Prawo wyznaniowe w Unii Europejskiej
Aby mówić o prawie wyznaniowym w UE moim zdaniem należałoby zacząć od definicji prawa wyznaniowego. Jak czytamy w Wielkiej Encyklopedii:
Prawo wyznaniowe jest to gałąź prawa, która reguluje prawa i obowiązki obywateli ze względu na wyznanie religijne oraz określa zasady tworzenia i ramy działania kościołów i związków wyznaniowych. Normuje ono stosunek państwa do religii w wymiarze indywidualnym i zbiorowym. Wytycza rzeczywisty zakres istniejącej w danym państwie wolności religijnej, a tym samym zakres swobód obywatelskich i praw człowieka gwarantowanych w Konstytucji.
Prawo wyznaniowe zajmuje się takimi kwestiami, jak:
• relacje państwo – kościół,
• pojęcie wolności religijnej,
• osobowość prawna kościołów i innych związków wyznaniowych,
• ochrona uczuć religijnych,
• prawo małżeńskie (przeszkody prawne do zawarcia małżeństwa; uznanie skutków cywilnych małżeństwa konkordatowego),
• szkolnictwo wyznaniowe i nauczanie religii.
• duszpasterstwo wojskowe, więźniów, chorych.
• finansowanie i opodatkowanie kościołów i związków wyznaniowych.
• cmentarze wyznaniowe.
• ubezpieczenia społeczne i zdrowotne osób duchownych.
Jeśli chodzi o zalążki prawa wyznaniowego w Polsce do pionierów jest zaliczana Konfederacja warszawska, czyli popularne określenie aktu zawiązania konfederacji generalnej utworzonej na pierwszy sejm konwokacyjny w 1573 r. w Warszawie, a właściwie dla tej jego części, która zawiera postanowienia dotyczące zapewnienia swobody wyznania dysydenckiej szlachcie w I Rzeczypospolitej. Dokument uznawany jest za początek gwarantowanej prawnie wolności religijnej.
Obecnie ustawę z 17.05.1989r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania uznaje się za najważniejszy po Konstytucji RP akt prawa wyznaniowego.
Przystępując do głębszego omówienia tematu chciałbym podkreślić, iż Unia Europejska jest polityczną i gospodarczą wspólnotą 25 państw Europy, które posiadają własne niczym nie narzucone prawo oraz organy do jego wykonywania. Obecny kształt organizacyjny UE jest wynikiem rozwoju zapoczątkowanego w 1957r powołaniem do życia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Głównym celem działalności Unii Europejskiej jest doprowadzenie do stanu, gdy będzie możliwy trwały i harmonijny rozwój gospodarczy państw członkowskich, co będzie skutkiem zaciśnięcia więzi politycznych tych państw oraz wprowadzenie do powszechnego obiegu wspólnej waluty. Jako główne cele Unia europejska stawia sobie także min.:
Ujednolicenie sytuacji pracowników i ochronę ich interesów, bezpieczeństwo państw członkowskich i wspólną politykę zagraniczną a co ważne dla mojej pracy ochronę praw człowieka i podstawowych jego wolności. Aby realizacja tych w/w celów była możliwa do spełnienia Unia tworzy bardzo zróżnicowany system norm prawnych. Zróżnicowanie to dotyczy zakresu przedmiotowego a także mocy obowiązującej normy tworzonego prawa europejskiego. Występuje to szczególnie wyraźnie przy unijnym prawie wyznaniowym.
Traktat z Amsterdamu z 2 października 1997r oraz Traktat z Maastricht z 7 lutego 1992 r. uznawane są za główne przepisy umów międzynarodowych tworzące UE. Jednak nie przyznały one bezpośrednich uprawnień organom unijnym do tworzenia norm prawa wyznaniowego, które obowiązuje na terenie wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Omawiając oba traktaty nie sposób nie wspomnieć o art. 3 Traktatu Amsterdamskiego, który nie wylicza wśród uprawnień ustawodawczych Wspólnoty Europejskiej prawa upoważniającego jego organ do stanowienia przepisów w sprawach wyznaniowych, lecz nawiązuje do art. 5 ust. 1 który mówi, iż Wspólnota działa w granicach przyznanych jej postanowieniami traktatu, kompetencji w sprawach, które jej zostały przekazane.
