FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA ŚWIĘTEGO AUGUSTYNA
Świat podzielony na dwie części Wschodnią i Zachodnia przyczynił się do stworzenia bariery kulturowej pomiędzy nimi. Podczas gdy kraje Ojców greckich opiewały swoje nauki wokół dawnej tradycji greckiej, kraina Ojców łacińskich postanowiła stworzyć własną, niepowtarzalną kulturę. Rozwinęła się myśl chrześcijańska, która stała się nowym początkiem w dziejach ludzkości. Powstała koncepcja filozoficzna, która nie zrywała ze starożytną myślą, ale też taka, która nie podporządkowywała się jej bez reszty. Narodziła się myśl filozoficzna, która stała się wyrazem nowej, odrębnej postawy chrześcijańskiej wobec Boga i świata..... Powstała filozofia chrześcijańska świętego Augustyna.
Początki chrześcijańskiego nurtu sięgają czasów nauk Chrystusa. Pomimo, iż jego nauki nie były systemem filozoficznym, ani nie zawierały same w sobie takich założeń, stały się one podwalinami późniejszego systemu zawierającego w sobie Boga, teorię jego istnienia i świata, który stworzył, teorię życia, jakie zrodził i zbawienia. Jak się okazało chrześcijaństwo stało się czymś nowym i atrakcyjnym, ze względu na idee, które ze sobą niosło. Jednocześnie przyjmowało bardzo wiele z obcych kultur i wyznań.
ŻYCIE ŚWIĘTEGO AUGUSTYNA
W 354 roku w Tagasta (Numundia) przyszedł na świat święty Augustyn. Miał rodziców różnego wyznania - matkę chrześcijankę i ojca (Patrycjusz urzędnik rzymski) poganina. Wychowany przez matkę zgodnie z zasadami wiary chrześcijańskiej, nie został jednak ochrzczony. Pochodził z rodziny ubogiej. Jedynym sposobem wybicia się w owym czasie było wykształcenie, dlatego też Augustyn za wszelką cenę dążył do pogłębiania swojej wiedzy. Początkowo uczył się w rodzinnym mieście. Pod kierunkiem prywatnego nauczyciela w Tagaście głównie arytmetyki i łaciny. Dzięki wyrzeczeniom jego ojca jak i całej rodziny dane mu było rozpocząć studia w niedalekiej Madaurze. Po roku nauki Augustyn trafił znowu do Tagaste gdzie spędził rok czekając aż Patrycjusz uzbiera odpowiednia kwotę na kontynuowanie jego nauki.
Mimo iż jego matka starała się wychować go zgodnie z zasadami wiary chrześcijańskiej Augustyn nie podzielał jej wiary. Aczkolwiek wyniósł z domu rodzinnego niektóre zasady chrześcijańskie, głównie moralne. Swobodna atmosfera Kartaginy, nasiąknięta kultami religii wschodnich, sprawiła, że całkowicie rozstał się z wzorami chrześcijańskimi. Zainspirowany dziełem Cycerona, Hortensius, w wieku 19 lat postanowił studiować filozofie, aby wkrótce zostać wyznawcą manicheizmu.” (...)Przed mymi oczami zmarniały nagle wszystkie ambicje światowe. Niewiarygodnym wprost żarem serca zacząłem tęsknic do nieśmiertelności, jaką daje mądrość (...) To właśnie ona zmieniła uczucia moje i ku Tobie, Panie, zwróciła moje modlitwy, i nowe, odmienne wzbudziła we mnie życzenia i Pragnienia „
Chrześcijaństwo było wtedy dla niego zbyt pospolite. Cyceron skłonił Augustyna do poszukiwania mądrości, ten natomiast zwrócił się ku Biblii, by ją odnaleźć. Doznał jednak wielkiego rozczarowania. Świętego Augustyna wzburzyła forma języka, jakim była napisana funkcjonująca ówcześnie w Afryce łacińska Biblia (język potoczny, gwarowy). Poza tym treść księgi zdawała się mieć niewiele wspólnego z Mądrością, którą czcił i wychwalał Cyceron.
Postanowił więc przystąpić do manicheistów, gdzie odnalazł dokładnie to, czego szukał - źródło mądrości (par exellence) w postaci Chrystusa. .W ciągu 10-ciu lat wyznawania manicheizmu Augustyn zmienił jednak zdanie o swoim dotychczasowym wyznaniu, który stopniowo go rozczarowywał. Nie był wstanie odpowiedzieć na swoje pytania, ani zaspokoić swojej żądzy wiedzy.
