Polityka monetarna państwa polega na dostosowaniu pieniądza w obiegu do aktualnych wymagań gospodarki.
Przesada w jedną stronę to recesja , przesada w drugą to inflacja. Gospodarka jest tak skomplikowanym „tworem” ,że utrzymanie jej między tymi dwoma odchyleniami nie jest zadaniem łatwym, tym bardziej, że pieniądz kreowany jest nie tylko przez państwo .
Instytucją pełniącą ogromną rolę w polityce monetarnej państwa jest bank centralny. W Polsce rola ta przypada Narodowemu Bankowi Polskiemu.
Zanim zostanie omówiony problem roli i funkcji jaką pełni Bank Centralny dziś, chcę przybliżyć funkcję i rolę jaką pełnił w ówczesnym systemie.
Pierwsze banki centralne miały charakter prywatny. Najstarszy bank szwedzki otrzymał przywilej wypuszczania biletów bankowych w 1657 r. , Bank Anglii w 1674. W Polsce bank taki został założony w 1828 r. , w USA w 1913.
Pierwotnie banki były uprawnione do emitowania biletów bankowych do wysokości kapitału zakładowego. Bank był zobowiązany do wymienienia biletów na każde żądanie na monetę srebrną bądź złotą. Podstawowym celem polityki banków centralnych było dążenie do utrzymania stałej wartości pieniądza w kraju czyli tzw. stałego parytetu pieniądza krajowego do złota lub innej waluty zagranicznej. Taki stan rzeczy utrzymywał się do czasu I wojny światowej. Po wojnie znikneła waluta złota , na jej miejsce weszły pieniądze papierowe praktycznie nie wymienialne na złoto Podejmowano próby odbudowania klasycznego systemu wymienialności biletów bankowych na złote sztabki lub inne dewizy , lecz zostało to zniweczone przez wybuch wielkiego kryzysu gospodarczego 1929 - 33. W celu ratowania gospodarki przed kryzysem banki centralne zaczęły stosować politykę łatwego i taniego pieniądza. Opierała się ona na nowej filozofii ekonomicznej , głoszonej przez Keynsa , że niska stopa procentowa od kredytu będzie zachęcać do ekspansji inwestycyjnej co doprowadzi do ponownego ożywienia gospodarki
Po II wojnie Światowej wszystkie banki centralne w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej zostały zmuszone do ścisłego współdziałania z rządem przy zwalczaniu recesji gospodarczej, nakręcanego do pełnego zatrudnienia siły roboczej. Wiele banków centralnych upaństwowiono i stały się one doradcami rządów w sprawach polityki pieniężnej i kredytowej.
Funkcje banku centralnego:
We wszystkich krajach bank pełni zasadnicze funkcje:
1. JEST BANKIEM BANKÓW
Pełniąc tę rolę bank centralny akceptuje na swoim rachunku depozyty banków handlowych i na żądanie przekazuje je na rachunek innych banków . Dzięki temu banki handlowe mogą posiadać w banku centralnym rachunek rozliczeniowy oraz za pośrednictwem banku centralnego prowadzić rozliczenia z innymi bankami.
NBP świadczy bankom takie same usługi , jak banki komercyjne oferują swoim klientom:
= dostarczanie gotówki. Banki pobierają pieniądze ze swoich rachunków w oddziałach okręgowych NBP
= dokonywanie rozliczeń międzybankowych. NBP dokonuje rozliczeń transakcji, jakich niektóre banki dokonują między sobą w związku z obsługą swoich klientów.
Kiedy osoby fizyczne , podmioty gospodarcze otrzymują czeki, zwykle deponują je w swoich bankach. Tam czeki zapisywane są na dobro rachunku deponenta i zostają przekazane dalej w celu uzyskania wpłaty od tych podmiotów, które je wystawiły. Większość czeków , mających pokrycie w innym banku niż ten , w którym zostały zdeponowane, przekazywana jest celem pobrania należności. W procesie tym pośredniczy NBP
Bank Centralny w odniesieniu do banków Handlowych pełni również funkcje „ pożyczkodawcy ostatniej instancji”
Po prostu w sytuacjach gwałtownego i zapotrzebowania na gotówkę, banki handlowe mogą uzyskać pożyczkę od banku centralnego.