„…Zaś ust.2 art. 5 przewiduje, iż w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznych kompetencji, Wspólnota działa według zasady pomocniczości oraz tylko w takim zakresie i tylko wtedy, gdy sprawy te nie mogą być efektywnie zrealizowane przez państwa członkowskie, i dla tego ze względu na ich zakres i oddziaływanie mogą być lepiej wykonane poprzez organy Wspólnoty”.
W traktacie z Maastricht w art. 6 ust. 1 możemy przeczytać, iż przewiduje, że Unia Europejska opiera się głównie na zasadach uznania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego, demokracji i wolności oraz zasadach wspólnych państw członkowskich. W ust.2 tegoż samego artykuły możemy przeczytać, iż Unia wyznaje prawa podstawowe, jakie są gwarantowane przez Europejską Konwencje o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, która została podpisana w Rzymie 4 listopada 1950 r. oraz jakie wynikają ze wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich, stanowiących podstawowe zasady prawa unijnego. W Traktacie Amsterdamskim w art. 13 powiedziane jest, iż nakazuje się organom unijnym zwalczanie jakichkolwiek przejawów dyskryminacji, mających obok innych przesłanek także przekonania jednostki w sprawach religijnych.
Jeśli odniesiemy się do położenia prawnego związków wyznaniowy to artykuł 6 traktatu z Maastricht jasno mówi, iż organy Unii zobowiązane są do poszanowania tożsamości narodowej państw członkowskich, a Deklaracja nr 11 przyjęta przez sygnatariuszy Traktatu Amsterdamskiego głosi, że Unia Europejska uznaje i nie kwestionuje statusu prawnego, z którego korzystają na podstawie prawa krajowego kościoły i stowarzyszenia wyznaniowe w państwach członkowskich. Natomiast w ustępie 2 tej samej Deklaracji można przeczytać, iż Deklaracja przewiduje, że Unia Europejska na równi z kościołami i stowarzyszeniami wyznaniowymi traktuje status prawny organizacji filozoficznych i niewyznaniowych.
Można więc śmiało stwierdzić, iż prawo wspólnot europejskich zasadniczo nie ingeruje w przepisy krajowe dotyczące regulacji stosunku państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych.
Wzajemne relacje między państwem a Kościołem kształtują się niemal w każdym państwie odmiennie i są wynikiem długotrwałych, historycznych procesów.
Niemniej możemy mówić o trzech modelach regulacji stosunków państwo - Kościół w krajach Unii Europejskiej. Pierwszy model, który polega na przynajmniej formalnym połączeniu państwa obowiązuje w krajach protestanckich gdzie utrzymano ustrój monarchii konstytucyjnej czyli w Wielkiej Brytanii, Danii (jeszcze do niedawna taki system obowiązywał w Szwecji) oraz w prawosławnej Grecji. Inny model obowiązuje w państwach tradycyjnie katolickich, to jest Austrii, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii i Portugalii, gdzie stosunki miedzy państwem a kościołem można określić mianem przyjaznej separacji. W państwach tych układ stosunków między państwem a kościołem, podobnie jak w Polsce regulują konkordaty, a państwo wspiera lub wspólnie z kościołem podejmuje różne inicjatywy np. charytatywne i współpracuje na zasadzie partnerskiej. Jednakże państwo nie identyfikuje się z określonymi wspólnotami wyznaniowymi, szanując ich niezależność a równocześnie nie ingeruje swobodę wyznania i praktyk religijnych obywateli.
Trzeci model, który polega na podkreśleniu świeckości państwa obowiązuje we Francji, gdzie od czasów Rewolucji Francuskiej obowiązuje wyraźna separacja państwa i kościoła. Ostatnio polityka prowadzona w duchu obrony praw człowieka osłabia tą tendencje. Religie traktuje się tu jednak jako sferę wyłącznie prywatną.