W wieku 29 lat przeniósł się do Rzymu a nieco później do Mediolanu gdzie wykładał retorykę i gdzie zapoznał się z neoplatonizmem. Pod wpływem ówczesnego biskupa mediolańskiego św. Ambrożego nawrócił się i w 387 r przyjął chrzest z jego rąk. Pod jego wpływem Augustyn ponownie mógł traktować pismo święte jako autorytatywne źródło mądrości. Lektura fragmentu listu św. Pawła do Rzymian, nawołującego do zerwania z dotychczasowym życiem, wstrząsnęła nim i przypieczętowała jego nawrócenie.
Następnie powrócił do Afryki, gdzie jako kapłan spełniał swoje powołanie. Z wielkim zapałem bronił nauk Kościoła i zwalczał herezje. Został biskupem i założył własne wspólnoty, dla których napisał regułę wspólnotowego życia, stanowiącą podstawę dla późniejszych reguł zakonnych, opartą na Piśmie Świętym. Poświęcił się też pracy pisarskiej. Jego dzieła tworzyły podstawowy referat nauki chrześcijańskiej.
Augustyn zmarł w Hipponie 28 sierpnia 430 r., w wieku siedemdziesięciu sześciu lat. Podczas oblężenia tego miasta przez Wandalów.
Do badań filozoficznych pobudziły go pisma Cycerona. Jego koncepcja wyrosła na podłożu chrześcijańskich i starożytnych doktryn. Swoje założenia oprał głównie na myślach Platona, tworząc swój własny i niepowtarzalny nurt chrześcijański, oddzielony całkowicie od współczesnego mu pogaństwa.
FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA ŚW AUGUSTYNA
TEORIA POZNANIA
Święty Augustyn do stworzenia teorii poznania podzielił punkt wyjścia z filozofami okresu hellenistycznego. Podobnie jak oni uważał, iż dla człowieka celem jest osiągnięcie szczęścia, w znalezieniu którego ma pomóc filozofia. Jednak dać, według Augustyna, mógł je jedynie Bóg.
Głównym czynnikiem potrzebnym do szczęścia jest poznanie. Nie chodzi tu jednak o samo dążenie do niego. Trzeba je posiadać. Najważniejsze jest poznanie Boga i swojej duszy: ”Pragnę znać Boga i dusze. I nic więcej? Nic więcej” Badania przyrody Augustyn nazwał: „Poszukiwania bardzo ciekawe i -bardzo próżne"
Święty Augustyn poszukiwał sposobu poznania, które nie podlegałoby błędom. Wiadomo, iż nasze zmysły mogą nas mylić, dlatego jego nauka miała być od nich wolna i miała stać się niezawodnym punktem wyjścia dla wiedzy. Odkrył, że błędy powstają głównie poprzez wypowiadanie twierdzeń o rzeczach, ale nie powstają, gdy mówimy o zjawiskach. "Nie twierdź więcej jak to, że tobie rzeczy się takimi przedstawiają, a nie będziesz miał zawodu" .
Augustyn jako najlepszą drogę poznania wybrał więc wgląd w treści zawarte w duszy człowieka. Zerwał więc z zasadą obiektywizmu i sensualizmu, tzn. odrzucił stanowiska, które polegały na szukaniu prawdy w świecie zewnętrznym, na drodze zmysłowego kontaktu z tym światem; nawiązywał natomiast do spirytualistycznej teorii poznania Platona, gdzie poznanie prawdy polega na uświadomieniu sobie przez duszę wiedzy, która jest w niej zawarta w postaci gotowej. Wiedza płynąca bezpośrednio z duszy jest bezwzględnie pewna, natomiast ta druga jest zawodna i do niczego nieprzydatna. Augustyn szukając sposobu poznania, który mógł być niezawodnym źródłem prawdy natrafił na źródło w duszy człowieka zwróconym ku jej własnym przeżyciom wewnętrznym. ”Wejdź w samego siebie. We wnętrzu człowieka mieszka prawda” .