Ostatnia instancja kredytowa NBP to ochrona systemu finansowego , w którym bankructwo jednego banku mogłoby spowodować upadek wielu innych. Pozwala ona również ograniczyć niepewność w polityce pieniężnej. Gdyby klienci banków byli poddani zmieniającym się często nastrojom optymizmu i pesymizmu w ocenie wypłacalności banków efektem tego byłyby nieprzewidziane bądź to wycofywania swoich wkładów lub inne skoki zamierzonej relacji gotówki w obiegu sektora pozabankowego.
2. BANK PAŃSTWA
NBP świadczy usługi bankowe instytucjom rządowym , prowadzi rachunek bankowy Ministerstwa Finansów, a także zajmuje się obsługą emisji papierów wartościowych Skarbu Państwa.
Bank centralny jako bank państwa musi czuwać , aby państwo było zdolne do wywiązywania się ze swoich zobowiązań płatniczych w przypadku wystąpienia deficytu. Istnieją dwa sposoby sfinansowania deficytu sektora publicznego . Po pierwsze państwo może pożyczać niezbędne środki od własnego społeczeństwa . W tym celu sprzedaje swoim obywatelom papiery wartościowe. Państwo sprzedaje swoje papiery wartościowe bankowi centralnemu w zamian za gotówkę do sfinansowania deficytu budżetowego. Bank z kolei przeprowadza operacje otwartego rynku i sprzedaje papiery za gotówkę .
Drugim sposobem jest po prostu dodrukowanie pieniędzy. Zabieg ten polega na tym ,że państwo sprzedaje papiery wartościowe bankowi centralnemu za gotówkę , którą następnie wykorzysta do pokrycia nadwyżki wydatków budżetowych
3. STABILIZATOR FUNKCJONOWANIA RYNKÓW FINANSOWYCH.
Poza rządem główna odpowiedzialność za stabilność gospodarki spada na bank centralny.
Musi on przede wszystkim nie dopuszczać do znacznych fluktuacji na rynkach finansowych. Wiele instytucji finansowych mobilizuje pieniądze na krótkie okresy, by następnie zdobyte fundusze wypożyczaj na okresy długie. Ogromny wpływ na działalność takich instytucji mają wahania stopy procentowej. Często zbyt gwałtowny jej wzrost może znacznie ograniczać zakres operacji pieniężnych
Bank centralny może w drodze stabilizacji stopy procentowej osiąganej głównie przez operacje otwartego rynku oraz manipulowanie stopą redyskonta może przeciwdziałać możliwym załamaniom na rynkach finansowych.
4. KONTROLA PODAŻY PIENIĄDZA
Bank centralny sprawuje kontrolę nad podażą pieniądza.
Dla wykonania bank centralny stosuje szereg instrumentów ekonomicznych i prawnych
= emituje pieniądz gotówkowy
= ustanawia obowiązkowy poziom rezerw bankowych
= kształtuje poziom swoich stóp procentowych
= dokonuje operacji otwartego rynku
5 . NADZOROWANIE I REGULACJA KRAJOWEGO SYSTEMU BANKOWEGO
NBP ustanawia zasady postępowania dla całego systemu bankowego, a w szczególności dla konkretnych instytucji wchodzących w skład tego systemu. Celem tych zasad jest zapewnienie bezpieczeństwa i solidności usług bankowych, świadczonych przez wszystkie banki komercyjne. Kontrolą przestrzegania prawa bankowego oraz uregulowań ustanawianych przez Prezesa Narodowego Banku Polskiego zajmują się : Departament licencji oraz Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego Narodowego Banku Polskiego.
6.ODDZIAŁYWANIE NA KURS WALUTOWY
Kurs walutowy może być całkowicie kształtowany przez mechanizmy rynkowe. Występuje wtedy tzw. polityka całkowicie płynnego kursu walutowego . Natomiast bank centralny może stosować politykę kursu sztywnego, a wtedy:
· bank centralny utrzymuje kurs na stałym poziomie oraz manewruje rezerwami walutowymi w celu zapewnienia równowagi na poziomie wyznaczonym przez kurs sztywny.
Manewrowanie walutami można przedstawić następująco: jeżeli rząd danego państwa prowadzi politykę stałego kursu walutowego, to zgadza się on utrzymywać wymienialność swej waluty po stałym kursie wymiennym.
Waluta jest wymienialna gdy rząd zobowiązuje się działając za pośrednictwem banku centralnego do skupu lub sprzedaży po stałym kursie takiej ilości waluty jaka zostanie zgłoszona do sprzedaży ( zakupu ) na rynku.