Unia Europejska szanuje tradycje krajów członkowskich i nie narzuca ani nie preferuje żadnego z powyższych modeli. Dla tego chciałby jeszcze raz wspomnieć o "Traktacie Amsterdamskim" w którym umieszczono Deklarację w Sprawie Statusu Kościołów i Związków Wyznaniowych, i przytoczyć dwa artykuły o których wspomniałem już wcześniej, lecz ze względu na ich istotę zacytuje je ponownie:
• Unia Europejska respektuje i nie narusza przewidzianego prawem krajowym statusu kościołów i stowarzyszeń lub wspólnot religijnych w Państwach Członkowskich".
• "Unia Europejska w równym stopniu respektuje status organizacji filozoficznych i niewyznaniowych."
Państwa Unii Europejskiej gwarantują konstytucyjnie swym obywatelom wolność sumienia i wyznania, zwaną też wolnością religijną. Wynika ona z godności człowieka, która, jak inne podstawowe wolności, jest nienaruszalna i niezbywalna. Prawo do wolności religijnej obejmuje: wyznawanie religii, jej wybór oraz swobodę praktyk religijnych. Wolność religijna dotyczy zarówno jednostek jak i podmiotów zbiorowych - Kościołów, grup wyznaniowych. Granice wolności religijnej wyznaczają prawa osób trzecich i poszanowanie porządku publicznego. Niedopuszczalne są więc np. stosowanie metod sprzecznych z wolnością religijna (stosowanie hipnozy lub innych technik psychologicznych), praktyk kultowych niezgodnych z prawem (poligamia, powstrzymywanie dziecka od nauki w szkole podstawowej), stosowanie bezprawnych środków dla osiągnięcia celów związanych z funkcjonowaniem kościoła lub związku wyznaniowego (oszustwa celne, podatkowe), wykorzystywanie organizacji religijnych do celów sprzecznych z prawem. Państwo nie może również dyskryminować obywateli lub organizacji religijnej ze względu na wyznanie.
Prawo powinno równo traktować wszystkie wyznania, nie narzucając żadnego swym obywatelom ani nie preferować jednego względem pozostałych. Dyskryminacja nie może dotykać również niewierzących ani z drugiej strony państwo nie może dyskryminować ludzi religijnych względem niewierzących. Niebezpieczeństwo nadużywania prawa do wolności religijnej została dostrzeżona przez Unię Europejską. W 1996 roku Parlament Europejski, pod wpływem dramatycznych wydarzeń, jakie miały miejsce we Francji w grudniu 1995 roku, kiedy 16 członków jednej z sekt popełniło samobójstwo, wydał rezolucje dotyczące problemu sekt religijnych. Europejscy deputowani zwracają w niej uwagę, że sekty naruszają prawa człowieka, dokonują oszustw, wymuszeń a często doprowadzają swych członków do różnego rodzaju uzależnień. Parlament, w którym istotną grupę stanowią deputowani Chrześcijańskiej Demokracji, zalecił państwom członkowskim by nie naruszając zasady wolności religijnej stworzyły skuteczną zaporę dla sekt religijnych.
W tym bardzo zróżnicowanym i zarazem pojemnym katalogu uprawnień jednostki wynikających z wolności myśli, sumienia i wyznania akceptowane są zwykle te, które w praktyce organów unijnych wywołują największe zainteresowanie oraz są najczęściej przedmiotem ich uchwał i orzeczeń. Należy do nich zaliczyć głównie:
• Uprawnienie do tworzenia nowych związków wyznaniowych,
• Prawo do zmiany wyznania i przekonań,
• Prawo do milczenia,
• Prawo do odmowy wykonania obowiązku nakazanego przez ustawę z powodu sprzeciwów sumienia (np. nakazaną przez ustawę, zasadniczą służbę wojskową),
• Prawo rodziców do określenia religijnego lub areligijnego kierunku wychowania swoich dzieci,
• Prawo do ochrony swoich przekonań w sprawach religijnych
Do odrębnych kwestii natomiast trzeba zaliczyć:
• Gwarancje korzystania z wolności sumienia i wyznania
• Gwarancje instytucjonalne i formalne.