Święty Augustyn uważał, iż nasze własne myśli, do których bezpośredni dostęp mamy my sami , są najpewniejszymi ze wszystkich faktami. „Wszystko jest wątpliwe prócz tego, że jestem i że myślę” pisał św. Augustyn. Nie przyjmował on istnienia w człowieku wiedzy wrodzonej w takim sensie jak to czynił Platon. Człowiek poszukując prawdy w swojej duszy, nie może dotrzeć do niej o własnych siłach. Zdaniem Augustyna, ludzie wprawdzie posiadają w sobie wiedzę, która nie wywodzi się z żadnego doświadczenia, lecz jest to wiedza pochodząca z tzw. iluminacji (oświecenia). Bóg w bezpośredni sposób oświeca nasz umysł ideami, są one zapisywane jego duszy od wewnątrz, pozwalając jej poznać najwyższe prawdy wprost, tj. bez uciążliwego i wątpliwego rozumowania; jest to poznanie drogą prostej intuicji, olśnienia, bezpośredniego i nagłego uświadomienia sobie tego, co prawdziwe. Poznanie prawdy na drodze boskiego oświecenia, jakie zaproponował święty Augustyn, określono nazwą: teoria iluminacji.
OBRAZ CZŁOWIEKA WEDŁUG AUGUSTYNA Z HIPPONY
Obraz człowieka składa się z duszy i ciała, będących dwiema odrębnymi substancjami. Ciało św. Augustyn pojmował jako substancję ilościową, a więc jako to, co posiada trzy wymiary: długość, szerokość i głębokość. Jak każde ciało fizyczne zajmuje ono jakieś miejsce w przestrzeni. Samo ciało ludzkie jest jednak czymś bezwładnym. Natomiast czynnikiem ożywiającym je jest dusza. Nie jest ona ani własnością ani rodzajem ciała, jest bytem wychodzącym poza wszelka materię. Nie można jej zobaczyć ani dotknąć, a już tym bardziej scharakteryzować w sposób ilościowy. Ciało i dusza nie łączą się żadnymi procesami biologicznymi. Dusza posiada jedynie takie funkcje jak myśl, wola, pamięć. Jest ona doskonalsza od ciała gdyż jest bliższa Bogu. W przeciwieństwie do starzejącej się fizycznej strony człowieka, dusza jest niezniszczalna, nieśmiertelna, trwa wiecznie.
W związku z podziałem naszego istnienia na część cielesną i dusze, teoria poznania została również podzielona na dwa kierunki: poznanie zmysłowe i rozumowe (duchowe), przy czym tylko to drugie prowadzi do uzyskania wiedzy prawdziwej i pewnej. Święty Augustyn uważał, iż wiedza duchowa jest znacznie pewniejsza od wiedzy o świecie cielesnym (fizycznym). Oprócz zmysłów i rozumu człowiek posiada jeszcze wolę, która, wbrew teorii Sokratesa, wcale nie jest poddana jest władzy rozumu. To ona, nasza wola i jej działanie stanowią o kształcie ludzkiego życia duchowego. Tą władzą ludzką, która jest przyporządkowana jakiemuś dobru, tak jak rozum jest przyporządkowany prawdzie. Wola poszukuje szczęścia, a szczęście polega na zrealizowaniu dobra, do którego lgnie. Największe szczęście, człowiek może posiąść wówczas, gdy jego wola skieruje się na najwyższe dobro, którym według św. Augustyna jest właśnie Bóg. „Uczyniłeś nas dla siebie, Boże, i niespokojne jest serce nasze, póki nie spocznie w Tobie”.
Święty Augustyn z Hippony wiedział jednak doskonale, że wola ludzka jest wolna. „Zawsze posiadamy wolną wolę.(..), ale nie zawsze dobrą.”. Człowiek albo pozostaje przy dobru albo idzie w stronę przeciwną. Podobnie jest z Bogiem, albo w nim trwa, albo wyrzeka się jego istnienia. Święty Augustyn uważał jednak, iż nawet podążając w stronę zła, postrzegamy je jako dobro. Wola ludzka nigdy nie pragnie zła jako zła a kiedy nawet kieruje się ku niemu postrzega je jako dobro. Wolna wola człowieka nie jest jednak nieograniczona. Napotyka ona na poczucie prawa i moralnego obowiązku. To prawdy moralne mają największy wpływ na kierowanie wolą. Z największym przekonaniem święty Augustyn mówił o przepaści pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Nie możemy jej pokonać sami. Może nam w tym pomóc jedynie nadprzyrodzona pomoc nazwana łaską. To ona w połączeniu z naszą silną wolą pomaga nam prowadzić życie zgodnie z zasadami chrześcijańskimi. Bóg przeważa nad światem – to On jest najwyższym bytem, istnieje sam z siebie, jest niezależny, a cały świat poddany jest tylko Jemu; Bóg nie jest bytem ale jego przyczyną; jest dobrem, przedmiotem poznania. Każdy człowiek dążyć powinien do zespolenia się z Bogiem.