Interwencja banku centralnego na rynku walutowym:
Zakładamy , że kurs walutowy jest ustalony na poziomie E1 .Jeżeli popyt na złotówki wynosi DD1 to występuje nadwyżka popytu równa AC .Bank centralny interweniuje , dostarczając AC złotówek w zamian np. za dolary powiększające rezerwy dewizowe. Gdy popyt wynosi DD2 bank centralny wyprzedaje cześć rezerw dewizowych wymieniając je na złotówki. Popyt na złotówki musi by równy EA, aby pokryć nadwyżkę podaży EA. Gdy popyt wynosi DD rynek jest w równowadze przy kursie E1 i interwencja banku centralnego jest już niepotrzebna.
7.FORMUŁOWANIE I PROWADZENIE POLITYKI PIENIĘŻNEJ.
W zależności od przebiegu koniunktury w kraju Bank Centralny może t stosować politykę liberalną bądź restrykcyjną.
W okresach dekoniunktury lub recesji bank centralny może:
n obniżać wskaźnik rezerw obowiązkowych
n zmniejszać kwotę udzielanych kredytów refinansowych przy odpowiednio obniżonej stopie dyskontowej
n zakupowac papiery wartościowe na otwartym rynku kapitałowym
W okresach wzrostu napięć inflacyjnych i groźby załamania gospodarczego bank centralny:
· - podwyższać wskaźnik rezerw obowiązkowych
· - ograniczać pulę kredytów refinansowych i podnosić stopę dyskontową
· - sprzedawać obligacje rządowe znajdujące się w posiadaniu banku centralnego.
W pierwszym przypadku bank centralny za pomocą liberalnej polityki monetarnej zwiększa dopływ pieniądza do obiegu. W drugim zaś za pomącą restrykcyjnej polityki monetarnej zmniejsza nadmiar pieniądza w obiegu.
Polityka drogiego i taniego pieniądza.
Podstawowym zadaniem polityki pieniężnej jest oddziaływanie na wielkość podaży pieniądza oraz kształtowanie warunków, na jakich kapitały pieniężne mogą być pożyczane przedsiębiorcom i ludności. Realizacja tego zadania wpływa na stopień realizacji celów polityki ekonomicznej państwa. Podstawowym celem tej polityki jest wzrost gospodarczy, a jego realizacja wymaga przede wszystkim regulowania zjawisk krótkookresowych związanych z koniunkturą. Cykliczne wahania opóźniają tempo wzrostu gospodarczego, czyli również tempo wzrostu potencjału państwowego i dobrobytu ludności.
W okresie recesji charakteryzującej się na przykład spadkiem tempa wzrostu dochodu narodowego i wzrostem bezrobocia, zadaniem polityki pieniężnej jest stworzenie warunków dla rozszerzenia akcji kredytowej i obniżenia rynkowej stopy procentowej. Politykę taką określa się jako politykę taniego pieniądza. Możliwość korzystania z niskoprocentowych kredytów powinna stworzyć przesłanki dla rozszerzenia produkcji, zwiększenia inwestycji i wzrostu zatrudnienia. Teoretyczne podstawy takiej polityki stworzył J. M. Keynes. pożądanym przez państwo tempem wzrostu dochodu narodowego, stosunkowo niskim poziomem bezrobocia i nieznacznym wzrostem cen, zadaniem polityki pieniężnej powinno być zachowanie pozytywnych tendencji. Ich stabilizacja wymaga na przykład umiarkowanego wzrostu podaży pieniądza dostosowanego do stopy wzrostu produktu społecznego.
Najważniejszą instytucją z punktu widzenia możliwości realizowania regulacyjnej roli państwa jest bank centralny.
W okresie nadmiernej ekspansji charakteryzującej się wysokim wzrostem cen, polityka pieniężna powinna zmierzać do zmniejszenia podaży pieniądza i podrożenia kredytów. Polityka taka jest określana jako polityka drogiego pieniądza. W sytuacji charakteryzującej się
Narzędzia polityki pieniężnej banku centralnego.
Głównym zadaniem polityki pieniężnej jest zapewnienie gospodarce ilości pieniądza dostosowanej do jej potrzeb. Bank centralny może wpływać na wielkość podaży pieniądza zmieniając wielkość bazy monetarnej lub oddziałując na mnożnik kreacji pieniądza. Baza monetarna to ilość gotówki dostarczana przez bank centralny zarówno bankom komercyjnym, jak i sektorowi pozabankowemu. Mnożnik kreacji pieniądza to wielokrotność, jaką stanowi podaż pieniądza w stosunku do bazy monetarnej. Jest tym większy, im niższa jest stopa rezerw gotówkowych banków komercyjnych i im niższy zamierzony stosunek gotówki w sektorze pozabankowym do wkładów bankowych.
