I. Polityka społeczna
1. Ogólne definicje polityki społecznej
Termin „ Polityka społeczna „ powstał na przełomie XVIII i XIX wieku.
Jest to zorganizowane i świadome działanie państwa i innych organizacji, czyli normowanie, zapobieganie i planowanie w różnych dziedzinach w celu kształtowania stosunków międzyludzkich, warunków życia i pracy majce na celu m. in. zapewnienie świadczeń socjalnych, zaspokojenie potrzeb i zapewnienie porządku społecznego, usuwanie nierówności społecznych oraz podnoszenie kultury życia.
Do podstawowej grupy potrzeb należą: praca zgodna z kwalifikacjami, odpowiedni dochód z pracy, bhp, ochrona zdrowia, odpowiednie warunki mieszkaniowe, możliwość wypoczynku. Pomoc w zaspokojeniu tych potrzeb jest realizowana przez wiele dziedzin np. emerytalno-rentowa, pomocy społecznej, ochrony zdrowia, rodziny, socjalizacyjna i zatrudnienia.
Współczesne definicje polityki społecznej określają ją jako:
- sumę działań na rzecz postępu społecznego (def. wg. Konstantego Krzeczkowskiego)
- działalność państwa, samorządów i organizacji pozarządowych na istniejący układ stosunków społecznych, zmierzająca do poprawy warunków życia i pracy, ograniczenia nierówności społecznych oraz podniesienia ogólnego poziomu kultury życia (Antoni Rajkrewicz)
- to działalność państwa, samorządów i organizacji pozapaństwowych, której celem jest poprawa sytuacji materialnej, asekuracja przed ryzykami życiowymi, wyrównanie szans życiowych ekonomicznie i socjalnie najsłabszych (William Ajlejter).
Polityka społeczna jako nauka bada historię ludzkości, problemy i sposoby ich rozwiązywania w przeszłości, opisuje i ocenia zachowania jednostek w trudnych sytuacjach oraz szuka rozwiązań na przyszłość.
2. Geneza polityki społecznej i jej krótki rys historyczny.
Początkowo problem niedostatku dotyczył tylko robotników, później jego zasięg rozszerzył się na inne grupy społeczne. Problemy w społeczeństwie nie pojawiły się z dnia na dzień istniały zawsze, ale uważano je za coś naturalnego i normalnego. Wraz z rozwojem gospodarczym i intelektualnym społeczeństwa zauważono ubóstwo i potrzeby człowieka. Aby poprawić sytuację najuboższych, dotychczasowy sposób funkcjonowania społeczeństwa starano się zmieniać za pomocą nowych rozwiązań prawnych.
Pierwsze w Europie reformy wprowadzono w 1601 roku w Anglii – „ Prawo Ubogich” (Poor Law), w którym rozróżniono żebraków na zdolnych do pracy i niezdolnych do pracy z powodu wieku lub kalectwa. Zdolni do pracy włóczędzy mieli być zmuszeni do pracy a za starców i kaleki odpowiadały władze lokalne. Żebranie zdolnych do pracy było zabronione. W roku 1530 nastąpiła likwidacja klasztorów, co spowodowało zamarcie działalności dobroczynnej Kościoła katolickiego. Wprowadzono obowiązkowe podatki na ubogich a ich niepłacenie mogło być karane więzieniem. Przestępstwem stała się również odmowa pracy zaproponowanej przez „nadzorcę ubogich”. Organizowano pracę i naukę różnych rzemiosł dla dzieci z biednych rodzin. Jednostką odpowiedzialną za pomoc dla ubogich były parafie, które zobowiązano do dostarczenia materiałów i narzędzi do pracy. Parafie miały też obowiązek budowania domów pracy przypominających więzienia (do 1777 roku było ich już ok. 2000 w Anglii i Walii). Pracujący w tych domach ludzie musieli nosić opaski identyfikacyjne na prawym ramieniu. W 1795 postanowiono pomagać także robotnikom z niskimi zarobkami a wysokość świadczeń uzależniono od ceny chleba i liczby dzieci. Nad całym systemem miała czuwać Tajna Rada, której raporty przesyłali sędziowie pokoju. Sędziowie pokoju sprawdzali działalność nadzorców ubogich. Z upływem czasu zaczęło pojawiać się niezadowolenie ze starego systemu spowodowane ciągłym wzrostem podatków na ubogich, dochodziło też do buntów samych ubogich i ataków na domy pracy. W 1834 roku wprowadzono New Poor Law, które miało na celu zdyscyplinowanie siły roboczej w dobie rewolucji przemysłowej. Ustawa ta zmniejszyła odpowiedzialność lokalną za opiekę nad najuboższymi i ograniczyła pomoc tylko do domów pracy (likwidacja wszelkich świadczeń dla ubogich z poza domów pracy). Warunki życia w domach pracy były bardzo złe, minimalne wyżywienie i rozdzielanie rodzin.
