SYSTEM EKONOMICZNY USA
1). Uwagi wstępne.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej są ciagle najpotężniejszym i najbogatszym krajem świata.Odgrywają kluczowa rolę w gospodarce oraz w polityce światowej,a także w kształtowaniu wzorców ustrojowych we współczesnym świecie.Dolar amerykański ma duże znaczenie. W obiegu poza granicami kraju znajduje sie ok.2/3 jego ogólnej masy.Stany Zjednoczone zapewniły sobie wielki wpływ na świat poprzez dwie najpotężniejsze międzynarodowe organizacje finansowe,dwóch potężnych pożyczkowadców: Bank Światowy (wraz z przyległymi instytucjami) oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy.
2). Powstanie kapitalizmu amerykańskiego.
W drugiej połowie XIX w. Stany Zjednoczone stały sie potęgą gospodarczą,co wyrażało się w znaczącym udziale w globalnej produkcji świata.Zniszczenia wojenne Europy podczas II wojny światowej przyczyniły się do dalszego wzrostu udziału Stanów w produkcji światowej.W 1991 r. udział ten spadł m.in. na rzecz Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (obecnie UE).Spadek jest wynikiem wolniejszego rozwoju w stosunku do krajów zachodniej Europy,Japonii i "najmłodszych tygrysów azjatyckich".
Szybkiemu tempu wzrostu gospodarczego towarzyszyło równie szybkie tempo koncentracji produkcji,a zwłaszcza centralizacji kapitału.Na przełomie XIX i XX w. masowo pojawiały się wielkie korporacje.Zniknęło kilkaset dużych firm,z których połączenia powstały giganty.Według historyków gospodarczych i ekonomistów na bardzo szybki wzrost gospodarczy USA przed Wielką Depresją lat trzydziestych oraz na cofanie sie w stosunku do głównych krajów europejskich i Japonii,wpływ miały głównie 3 czynniki:- duża swoboda gospodarcza,brak biurokratycznych barier typu feudalnego;- obfitość ziemi i bogactw naturalnych;- systematyczny przepływ relatywnie wysoko wykwalifikowanej,bardziej przedsiębiorczej siły roboczej, pochodzącej głównie z Europy.
3). Wielka Depresja i klęska Hoovera.
Kryzys lat 1929-1933 najsilniej dotknął Niemcy i Stany Zjednoczone.Były to olbrzymie rozmiary klęski:- dochód narodowy tych krajów spadł wówczas do ok. połowy, bezrobotni stanowili 1/3 siły roboczej;- brakowało wówczas systemu zasiłków dla bezrobotnych;- zbankrutowało wiele firm,w tym tysiące banków;- nauczycielom płaconozaświadczeniami;- sądy zawieszały działalność z braku finansów.Wyjście z głebokiego kryzysu wiąże sie z prezydenturą Franklina Delano Roosevelta,a zmiany wówczas wprowadzone określa sie mianem "New Dealu" (Nowego Ładu).Jego poprzednik,prezydent Herbert Hoover (1929-1933) zmierzał do redukcji bezrobocia. Jego główna idea opierała się na przekonaniu,iż biznesmeni ulegną perswazji,że wysokie płace są równiez w ich interesie,bo pracownicy są głównymi nabywcami masowej produkcji.Na tym miał polegać "nowy kapitalizm".Kiedy nastąpiło nagłe załamanie gospodarki,Hoover zaapelował by szefowie wielkich korporacji nie obniżali płac i nie zwalniali pracowników.Nie wszyscy sie z tym zgadzali,potrzebna była przeciwważna siła partnera biznesu,siła pracowników domagających się wyższych płac,siła ZZ.Zrozumiał to Roosevelt,nastepca Hoovera,który doprowadził do ostatecznej legalizacji ruchu zawodowego i wzrostu jego znaczenia.Hoover był przeciwny bezpośredniej ingerencji państwa w gospodarkę,co było źródłem konfliktu Roosevelta i Hoovera.
4). Nowy Ład.