Najważniejszymi narzędziami polityki pieniężnej są:
- stopa rezerw obowiązkowych,
- stopa redyskontowa,
-operacje otwartego rynku.
Stopa rezerw obowiązkowych to minimalna relacja rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą utrzymać banki komercyjne na mocy decyzji banku centralnego.
Utrzymanie rezerw w gotówce, oprócz oddziaływania na wielkość podaży pieniądza, ma na celu zapewnienie wypłacalności banków komercyjnych.
Banki komercyjne mogą utrzymywać większe od minimalnych rezerwy gotówkowe, ale nie mogą utrzymywać ich mniej. Jeżeli ich zasób gotówki spadnie poniżej wymaganego poziomu, to muszą one natychmiast pożyczyć gotówkę, zazwyczaj od banku centralnego, aby przywrócić wymaganą stopę rezerw obowiązkowych. Bank centralny może skłaniać do zawężania lub rozszerzania ich akcji kredytowej. Jeżeli wymagane jest utrzymanie rezerw obowiązkowych ponad poziom, który przezorne banki i tak utrzymywałyby w każdych warunkach, powstaje efekt polegający na ograniczeniu zakresu kreacji wkładów bankowych, obniżeniu wartości mnożnika kreacji pieniądza oraz zmniejszeniu podaży pieniądza przy każdym danym poziomie
bazy monetarnej. Gdy wymagana stopa rezerw jest utrzymywana ponad poziom, jaki banki chciałyby utrzymać, to wtedy są one w stanie dokonać kreacji mniejszej liczby wkładów i udzielić mniejszej liczby kredytów, niż by chciały. Można więc powiedzieć, że stopa rezerw obowiązkowych oddziałuje na banki podobnie jak podatek, zmuszając je do utrzymania większej części ich całkowitych aktywów w formie rezerw, relatywnie mniejszej części - w postaci kredytów, przynoszących wysokie zyski. Banki komercyjne mogą rozszerzyć działalność kredytową tylko gdy powiększą stan swoich rezerw gotówkowych. Jedną z form rezerw obowiązkowych, popularną zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, są depozyty specjalne. Banki komercyjne są zobowiązane do utrzymania pewnej części swych rezerw gotówkowych na specjalnym rachunku w banku centralnym i suma ta nie może być wliczana do ich rezerw obowiązkowych. Możliwość posługiwania się zmiennym poziomem depozytów specjalnych dała bankowi centralnemu dodatkowe narzędzie kontroli tworzenia wkładów przez system bankowy, a tym samym oddziaływania na mnożnik kreacji pieniądza. Bank centralny nie może zmieniać stopy rezerw obowiązkowych zbyt często, bo powodowałoby to brak stabilności monetarnej i ekonomicznej w kraju. Zaletą tego instrumentu jest to, że jego stosowanie oddziałuje na płynność banków bez wpływu na poziom rynkowej stopy procentowej. Zmiana rezerw nie wywołuje zmian cen papierów wartościowych, a tym samym zmian stóp procentowych.
Drugim narzędziem kontroli podaży pieniądza, jakim dysponuje bank centralny jest stopa redyskontowa. Jest to stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym. Każdy bank ma prawo zaciągnąć pożyczkę w banku centralnym. Polega to na sprzedaży bankowi centralnemu krótkookresowych papierów wartościowych wykupionych od klientów. Operacja ta następuje według określonej ceny, którą jest stopa redyskontowa. Wysokość stopy redyskontowej ma wpływ na wielkość pożyczek zaciąganych przez banki komercyjne w banku centralnym. Wzrost tej stopy zmniejsza wartość redyskontowanych weksli, spadają więc rezerwy banków komercyjnych i ich działalność kredytowa. Niski koszt kredytu sprawia, że bankom rozliczeniowym opłaca się sprzedawać więcej weksli w banku centralnym, co umożliwia rozszerzenie akcji kredytowej.