Chciałbym skrótowo poszerzyć dwie według mnie najważniejsze uprawnienia oraz dodać ich podstawy prawne.
Pierwszym bardzo istotnym uprawnieniem jest prawo tworzenia nowych związków wyznaniowych czyli potocznie mówiąc nowych religii, które wynika z indywidualnej wolności myśli, wyznania czy też sumienia, a także art. 9 konwencji rzymskiej z 1950 r. daje takie uprawnienia. Te uprawnienia potwierdzają również uchwały Komitetu Praw Człowieka ONZ z 20 lipca 1993 r. w sprawie interpretacji art.18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966r. Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 1992 i 1999 r. podjęte w związku z dyskusją dotyczącą nowych ruchów religijnych (sekt) oraz uchwała z 1993 r. w sprawie Tolerancji Religijnej w Demokratycznym Społeczeństwie. Organy te nie chcą wydawać uchwał które sprzeciwiałyby się konsekwentnie przeciwko nowym ruchom religijnym.
Powodem tego jest fakt, iż obawiają się, że później ustawy te mogą być odbierane jako instrumenty do ograniczania wolności religijnej. Wzywają one jedynie władze państw członkowskich do niepodejmowania działań które zmierzałyby w kierunku definicji religii, i określenia czym jest a czym nie jest religia, ponieważ mogłoby to grozić utratą neutralności państwa z powodu ingerencji w sprawy religijne. Dla tego władze państw uważają, iż monitoring nowych ruchów religijnych powinien być prowadzony przez ośrodki które są niezależne od władz państwowych, a także bądź też przede wszystkim od dominujących w społeczeństwie związków wyznaniowych, aby zapewnić obiektywność i rzetelność przekazywanych Informacji ani tak jak już wspomniałem nie narazić się na zarzuty nadmiernej ingerencji.
Drugim jakże równie istotnym prawem które posiada każdy obywatel Unii Europejskiej jest prawo jednostki do zmiany wyznania. Jest to prawo które daje możliwość przyjęcia nowej religii lub akceptacji poglądów ateistycznych. Prawo to jednak jest możliwe dopiero po ukończeniu pełnoletniości, ponieważ dopiero wtedy wedle prawa jest w pełni świadoma i może sama dokonać wyboru religii bądź też światopoglądu areligijnego. O prawie tym mowa jest jasno w art. 9 konwencji rzymskiej z 1950 r.
Pamiętać należy, iż zmiana wyznania musi mieć charakter dobrowolny, nie może wynikać z przymusu. Bardzo istotną sprawą dla osób które zmieniły przekonanie religijne, bądź też chcą je zmienić jest to, iż nie mogą oni zostać ukarani prawnie, ani nie można im ograniczyć praw cywilnych czy politycznych.
Jeśli w swojej pracy będę opierać się na podanej na początku definicji to nie mogę zapomnieć o sposobie nauczania religii w różnych państwach Unii Europejskiej.
Państwa Unii Europejskiej gwarantują wolność religijną swoim obywatelom. Wiąże się z tym prawo od wiedzy religijnej. W ślad za zróżnicowaniem stosunku państwa do kościoła w poszczególnych krajach UE idą różne rozwiązania w zakresie nauki religii. Różnice dotyczą między innymi:
• Obowiązkowości nauczania - zgodnie z życzeniem rodziców dzieci uczęszczają na lekcje religii albo etyki, choć np. w Austrii nauczanie religii jest obowiązkowe z możliwością rezygnacji.
• Organizacji nauczania religii i jej zasięgu - wyłącznie w szkołach podstawowych albo również w przedszkolach i szkołach średnich.