Głęboki kryzys Stanów Zjednoczonych lat 1929-1933,zmusił rządzących do szukania wyjścia,szukania środków zaradczych.Zmiany,jakie zostały wprowadzone otrzymały nazwe Nowego Ładu.Wyłoniło sie kilka kierunków mysli i działania: Pierwszy z nich to pre-keynesowska polityka nakręcania koniuktury,przez zwiększanie popytu globalnego.Pierwszy krok został uczyniony jeszcze przez Hoovera,który powołał rządową agencje kredytową i wyposażył ja w znaczne środki z budżetu państwa. Agencja kredytowa została powołana w celu wspomagania podupadających firm.Roosevelt zawiesił wszelkie operacje bankowe w kraju.Dalsze długotrwałe przedsięwzięcie,to powołanie agencji NRA,której największym przedsiewzięciem inwestycyjnym była realizacja programu TVA,czyli instytucji,która stworzyła i zarzadzała całym kompleksem inwestycji włącznie z elektrowniami wodnymi.W 1935 r. Sąd Najwyższy zawiesił działalność NRA,uznając ją za niezgodna z konstytucją. Przewidziano złagodzenie skutków recesji dla rolników.Zapoczątkowało to systematyczne substydiowanie rolnictwa.W 1935 r. wprowadzono zasiłki dla ubogich i bezrobotnych,system emerytalny oraz pomoc matkom samotnie wychowujacym dzieci.Wprowadzono wiele przepisów przeciwdziałających monopolizacji gospodarki oraz regulacji giełdy.-wprowadzono zakaz różnicowania cen;- stworzono Federalna Komisję Handlu kontrolującą biznes;- stworzono Komisję Papierów Wartościowych;- rząd dążył do uczynienia operacji giełdowych jawnymi;- stworzono ustawe o bankach ,zobowiązującą banki komercyjne do określonych rezerw;- wprowadzono rządowe gwarancje depozytów w przypadku bankructwa;- w 1938 r. ustanowiono 40-godzinny tydzień pracy,ustawową płacę minimalną oraz zakaz pracy dzieci do lat 16.Lata Nowego Ładu przyniosły takżę liberalizację ustawodawstwa związkowego.Pełna legalizacja związków zawodowych nastąpiła dopiero w 1935r w ustawie Wagnera.- powołano Krajową Radę Stosunków Pracy.Ustawę Wagnera próbowano unieważnić przez Sąd Najwyższy uważając ją za antykonstytucyjną i w 1947 r. poważnie ja ograniczono przez inna ustawę.
5). Ustawa o zatrudnieniu.
Lata wojny przyczyniły sie do dalszego wzrostu przekonania uzyteczności interwencji państwa w gospodarke.Wyraz temu dawał najważniejszy akt ustawodawczy w USA,czyli ustawa o zatrudnieniu:- rząd został zobowiazany do zapewnienia maksimum zatrudnienia,produkcji i siły nabywczej;- proklamowano współprace władz z przemysłem,rolnictwem i światem pracy;Porzucono powszechne przekonanie,że sam mechanizm rynkowy,jeśli nie psuje sie go przez interwencję państwa i protekcjonizm celny,doprowadzi do pełnego wykorzystania czynników produkcji,w tym siły roboczej i że sam rynek zapewnia zawsze wielkość popytu odpowiadająca wielkości podaży.Ustawa ta była pierwszym aktem rządowym świadomie przyjmującym doktrynę J.M.Keynesa za podstawę polityki gospodarczej.Polityka Roosevelta opierała sie na pragmatycznej intuicji ekipy rządzącej niż na świadomym wyborze teorii.Do lat 50-tych utrzymywała sie silna "psychoza rychłej depresji".Na podstawie ustawy o zatrudnieniu powołano działającą do dziś Rade Doradców Ekonomicznych prezydenta.Miała ona opracowywać coroczny Raport o zastosowanych środkach zmierzających do stabilizacji gospodarczej i pełnego zatrudnienia oraz projektującego kierunki dalszej polityki gospodarczej.Od 1947 r. Stany Zjednoczone pomagały Europie Zachodniej w postaci "Planu Marshala". Oznaczało to wzmożony eksport nadwyżki ekonomicznej.W drugiej połowie lat 1950 nastąpiło odprężenie w stosunkach międzynarodowych.W latach 1956-60 powróciła cykliczność w gospodarce USA,recesja co 2-3 lata,spadła stopa wzrostu PKB,a bezrobocie osiągnęło w 1960 r. prawie 7%.Płace realne spadły wówczas o 1%.