Załóżmy, że minimalny bezpieczny poziom rezerw gotówkowych wynosi 10%, stopa procentowa na rynku wynosi 8%, a bank centralny jest gotów udzielić kredytów bankom komercyjnym na 8%. Wtedy banki mogą rozszerzyć swoją działalność kredytową, aż do chwili, gdy ich rezerwy gotówkowe spadną do minimalnego poziomu 10%. Oprocentowanie kredytów przez banki komercyjne wynosi 8% i nawet jeśli dojdzie do tego, że zacznie im brakować gotówki, to mogą pożyczyć ją od banku centralnego na ten procent. Banki komercyjne nie stracą więc, nawet maksymalnie rozwijając akcję kredytową. Gdy jednak stopa redyskontowa jest wyższa niż rynkowa stopa procentowa, to bankowi, który ma rezerwy gotówkowe zbliżone do minimum, nie opłaca się udzielać dodatkowych kredytów i narażać się na spadek tych rezerw. W przypadku wycofania pieniędzy bank byłby zmuszony do starania się o pożyczkę w banku centralnym, obłożoną wyższym procentem. Bank komercyjny poniósłby w ostatecznym rozrachunku stratę. Ustalając stopę redyskontową na karnym poziomie wyższym od przeciętnego poziomu stopy oprocentowania, bank centralny może skłonić banki komercyjne do dobrowolnego utrzymywania dodatkowej rezerwy gotówki, przyczyniając się w ten sposób do zmniejszenia podaży pieniądza. Ponieważ wkłady bankowe są w takim przypadku mniejszą wielokrotnością rezerw gotówkowych, mnożnik kreacji pieniądza obniża się.
Gdy centralna instytucja monetarna podwyższa stopę redyskontową, to mówimy o restrykcyjnej polityce monetarnej, gdy obniża - o ekspansywnej.
Powyższe metody kontroli podaży pieniądza sprowadzały się do oddziaływania na wysokość mnożnika kreacji pieniądza. Operacje otwartego rynku pozwalają z kolei wpływać na wielkość bazy monetarnej.
Operacje otwartego rynku występują wtedy, gdy bank centralny zmienia wielkość bazy monetarnej, kupując lub sprzedając emitowane przez państwo papiery wartościowe. Skarb państwa emitując papiery wartościowe zaciąga kredyt u społeczeństwa. Kosztem kredytu jest stopa ich oprocentowania. Masowy skup rządowych papierów wartościowych od ludności i firm jest równoznaczny z dopływem pieniądza do obiegu, masowa ich sprzedaż oznacza jego wycofanie. Transakcjami kupna-sprzedaży walorów państwowych zajmuje się bank centralny.
Załóżmy, że bank centralny drukuje nowe banknoty o łącznym nominale 1000 jednostek i wykorzystuje je do zakupu na otwartym rynku papierów wartościowych emitowanych przez państwo. Wartość zasobów papierów wartościowych w posiadaniu banków i sektora pozabankowego zmniejsza się o 1000 jednostek, a baza monetarna wzrasta o 1000 jednostek. Następuje więc dopływ do gospodarki gotówki o wartości 1000 jednostek. Część tych pieniędzy znajdzie się w obiegu pozabankowym, a większość zostanie złożona w bankach jako wkłady. Dzięki podwyższeniu swych rezerw gotówki banki mogą rozszerzyć działalność kredytową.
W odwrotnej sytuacji przy sprzedaży papierów wartościowych skarbu państwa o wartości 1000 jednostek, tyle samo gotówki trzeba wycofać z obiegu lub rezerw gotówkowych banków. Tym samym baza monetarna zmniejsza się o 1000 jednostek. Ponieważ rezerwy gotówki w bankach komercyjnych spadły, są one zmuszone do ograniczenia swojej akcji kredytowej, co w efekcie sprawia, że zmniejsza się podaż pieniądza. W ten sposób przy niezmienionym popycie na pieniądz państwo może manewrować rozmiarami jego podaży. Zaletą polityki otwartego rynku jest to, że zmiany ilości pieniądza w obiegu inicjuje bank centralny; sprzedaje lub kupuje tyle papierów wartościowych, ile uznaje za pożądane z punktu widzenia celów polityki monetarnej. Inaczej jest w polityce stopy redyskontowej - można ją podwyższać lub obniżać, ale nie można zmusić banków komercyjnych do zmniejszenia lub zwiększenia pożyczek w banku centralnym.
W polityce otwartego rynku zmiany następują w sposób ciągły, ponieważ kupno i sprzedaż papierów wartościowych dokonuje się codziennie. Jest to więc instrument elastyczny, oddziałujący na gospodarkę łagodnie i płynnie.