-Sposobu finansowania
-Wymiaru godzin
-Obecności ocen z religii na świadectwach szkolnych
-Statusu nauczycieli religii
W większości państw UE nauczanie religii odbywa się w szkołach podstawowych w pomieszczeniach szkolnych. We Francji dopuszczono również równolegle inna formę: jeden dzień w tygodniu, wolny od nauki w szkole, dzieci uczą się religii w budynkach kościelnych. Poza salami szkolnymi uczą się religii również uczniowie francuskich szkół średnich - chyba że rodzice zadeklarują inaczej. W większości państw UE nauczyciele religii, zarówno świeccy jak i duchowni są wynagradzani przez państwo podobnie jak pozostali nauczyciele.
We Francji koszty nauczania religii w szkołach publicznych pokrywają rodzice. Za programy nauczania odpowiedzialne są władze kościelne. One też delegują odpowiednie osoby do nauczania religii, których władze szkolne mianują na nauczycieli po stwierdzeniu odpowiednich kwalifikacji teologicznych i pedagogicznych. Nauczyciele religii traktowani są na równi z pozostała częścią personelu dydaktycznego. Niezależnie od przyjętych rozwiązań władze szkolne dbają by nauczanie religii nie prowadziło do jakiejkolwiek dyskryminacji.
W swojej pracy staram się połączyć prawne rozwiązania z których państwa europejskie korzystają, z rozwiązaniami które potocznie w języku studenckim nazywają się „suchymi” zawartymi w ustawach oraz traktatach. Stąd też w niektórych miejscach mojej pracy mają miejsce powtórzenia niektórych wątków prawnych, bądź też przeskoki i powroty do niektórych zagadnień. Kolejnym takim przeskokiem będzie powrót do obydwu traktatów z Maastricht oraz z Amsterdamu, ponieważ chciałby teraz wspomnieć o standardach dotyczących statusu prawnego związków wyznaniowych.
Traktaty te nie przyznają organom unijnym kompetencji do regulowania statusu prawnego związków wyznaniowych. W deklaracji nr 11 można odczytać potwierdzenie prawa krajów członkowskich do samodzielnej regulacji sytuacji prawnej związków wyznaniowych, ale w sposób w którym nie będą im narzucać określonego modelu rozwiązań. Ma tylko jedyny wymóg mianowicie, aby organizacje filozoficzne bądź wyznaniowe które propagują inne niż religijne światopoglądy, były traktowane tak samo ze związkami wyznaniowymi.
Jednym z głównych powodów powstrzymania się Unii Europejskiej od bezpośredniej ingerencji w ustawodawstwo wyznaniowe krajów członkowskich uwarunkowane było różnorodnością występujących w nim rozwiązań instytucjonalno-prawnych i niechęcią do dokonywania jakichkolwiek zmian. Unia Europejska nie wstrzymała się jednak całkowicie od ingerencji w status prawny związków wyznaniowych, ponieważ zostawiła sobie możliwość pośredniego oddziaływania na te statusy. Art. 6 traktatu z Maastricht i art. 16 traktatu z Amsterdamu oraz art. 9 konwencji rzymskiej z 1950 r. takie uprawnienia jej przyznają. Artykuły te wskazują bowiem niestety bardzo ogólne dyrektywy które mówią o rozwiązaniach dla unijnego prawa wyznaniowego, dotyczącego statusu prawnego związków wyznaniowych. Dyrektywy te to:
wolność, demokracja, państwo prawne, wspólne tradycje konstytucyjne państw członkowskich, zakaz dyskryminacji i nietolerancji, nakaz poszanowania tożsamości narodowej państw członkowskich. Niestety nie można wprowadzić standardów charakterystycznych dla unijnych modeli stosunków między państwem i związkami wyznaniowymi, ze względu na w/w przesłanki które ogólnie wprawdzie określone, są różnorodnie interpretowane przez państwa członkowskie.