6). Pełne zatrudnienie i przyspieszony wzrost.
Lata 1961-1965 to dla Stanów Zjednoczonych okres "cudu gospodarczego".Wówczas też:- wzrost PKB w ciągu pięciu lat prawie o 1/3;- spadek bezrobocia do poniżej 4%;- wzrost konkurencyjności przemysłu amerykańskiego;- wzrost realnych płac pracowników o 18%,a realny fundusz płac o 30%,a mimo to podwoiły się zyski korporacji,a roczna stopa inflacji artykułów konsumpcyjnych wyniosła 1,3%.Boom gospodarczy sprawił,że radykalnie poprawiła się atmosfera wokół Rady Doradców. Dążono do tego,aby rząd zwiększał popyt inwestycyjny i konsumpcyjny.Doradcy zaproponowali radykalną redukcje podatków,a Kennedy przeprowadził ja w parlamencie.Obniżono podatek dochodowy od osób fizycznych,ułatwiono amortyzacje środków trwałych,a także wprowadzono podatkowe ulgi inwestycyjne i szereg ułatwień na rynku kredytowym.Ożywieniu gospodarczemu w tym piecioleciu towarzyszył wzrost,a nie spadek dochodów i wydatków z budzetu państwa.Dokonano wówczas znacznego rozszerzenia uprawnień pracowniczych i obywatelskich.za czasów prezydentury Kennedy'ego,a zwłaszcza jego następcy Johnsona,znacznie rozbudowano państwo opiekuńcze,coraz częściej nazywane państwem dobrobytu.W 1961 r. Kennedy doprowadził do uchwalenia ustawy o rozwoju regionalnym.Na jej podstawie regiony dotknięte bezrobociem i biedą otrzymały subwencje i kredyty inwestycyjne od rzadu federalnego.W 1962 r. uchwalono ustwawę,która zapewniała środki na szkolenie wywołane koniecznością zmiany kwalifikacji.Wiele projektów ustaw zostało uchwalonych po śmierci Kennedy'ego,za czasów jego nastepcy. Ustawa z 1994 r. zmierzała do zniesienia segregacji rasowej w zatrudnieniu i pracy we wszystkich instytucjach korzystajacych z funduszów federalnych.Afroamerykanie mieli większa mozliwość znalezienia pracy.Powstały podstawy prawne dla: lokalnych ośrodków zdrowia psychicznego,ośrodków opieki dla ludzi starszych,poprawy budownictwa mieszkaniowego.Dzięki przedsięwzięciom Kennedy'ego i Johnsona ubóstwo spadło prawie o połowę.Do rozszerzenia uprawnień obywateli wobec państwa opiekuńczego dążono również za czasów prezydenta Nixona i Forda. Nixtonowska ustawa o dodatkowym zabezpieczeniu dochodów wprowadziła gwarantowane przez rząd federalny świadczenia minimalne dla osób starych, niepełnosprawnych i niewidomych.
7). Pierwszy kryzys interwencjonizmu.
Interwencjonizm przyniósł korupcjogenny proces zrastania sie wielkiego biznesu z władzami politycznymi.Powstaniu "kompleksu militarno-przemysłowego" sprzyjał bardzo wysoki stopień koncentracji w przemyśle i w usługach.W ostatnich latach kompleks ten radykalnie wzrósł w wyniku łączenia lub wrogiego przejmowania. Powstaniu wielu gigantów często sprzyjała polityka paaństwa,a zwłaszcza zamówienia zbrojeniowe.Największym nabywcą dóbr i usług w USA jest Pentagon.W wojskowych zamówieniach duzy udział biorą produkty eksperymentalne,nietypowe. Często więc korupcja decyduje o cenach i zamówieniach.W zarządach korporacji czesto mile widziani są generałowie-emeryci.Dopóki gospodarka rozwijała się szybko,nie traktowano tego procesu zrastania sie aparatu korporacji z biurokracją państwową jako nieszczęścia.Wraz z kryzysem naftowym zmieniła sie atmosfera. Zwolnił się wzrost gospodarczy,zaczał sie zmasowany atak na przerost państwa, wołanie o powrót do wolnej konkurencji.Główny atak został skierowany przeciwko rzekomej nadopiekunczości państwa,mimo,iz sama nazwa "kompleksu militarno-przemysłowego" jasno wskazywała na jego genezę.