Powołano Rady Strażników, które miały pilnować, aby podatki na ubogich były niskie. Ważną rolę w pomocy dla ubogich odgrywało Towarzystwo Organizacji i Dobroczynności (1869). Powstałe wtedy teorie miały duży wpływ na kształtowanie się późniejszej polityki państwa. W 1946 roku wprowadzono ubezpieczenia społeczne finansowane z podatków i składek, 1948 – ustawa o pomocy społecznej, 1944 – ustawa o oświacie i obowiązek uczęszczania do państwowych szkół, 1947 – ustawa o ochronie zdrowia dostępnej dla wszystkich i finansowanej z budżetu.
Mówiąc o historii polityki społecznej nie możemy pominąć reform Bismarcka w Niemczech. Wkroczenie państwa w stosunki społeczne objawiło się poprzez wprowadzenie ubezpieczeń społecznych. Za narodziny polityki ubezpieczeniowej uznaje się odczytanie w 1881 roku przez kanclerza Niemiec Otto von Bismarcka orędzia Cesarza Wilhelma I dotyczącego prawa do opieki ze strony państwa dla niezdolnych do pracy. Uważano, że gospodarka powinna być na tyle efektywna, aby możliwe było wypłacanie rent i emerytur. Unikać należy bezrobocia i inflacji a państwo powinno stworzyć takie warunki by każdy obywatel miał możliwość edukacji. W1883 roku uchwalono ubezpieczenia chorobowe. Ubezpieczenie obowiązkowe obejmowało wszystkich robotników i urzędników przemysłowych z wyjątkiem zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (włączeni zostali w 1911 roku) od 16 lat z zarobkami rocznymi poniżej 2000 marek. Składkę płacił w 2/3 zatrudniony a w 1/3 pracodawca. Instytucją tego ubezpieczenia były kasy chorych np. przemysłowe budowlane, górnicze. W gminach, w których mieszkało i pracowało przynajmniej 100 osób miały powstać lokalne kasy chorych. Świadczenia podstawowe obejmowały bezpłatne porady lekarskie, opiekę szpitalną w razie ciężkiej choroby, leki, opłacanie zasiłku chorobowego oraz pomoc dla kobiet do trzech tygodni po urodzeniu dziecka. W 1884 roku wprowadzono ubezpieczenia wypadkowe. Ubezpieczenie obowiązkowe zastąpiło odpowiedzialność zatrudniającego i początkowo objęło kopalnie, stocznie, fabryki, kamieniołomy, budownictwo i przemysł kominiarski. Świadczenia te obejmowały robotników i urzędników zatrudnionych w tych dziedzinach przemysłu z zarobkami niższymi niż 2000 marek/rok. W razie śmierci ubezpieczonego wypłacano zasiłek pogrzebowy i rentę rodzinną; w razie utraty części dochodu z powodu następstw powypadkowych wypłacano rentę w wysokości uzależnionej od stopnia utraconego dochodu, pokrywano też koszty leczenia; w razie trwałej niezdolności do pracy wypłacano rentę inwalidzką w wysokości 2/3 zarobków ubezpieczonego. Składkę płacił pracodawca, której wysokość była uzależniona od wielkości zakładu i ryzyka wypadku. W 1889 roku ustanowiono ubezpieczenia emerytalne i rentowe, które podobnie jak ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe były obowiązkowe dla wszystkich robotników powyżej 16 roku życia i niektórych kategorii pracowników umysłowych o dochodach rocznych poniżej 2000 marek. Składki płacono w równych częściach przez ubezpieczonego i zatrudniającego a gdyby wartość tych składek nie wystarczyła na świadczenia państwo zobowiązuje się je dofinansować. W ramach tego ubezpieczenia znajdują się dwa rodzaje świadczeń: renta inwalidzka (stopień utraty zdolności do pracy wynosi minimum 2/3,a staż pracy nie mniejszy niż 200 tygodni) i renta starcza (wiek 70 lat i staż pracy 25 lat).
W USA początkowo dominowały rozwiązania typu Poor Law. Pierwszym świadczeniem innego rodzaju były świadczenia dla kombatantów wojny secesyjnej. W 1920 roku wprowadzono system emerytur dla pracowników służb publicznych a niektóre duże przedsiębiorstwa wprowadziły prywatne systemy emerytalne. W roku 1935 uchwalono ustawę o zabezpieczeniu społecznym, obejmowała ona m.in. dotacje dla stanów na pomoc dla ludzi starszych i dzieci pozbawionych opieki rodzinnej; dotacje na odszkodowania z tytułu bezrobocia; dotacje dla matek i dzieci; dotacje na nowe programy ochrony zdrowia i pomoc dla niewidomych.