Rozwiązania dotyczące stosunków między państwem i związkami wyznaniowymi występujące aktualnie w krajach członkowskich wskazują jednoznacznie na dominację dwóch modeli:
1. Rozdziału kościoła i państwa ( państwa świeckiego)
2. Powiązania państwa z kościołem czyli państwa wyznaniowego
Są to modele konstytucyjne które pod presją oddziaływania różnorodnych czynników takich jak chodź by polityczny bądź też historyczny, przybierają w rozwiązaniach instytucjonalno-prawnych praktyce organów państwowych odmienne kształty ustrojowe. Powodem modyfikacji modelu państwa wyznaniowego była przede wszystkim powszechna akceptacja praw i wolności jednostki, w tym także wolności sumienia i wyznania. Jeśli chodzi o modyfikację państw świeckich to w tym przypadku oddziałują tradycyjne rozwiązania właściwe dla państw wyznaniowych. Stąd też próby określenia standardów unijnego prawa wyznaniowego w tym zakresie muszą ograniczać się do akceptowania przeważających w rozwiązaniach prawnych cech, ale nie mogą pomijać występujących odrębności.
W zakresie statusu prawnego związków wyznaniowych do podstawowych standardów unijnego prawa wyznaniowego można zaliczyć:
• Swobodę działalności kultowo-religijnej,
• Prawo do uzyskania osobowości prawnej, umożliwiającej nabywanie o posiadanie majątku niezbędnego dla prowadzenia działalności,
• Autonomię i samorządność organizacyjną i funkcjonalną,
• Prawo do prowadzenia działalności pozareligijnej,
• Równość i równouprawnienie związków wyznaniowych,
• Model państwa gwarantujący najlepiej swobodę wypełniania funkcji religijnych i równouprawnienie związków wyznaniowych.
Kończąc swoją pracę chciałbym jeszcze wspomnieć o jednym z ważnych punktów podanej definicji a mianowicie, na finansowaniu kościołów w Unii Europejskiej.
Zasady finansowania związków religijnych zależą od modelu stosunków państwo-kościół przyjętego w danym kraju. Tam gdzie formalnie nie istnieje rozdział państwa i kościoła (Wieka Brytania, Dania, Grecja) Kościoły są finansowane z budżetu państwa. Natomiast w państwach zakładających konstytucyjnie rozdział państwa i kościoła sposób finansowania jest zależny od kontekstu historycznego tego rozdziału i tradycji narodowych. We wszystkich państwach Unii świeckość państwa interpretuje się w sposób niewykluczający aktywnego wspierania kościołów. W niektórych państwach Unii, tradycyjnie silne powiązania państwa i kościoła pozwalają na dotowanie działań kościelnych bezpośrednio z budżetu państwa. Państwo wypłaca duchownym pensje, przeznacza pewne środki na budowę i utrzymanie budynków sakralnych, wspiera organizacje Kościelne, szkoły wyznaniowe itp. Taki modle obowiązuje między innymi w Belgii. Przykładem innego sposobu finansowania działalności kościoła są Niemcy. W tym modelu państwo jest pośrednikiem między obywatelem a kościołem, obywatele uiszczaj określony procent swoich dochodów wraz z podatkiem, który jest przekazywany potrzeby wybranego przez niego związku wyznaniowego.
Natomiast w tych państwach, gdzie zasada rozdziału kościoła i państwa nakazuje traktowanie kościoła jako stowarzyszenia prywatnego, państwo nie ingeruje w zdobywanie przez Kościół środków na prowadzenie swojej działalności. Wyłącznym źródłem finansowania instytucji wyznaniowych są wierni, którzy składają dobrowolne ofiary. Jednak nawet w tym modelu pewne posługi duszpasterskie są dotowane lub całkowicie finansowane w ramach budżetu państwa np. posługi wykonywane przez duchownych w instytucjach państwowych - szkołach, szpitalach, koszarach, więzieniach itp. Nigdzie na terenie Unii Europejskiej przyjęte zasady finansowania działalności kościoła nie prowadzą do złamania zasady wolności religijnej
BIBLIOGRAFIA
1. M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, wyd. 3, Warszawa 2005
2. Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej, red. J. Krukowski, O. Theisen, Lublin 2003
3. Konstytucja RP
4. E. Barker, Nowe ruchy religijne, warszawa 1997
5. K. Warchałowski, Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004.
6. M. Rynkowski, Status prawny kościołów i związków wyznaniowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2004.
7. Ustawa z 17.5.1989r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania,