8). Reganomics: atak na państwo opiekuńcze.
W drugiej połowie lat 1970 rozpoczeła sie wyraźna ofensywa wymierzona przeciwko biurokratyzmowi,elefantyzacji panstwa,a zwłaszcza przeciw państwu opiekuńczemu. Pod koniec 1980 r. po wyborczym zwyciestwie republikanów,Ronald Reagan obejmuje urząd prezydencki pod hasłem odpowiedzialności jednostki za swój los,redukcji podatków dla przedsiebiorców,powrotu do wolnego rynku.Zmiany wprowadzone przez Reagana to 5 elementów:1).Reagan doszedł do władzy pod hasłem zrównoważonego budżetu.Gospodarka amerykańska wyszła z recesji przelomu lat 1970-1980 i przezyła kilka lat wysokiej koniuktury.Polityka ekonomiczna Reagana nie była zbyt przemyślana,była raczej skutkiem nacisku róznych grup społecznych.Reagan obnizał podatki dla biznesu nawet w czasie wysokiej koniuktury. Przesunęły sie akcenty od polityki finansowej do pieniężnej,czyli do Federalnej Rezerwy,dbajacej o krótkookresową stabilizację.Zmniejszało to role Rady Doradców Ekonomicznych w polityce makroekonomicznej. 2).Wśród ekipy Reagana istniała koncepcja deregulacji wielu dziedzin zycia gospodarczego,m.in.energia,bankowość. Za czasów Reagana udział Rady Doradców w kształtowaniu polityki pozostał znaczący.Polityka gospodarcza,a jeszcze bardziej towarzyszaca jej ideologia,była zaprzeczeniem ustawy o zatrudnieniu z 1946 r. i ustawowej roli Rady. 3).Najjasniej chyba została wyartykułowana przez Republikanów koncepcja redukcji zakresu państwa opiekunczego.Juz w pierwszych latach prezydentury dokonano szeregu cięć w wydatkach socjalnych.Ograniczono pomoc socjalną w gotówce i zakres kuponów żywnościowych.O ponad połowe zredukowano też wydatki rządowe na tanie budownictwo mieszkaniowe.Na skutek szybko rosnącej liczby bezdomnych w 1987 r. zmieniono charakter tego budownictwa.Do dalszej redukcji pomocy społecznej doprowadziło przekazanie jej form władzom stanowym.Udział wydatków PKB nie uległ zmniejszeniu.4).Głębokie zmiany w systemie podatkowym wpłynęły na materialna sytuacje rodzin o niższych i średnich dochodach.Zrównano także podatki od operacji giełdowych z podatkiem z tytułu pracy.Zwiększyła sie rola podatków stanowych w związku z przerzuceniem wielu świadczeń socjalnych na władze stanowe.Podatki te sa wyraźnie regresywne.Skutkiem tych reform było przesunięcie dochodów z grup uboższych do bogatszych.Nadal jednak pomoc socjalna pozostaje różnorodna i rozbudowana.Nie przynosi ona założonych pierwotnie skutków,gdyż jest nieefektywna i antyegalitarna.W Stanach Zjedn. rozbieżność pomiędzy dochodami pierwotnymi ubogich i ich dochodami zwiększonymi przez transfery jest ogromna.Redukcje wydatków na pomoc społeczną nie zmniejszyły zakresu redystrybucji państwa.W budżecie państwa szybciej rósł udział wydatków na ubezpieczenia emerytalne,a zwłaszcza na służbe zdrowia.5).Jednym z celów polityki Reagana był wzrost akumulacji kapitału droga zwiekszenia bogactwa klasy biznesu.Słuzyła temu polityka redukcji stawek podatkowych i ulg dla korporacji.Stopa oszczedności gosp. Dom. i oszczedności globalnych drastycznie zmalała.
9). Wzrost nierówności.
