niektórych innych osób prowadzących działalność zarobkową na własny rachunek oraz ich rodzin; ustawie z 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych; ustawie z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych; ustawie z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach i szeregu innych.
Wskazane w ustawie właściwości działalności gospodarczej można dookreślić wskazując inne istotne elementy. Sąd Najwyższy w uchwale z 6 grudnia 1991 r. sformułował dodatkowo takie specyficzne cechy działalności gospodarczej, jak:
1) zawodowy (a więc stały) charakter;
2) związaną z nią powtarzalność podejmowanych działań;
3) podporządkowanie zasadzie racjonalnego gospodarowania;
4) uczestnictwo w obrocie gospodarczym.
Wymienione w ustawie typy działalności gospodarczej określone zostały bardzo ogólnie, co stwarza możliwość objęcia jej zakresem bardzo różnych dziedzin aktywności. Pomimo że w literaturze wskazuje się wyraźnie na potrzebę odrębnego traktowania rzemiosła, nie wydaje się, aby była to działalność rodzajowo odmienna od tej, o której mowa w art. 2 ustawy Prawo działalności gospodarczej. Zgodnie z art. 2 ust. 4 tejże ustawy, w ramach rzemiosła nie mieści się wprawdzie działalność handlowa, gastronomiczna, transportowa, usługi hotelarskie, usługi świadczone przez wolne zawody, usługi lecznicze oraz działalność wytwórcza i usługowa artystów, plastyków i fotografików - ale okoliczność ta wskazuje jedynie na fakt, że nie wszystkie rodzaje działalności gospodarczej mogą być wykonywane jako rzemiosło. Fakt zaliczenia lub nie jakiejś działalności do kategorii działalności rzemieślniczej nie przesądza o tym, że ta działalność jest albo nie jest działalnością gospodarczą w rozumieniu ustawy o działalności gospodarczej - decyduje jedynie o specjalnych warunkach jej wykonywania oraz możliwości skorzystania z przewidzianych w ustawie o rzemiośle konstrukcji prawnych, przywilejów i uprawnień.
Za rozszerzającą wykładnią pojęcia "działalności gospodarczej" przemawia potrzeba zachowania przejrzystości konstrukcji prawnej. Jest ona najszersza wtedy, kiedy przyjmie się klauzulę, że wszelkie wątpliwości tłumaczyć należy na rzecz zasady, iż jest to działalność gospodarcza. Takie stanowisko wydaje się podzielać NSA w wyroku z 24 maja 1991 r., stwierdzając, że: "pojęcie działalności gospodarczej nie sprowadza się tylko do procesów technologicznych i zjawisk ekonomicznych zachodzących w toku działalności wytwórczej, budowlanej, handlowej i usługowej prowadzonej w celach zarobkowych i na rachunek podmiotu, ale obejmuje także czynności faktyczne i prawne związane np. z uzyskiwaniem czynników produkcji - o ile czynności te lub działania nie są zabronione przez prawo".
Z budzących kontrowersje dziedzin aktywności gospodarczej, wątpliwości mogą rodzić się co do objęcia lub nie pojęciem "działalności":
- działalności ubezpieczeniowej w zakresie ubezpieczeń bezpośrednich (prowadzenie ubezpieczeń majątkowych i ubezpieczeń osobowych) oraz reasekuracji;
- udzielania pomocy prawnej w zakresie dotyczącym prowadzenia działalności gospodarczej przez adwokatów lub radców prawnych (także ich spółki i spółdzielnie);
- czynności prawnych i faktycznych związanych z uzyskiwaniem czynników produkcji;
- produkcji roślinnej i zwierzęcej, ogrodnictwa i sadownictwa.
Podstawowymi wynacznikami pojęcia "działalności gospodarczej", w myśl art. 2 ustawy Prawo działalności gospodarczej, są:
1) gospodarczy charakter prowadzonej działalności;
2) ukierunkowanie na osiąganie zysku (zarobkowy cel prowadzonej działalności);
3) samoistny charakter działalności.
Ustawa z dnia 19 listopada 1999 roku -Prawo działalności gospodarczej opiera się na trzech zasadach:
- wolności podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej , o czym traktuje art. 5 wspomnianej ustawy;
- równości przedsiębiorców ( art. 1 i art. 5);
- uczciwej konkurencji i ochrony słusznych praw konsumentów (art.8).
Zasada wolności gospodarczej-określona w artykule 5 wywodzi się zaś z zasady swobody działalności gospodarczej zawartej w Traktacie o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (art. 43-49).
W świetle przepisów obowiązującej ustawy, swoboda działalności gospodarczej ma szerszy zakres, gdyż dotyczy swobodnego przepływu towarów, usług, kapitałów i osób: \" Na swobodę przedsiębiorczości składają się zatem dwa elementy: swoboda poruszania się i osiedlania w celu prowadzenia działalności gospodarczej, czy to za pośrednictwem przedsiębiorstwa czy na własny rachunek\".