Wraz z upływem czasu, następował proces integracji polityki społecznej w skali międzynarodowej, aż do jej upowszechnienia w Europie wraz z powstaniem EWG. W 1961 roku powstała Europejska Karta Społeczna, która do dziś jest w Europie zbiorem podstawowych zasad polityki społecznej.
3. Zadania polityki społecznej.
- utrzymanie równowagi między wolnością i równością wszystkich obywateli
- poprzez szereg dotacji i uprawnień zaspokaja potrzeby człowieka oraz podnosi poziom kultury życia
- wspieranie rozwoju gospodarczego
- zachowanie godności człowieka zwłaszcza starego i niepełnosprawnego
- zajmuje się aspektami pracy i zatrudnienia, które związane są z potrzebami człowieka tzn. zajmuje się doradztwem dla bezrobotnych i absolwentów, pomaga w znalezieniu nowych miejsc pracy, zapewnia świadczenia społeczne dla bezrobotnych i ochronę prawną przed utratą pracy
- zapewnienie wszystkim równych szans do ochrony zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób i niepełnosprawności
- utrzymywanie systemu nauki, edukacji i kultury
- zapobieganie konfliktom międzyludzkim i utrzymanie ładu społecznego
- udzielanie pomocy każdemu obywatelowi państwa w momencie wystąpienia trudnych warunków w życiu (np. pomoc społeczna, system ubezpieczeń)
- kreowanie rozwoju społecznego poprzez kształtowanie potrzeb i dostępu do dóbr i usług
- walka ze zjawiskami patologii społecznej (alkoholizm, narkomania, przestępczość, hazard itp.)
Przy wykorzystaniu różnych metod badawczych, polityki rządu, organizacji pozarządowych oraz wiedzy z innych dziedzin (np. historia, ekonomia, socjologia, psychologia, statystyka) polityka społeczna realizuje swoje zadanie tj. stara się utrzymać sprawiedliwość w społeczeństwie i zapewnić ludziom godne życie bez względu na ich pozycje społeczną czy wykształcenie. W polityce społecznej można wyróżnić kilka dziedzin, które realizują jej zadania m.in. polityka społeczna w zakresie zabezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, polityka społeczna wobec problemów zatrudnienia i bezrobocia. Obowiązek prowadzenia przez państwo polityki społecznej wynika z Konstytucji RP, art. 2 stanowi, że Rzeczpospolita Polska jest państwem „urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Należy również wspomnieć, iż zadania polityki społecznej są ściśle związane z Unią Europejską, ponieważ w związku z członkostwem Polski w Unii Europejskiej działalność polityki społecznej na rzecz ładu społecznego musi się dostosować do wymogów Wspólnoty.
4. Przedmiot polityki społecznej.
Przedmiotem szczególnej uwagi polityki społecznej są przeszkody, które hamują możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb ludzkich. Przeszkody te pojawiają się w trudnych sytuacjach w życiu jednostek i występują na masową skalę. W Polsce organizacje badające sytuację społeczną uważają, że największymi zagrożeniami dla postępu społecznego są: bezrobocie, ubóstwo, patologie, kwestia mieszkaniowa, niedopracowana polityka ochrony zdrowia i braki w edukacji.
Poprzez szereg różnych organizacji i instytucji działania polityki społecznej zmierzają do ograniczenia zagrożeń tak, by możliwe było zapewnienie dobrobytu i podniesienie kultury życia społeczeństwa.
5. Cele polityki społecznej.
- zaspokajanie potrzeb człowieka, początkowo niezbędnych do przeżycia, a później potrzeb duchowych
wyróżniamy dwie podstawowe grupy potrzeb: materialne (ochrony zdrowia, miejsca zamieszkania, dochodu z pracy) i niematerialne (bezpieczeństwa, szacunku, poczucia godności)
- promowanie życia rodzinnego
- eliminacja ubóstwa i niedostatku
- tworzenie równych szans rozwoju społeczeństwa, nacisk na edukację młodego pokolenia
- usuwanie nierówności społecznych, dążenie do tolerancji i pokoju
- podnoszenie kultury życia
- pomoc finansowa i zapewnienie dostępu do usług w sytuacji wystąpienia choroby, inwalidztwa, utraty pracy itp.
6. Podmioty polityki społecznej.
a) organizacje państwowe i pozarządowe
- Sejm
- Ministerstwo Zdrowia
- Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
- Ministerstwo Edukacji Narodowej
- Ministerstwo Sprawiedliwości
- Zakład Ubezpieczeń Społecznych
- policja
- związki zawodowe
- kościół
- urzędy pracy
- pomoc społeczna
b) organizacje międzynarodowe
- ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych
- FAO - Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa
- ILO (MOP) – Międzynarodowa Organizacja Pracy
- UNESCO
- WHO – Światowa Organizacja Zdrowia
i inne.