Okres rządów Reagana i Busha to czas szybkiego wzrostu zarówno nierówności dochodowych jak i majątkowych.W 1995 r. az 45% ludności miało realne dochody niższe niż przed ćwierć wiekiem.Ostatnio ogromnie wzrosła rozpiętość między płacami szeregowych pracowników fabrycznych i wynagrodzeniem prezydentów wielkich korporacji,szefów rad zarządzających.Do dochodów otrzymywanych w postaci wynagrodzeń należałoby doliczyć jeszcze znaczną część wydatków czołowych menadżerów.Zaliczane są one do kosztów firmy,lub odliczane od ich osobistych podatków.Wysoki i szybko wzrastający poziom apanaży menadżerów nie jest skorelowany z wynikami ekonomicznymi korporacji.Często pierwsze rosną,gdy drugie spadają.Rosnące nierówności dochodowe w jeszcze szybszym tempie zwiększają nierówności bogactwa.Nierówny podział bogactwa ma ogromny wpływ na rzeczywisty charakter demokracji.Sprzyjająca bogatym reaganowska polityka podatkowa i redukcji zabezpieczenia społecznego była tylko jednym z czynników szybko rosnących nierówności.W tym samym kierunku działała zagraniczna konkurencja oraz duża ruchliwość kapitału,a zwłaszcza częsty szantaż korporacji,że żadania wzrostu płac lub innych uprawnień pracowniczych zmuszą firmy do przeniesienia się za granicę.Rząd i korporacje zaczęły systematycznie osłabiać związki zawodowe.Wzrósł sektor usług,a zwłaszcza udziału w nim pracy nisko kwalifikowanej,źle płatnej,często w niepełnym wymiarze i bez uprawnień socjalnych.Wszystko to przyczyniło się do zróżnicowania dochodów.
10). "Casino capitalism".
Dochody i bogactwo różniły sie wzrostem kapitału spekulacyjnego.Wpłynął on na oblicze współczesnego kapitalizmu w krajach anglosaskich i często określa się go jako "casino capitalism".Już Keynes był zaniepokojony narażeniem Amerykanów na wzrastającą rolę giełdy i kapitału spekulacyjnego.Zauważył również,że giełda londyńska ma mniej wad niż giełda nowojorska,co tłumaczył znacznie trudniejszemu dostepowi do giełdy londyńskiej.Barierę stanowiły wysokie opłaty maklerów oraz wysoki podatek od giełdowych transakcji.Na początku lat 1970 porzucono światowy system walutowy,określany mianem "Betton Woods".Rezultatem tego w dużej mierze była prawdziwa eksplozja operacji giełdowych oraz towarzyszący temu szybki wzrost sektora finansowego,jego liczby zatrudnionych,liczby osób żyjących z tych operacji. Oznaczało to odejście od utrzymywania w miarę sztywnych kursów wymiemmych na rzecz kursów płynnych.W wielu krajach zaraz za tym poszła deregulacja szeroko pojętego rynku finansowego,sprzyjająca wzrostowi spekulacji.Obecnie dzienne transakcje na rynkach finansowych sięgaja trudno wyobrazalnej kwoty biliona USD, czyli wielokrotnej wartości rocznego PKB Polski.Noblista James Tobin domagał sie od dawna wprowadzenia podatku od operacji giełdowych,krajowych i zagranicznych w celu ograniczenia skali operacji giełdowych.Był to poważny problem zarówno dla Stanów jak i dla całego świata,czego dowodem było załamanie na rynkach światowych w paź.1997r.
11). Koniec powojennego boomu.