Regulacje zawarte w tej ustawie dotyczą ludzi zainteresowanych rozwojem przedsiębiorczości w Polsce, a więc praktycznie każdego. Ustawa ta niewątpliwie zreformowała zasady prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce przez przedsiębiorców, jak i również przez osoby zagraniczne.
W szczególności należy podkreślić, że ustawa ta obejmuje swoim zakresem wszystkich, którzy zgodnie z definicją zawartą w art. 2 ust. 2 są w jej rozumieniu przedsiębiorcami. Zniesione zostały odrębne regulacje prawne, obowiązujące do dnia 31 grudnia 2000 roku dla przedsiębiorców i osób krajowych, jak i podmiotów zagranicznych
W odniesieniu do osób zagranicznych Prawo działalności gospodarczej przyjęło jako zasadę standard narodowego traktowania osób zagranicznych. Zgodnie z tą zasadą Polska zapewnia w zakresie zakładania, jak też prowadzenia przez obywateli i przedsiębiorców Wspólnoty standard narodowego traktowania, co oznacza nie mniej korzystne traktowanie niż obywateli i przedsiębiorców krajowych.
Stosuje się tą zasadę również w odniesieniu do obywateli i przedsiębiorców pochodzących z tych państw, z którymi wiąże Polskę zasada wzajemności. W tym zakresie Prawo działalności gospodarczej wypełnia zobowiązania Polski przyjęte w międzynarodowych Traktatach.
Należy podkreślić, że rozwiązania przyjęte w tej ustawie otwierają możliwości prowadzenia przez przedsiębiorców zagranicznych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej działalności we własnym imieniu, w formie oddziałów ( warunkiem jest zasada wzajemności) lub promowania i reklamowania swojej działalności i jej efektów.
Kardynalną zasadą wyrażoną w artykule 5 jest to, że podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na równych prawach z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa.
W prowadzeniu działalności gospodarczej obowiązują również następujące zasady:
a) Odpowiedzialność w prowadzeniu działalności gospodarczej
O społecznej wartości danego przedsięwzięcia gospodarczego decyduje poziom zamożności i zatrudnienia, jakie ono zapewnia, jak również dostarczane na rynek produkty i usługi o cenie odpowiadającej ich jakości. Aby wytwarzać taką wartość, przedsiębiorstwa muszą utrzymać swoją ekonomiczną kondycję i potencjał, jednakże samo przetrwanie nie jest tu celem wystarczającym.
Mają one do odegrania istotną rolę w poprawie warunków życia wszystkich swoich kontrahentów, pracowników i akcjonariuszy poprzez dzielenie z nimi wytworzonego w procesie gospodarczym bogactwa. Także dostawcy i konkurenci mają prawo oczekiwać honorowania zobowiązań w duchu uczciwości i rzetelności. Przedsiębiorstwa, jako odpowiedzialni członkowie społeczności - lokalnych, narodowych, regionalnych i globalnych - mają swój udział w kształtowaniu ich przyszłości.
b) Ekonomiczne i społeczne oddziaływanie działalności gospodarczej
Przedsiębiorstwa zakładane za granicą w celu podejmowania działalności produkcyjnej lub handlowej również tam powinny - poprzez tworzenie nowych miejsc pracy i zwiększanie siły nabywczej obywateli - powinny przyczyniać się do społecznego postępu. Powinny one także wspierać prawa człowieka i edukację oraz przyczyniać się do wzrostu zamożności i ożywienia gospodarczego krajów, w których działają.
c) Postępowanie w prowadzeniu działalności gospodarczej
Akceptując słuszność uregulowań prawnych dotyczących tajemnicy handlowej, przedsiębiorstwa powinny uznać, że szczerość, otwartość, prawdomówność, dotrzymywanie obietnic i przejrzystość (transparency) działania przyczyniają się nie tylko do zwiększenia własnej wiarygodności i stabilności, ale także do łagodzenia napięć i usprawniania zawieranych transakcji, szczególnie na poziomie międzynarodowym.
d)Poszanowanie dla reguł prawnych
Dla uniknięcia napięć oraz w celu promowania coraz swobodniejszego handlu, równych warunków konkurencji, jak również uczciwego i bezstronnego traktowania wszystkich uczestników, przedsiębiorstwa powinny szanować zarówno prawo międzynarodowe, jak i lokalne. Ponadto powinny one uświadomić sobie, że niektóre działania, chociaż legalne, mogą przynieść niepomyślne skutki.
e) Unikanie działań sprzecznych z prawem
Podmioty gospodarcze nie powinny brać i dawać łapówek ani też osłaniać tego rodzaju procederu, nie powinny uczestniczyć w praniu brudnych pieniędzy czy innych działaniach korupcyjnych. Przeciwnie, powinny nawiązywać współpracę z innymi organizacjami w celu eliminowania tych praktyk. Nie powinny handlować bronią lub materiałami, które mogą zostać użyte w działalności terrorystycznej, handlu narkotykami oraz przestępczości zorganizowanej.
