Periodyzacja dziejów języka polskiego: okresy przełomowe
O historii języka w ścisłym znaczeniu tego słowa można mówić dopiero od chwili ukazania się pierwszych źródeł językowych. Wszystko, co orzeka o polszczyźnie sprzed tego okresu jest teoretyczną konstrukcją językoznawczą. Epoka piśmienna zaczyna się w XII w. i trwa po dzień obecny. Należy wyodrębnić:
Doba staropolska
Umownie otwiera ten okres data 1136 r., (bulla gnieźnieńska). Kończy się zaś doba staropolska w przełomowych dziesięcioleciach XV i XVI w.
Zasadniczą cechą tego okresu jest powolna likwidacja rozdrobnienia dialektycznego i postępujące kształtowanie się znormalizowanego języka ogólnego.
Doba średniopolska
(XVI - poł. XVIII) - cezurę rozgraniczającą dobę średniopolską na przełomie XV i XVI w. wyznaczają zarówno dokonane wówczas charakterystyczne przeobrażenia w systemie gramatycznym i w słownictwie, jak też doniosłe zmiany życia społeczeństwa w okresie Renesansu.
Granice dzielącą dobę średniopolską od nowopolskiej umieszcza się na przełomie 1. i 2. poł. wieku XVIII. Wyznaczają ją zmiany, które zaszły w systemie gramatycznym, zwłaszcza fonologicznym, i w słownictwie, ale w szczególności głębokie reformatorskie przemiany okresu Oświecenia w życiu gospodarczym, politycznym i kulturalnym narodu polskiego. Okres ten cechuje powolne kształtowanie się języka ogólnego, tzn. ponaddzielnicowego i ponadklasowego języka narodowego.
Przełomowa faza pomiędzy doba średniopolską a nowopolską przypada na trzecią ćwierć XVIII w., a jej okres zasadniczego ukształtowania przyjmuje się lata osiemdziesiąte.
Okres stanisławowski ma charakter czasu przełomowego w dziejach narodu i polszczyzny przede wszystkim ze względu na poczynani króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który doceniał rolę mowy ojczystej w realizacji wielkiego dzieła odnowy kultury narodowej.
Jesienią 1773 r. z inicjatywy króla i pod jego patronatem powołana została do życia Komisja Edukacji Narodowej, która m.in. ustawą z 1783 r. usuwała z planu nauki w szkółkach parafialnych całkowicie łacinę i nakazywała uczyć jedynie w języku polskim. W klasach niższych szkoły średniej miano równolegle wykładać język polski z łacińskim, a jedna z ?przestróg ogólnych? dla szkół wojewódzkich brzmiała, by we wszystkich naukach, do których język polski wystarczyć może, profesorowie go używali.
W 1775 powołano do działania Towarzystwo Ksiąg Elementarnych , którego zadaniem było zmobilizowanie uczonych do opracowania w języku polskim podręczników niezbędnych w szkołach reformowanych przez Komisję. Dzięki tej inicjatywie pojawiły się m.in. ?Gramatyka dla szkół narodowych? i ?Nauka pisania i czytania w elementarzu dla szkół pijarskich narodowych? Onufrego Kopczyńskiego oraz ?Elementarz dla szkół parafialnych narodowych? A. Gawrońskiego i G. Piramowicza.