Powojenny boom załamał sie na początku lat 1970.Jedna z przyczyn końca wysokiej koniuktury w Stanach wskazuja empiryczne badania nad zależnością tempa wzrostu gospodarczego od wydatków państwowych na kapitał publiczny,czyli na materialną infrastrukture gosp.Uwazano,że państwowe wydatki inwestycyjne mają negatywny wpływ na rozmiary inwestycji prywatnych.Erenburg obliczyła,że spadek stopy inwestycji w kapitał publiczny osłabił skłonność do inwestycji prywatnych. Uważała również,że zły wpływ na inwestycje sektora prywatnego,na wzrost gosp oraz na stopę życiową ma zaniedbanie infrastruktury.Długofalowa stopa wzrostu gosp. spadła prawie o połowę.Bardzo powolny stał się też wzrost produkcyjności pracy. Jednym z aspektów zmiany polityki gospodarczej,prowadzącej do spadku aktywności była surowa polityka finansowa.W raporcie sekretarza generalnego OECD jako cel nadrzędny postulowało się stabilizację cen.Chciano wyeliminować nadwyżkę popytu nad podażą,oraz zachęcić do akceptacji przejściowo niższego poziomu aktywności gospodarczej.Pare lat po kryzysie naftowym,OECD opublikowała Raport ze znamienną rekomendacja,iz "lepiej mieć obecnie wolniejszy spadek bezrobocia,po to by było ono niższe w latach późniejszych".ZZ zaczęły systematycznie słabnąć, nastąpiły nadzwyczajne zmiany w systemach podatkowych na rzecz wielkich korporacji,nastąpił okres ataku na państwo opiekuńcze oraz redukcji inwestycji publicznych.Rozpoczął się długi okres wzrostu nierówności dochodowych i majątkowych.Spadek udziału płac w dochodzie narodowym,wzrost udziału zysków. Reagan był większym keynesistą niż Kennedy.Ekipa Kennedy'ego stosowała zalecenia keynesowskie w celu zmniejszenia rozpiętości dochodowych.Reagan natomiast dążył w odwrotnym kierunku.Często "reganomics" określany był jako "keynesizm dla bogatych".Według Schumpetera kapitalizm,to przede wszystkim system wartości i szczególny stosunek do życia,cywilizacja nierówności i fortun rodzinnych.Uważał,że ta cywilizacja odchodzi w przeszłośćna rzecz kapitalizmu typu menedżerskiego.kapitalizm oparty głównie na własności akcyjnej może byc równie dynamiczny jak tradycyjny kapitalizm wielkich właścicieli indywidualnych.Przyczyny tendencji stagnacyjnej tkwią raczej w polityce gosp. niż w strukturze własności.
12). Ustrój społeczno-ekonomiczny USA- wzorzec dla innych??
System ekonomiczny czasów Roosevelta-Kennedy'ego-Johnsona można określic jako system państwa dobrobytu.Z dobrobytu nie korzystało jednak całe społ.Znaczne grupy ludzi pozostały nadal w sferze ubóstwa.Władza chciała zwiększyc dobrobyt ludności drogą pobudzania wzrostu gospodarczego i zmniejszania rozpiętości dochodów.Ówczesny system społeczno-ekonomiczny można nazwac "spójnym państwem dobrobytu".Spójnym z polityką społeczno-gospodarczą,z systemem wartości elit rządzących.System społeczno-ekonomiczny czasów Reagana-Busha mozna określic jako "niespójne państwo opiekuncze".Niespójnym,gdyż władza zmierzała do demontarzu,popierała wzrastanie nierówności,wierząc,że tą drogą osiągnie się większe bogactwo,a w tym takze dobrobyt społeczenstwa.Clinton chciał pójść dalej niz jego poprzednicy.Z jednej strony chciał upowszechnić usługi zdrowotne,a z drugiej ograniczył pomoc społeczną.Nie zdołał odwrócic tendencji do wzrostu nierówności dochodowych i majątkowych.Rola gospodarki w okresie wojny i i w okresie bezpośrednio powojennym,była zasadniczo różna od tej za czasów Reagana-Busha,a nawet Clintona.Po wojnie ze Stanów Zjednoczonych emanował duch solidarności,pomocy i demokracji.Wyrazem tego była szeroko zakrojona amerykanska pomoc dla zniszczonej Europy w ramach "Planu Marshalla".Chodziło nie tylko o ogromne wydatki pieniężne,lecz także pomoc typu logistycznego.Plan Marshalla uzyskał poparcie pełnej ufności wiekszości Amerykanów.Ówczesna pomoc Amerykanów rozwiazała wiele problemów,m.in. eksport nadwyzki towarów. Promowano amerykański biznes i jego system wartości.Pod okupacyjną kuratelą amerykanską powstały pierwsze fundamenty systemów ekonomicznych w Niemczech i Japonii.Równiez w czasach Reagana-Busha amerykańskie wzory ustrojowe promieniowały na świat zewnętrzny.