Skąd się bierze zło? Na to pytanie próbowali już odpowiadać wcześniejsi filozofowie. Początkowo św. Augustyn nawiązuje do KONCEPCJI MANICHEJCZYKÓW - mówi ona o walce dwóch pierwiastków: dobra i zła, którą czasem wygrywa zło a czasem dobro - są one równo prawne. Jest to koncepcja materialistyczna i dlatego nie satysfakcjonowała ona św. Augustyna. W późniejszych rozważaniach doszedł on do wniosku, że zło nie jest po prostu brakiem dobra, lecz jego „niedostatkiem”. To nieobecności dobra, które być powinno. Uważał on, iż rzeczy wyższe powinny władać niższymi a nie odwrotnie., bo tylko wtedy mogą one wtedy układają się w porządek sprawiedliwy. Ostatecznie, więc złem jest nieporządek, nieład, sytuacja, gdy rzeczy niższe rządzą wyższymi, odwracając ten układ. Zaś dobro jest udzielane w łasce, co oznacza, że ludzie źli, to osoby jej pozbawione.
Z tego wniosku święty Augustyn wysunął twierdzenie, iż pewni ludzie rodzą się z łaską i są oni stworzeni do niesienia dobra, inni zaś są jej pozbawieni od dnia narodzin i dlatego są źli.
„Ostateczne ujęcie pojęcia łaski w myśli św. Augustyna pojawiło się w kontekście dyskusji z Pelagiuszem, mnichem przybyłym z Irlandii do Rzymu w latach 384-409. Był to człowiek bardzo pobożny, oburzony na – jego zdaniem – powierzchowną religijność zastaną w tym mieście. W tym kontekście poznaje wcześniejsze poglądy Augustyna, wyłożone w Ad Simplicianum, ukończone w 396r., w którym:” „Augustyn przedstawiał ówczesnym chrześcijanom swoją koncepcję rodzaju ludzkiego jako ‘masy grzeszników.”
Jednak teza ta oznaczała brak wolnej woli w życiu religijno moralnym człowieka, zdejmowała też z człowieka odpowiedzialność za czyny (gdyż są z góry zaplanowane),z góry określała ludzi przeznaczonych do zbawienia i potępienia. Dlatego też wywołała sporo kontrowersji wśród następnych pokoleń filozofów.
Zło nie psuje harmonii świata, przeciwnie, jest do niej potrzebne. Ukaranie grzesznych tak samo pasuje do niej, jak nagradzanie świętych.
TEORIA BYTU
Teoria bytu koncepcji św. Augustyna pochodziła z tych samych przesłanek, co teria Platona. Biskup z Hippony uwzględnił jednak Boga rozumianego na sposób chrześcijański i wyciągnął głębsze konsekwencje z faktu przyjęcia wieczności i nieskończoności świata idei. Augustyn jednak nie odwrócił się od problemu stworzenia świata przez Boga. Dlatego wysunął teorię "ciągłego stwarzania" świata materialnego. Wg niej Bóg nie tylko stworzył, lecz także ciągle "napędza" świat. Bez Jego woli nic nie mogłoby istnieć ani chwili i zapadłoby się w nicość. Stąd istnienie świata materialnego jest ciągle odtwarzającym się cudem Bożym. Jak pisał Augustyn - "Bez woli Boga nawet jeden listek nie spada z drzewa".
Dusza w tym systemie jest też rozumiana na sposób platoński, z dokonaniem niezbędnych jednak poprawek wynikających z teologii chrześcijańskiej. Jest ona boską ideą, stworzoną na wzór samego Boga. Nie jest ograniczona w czasie - tj. jest nieśmiertelna, ale jest ograniczona w przestrzeni. Ma ona, podobnie jak twierdził Platon, możliwość bezpośredniego kontaktu ze światem idei, gdyż od niego pochodzi. Wszystkie dusze po Platona, tylko niektóre dusze mają szansę odnaleźć ten kontakt, jednak nie zależy to zupełnie od nich, lecz wyłącznie od woli Boga.
WIZJA ŚWIATA
Zgodnie z założeniami Pisma Świętego świat według świętego Augustyna powstał z nicości, a stworzył go Bóg. Biskup z Hippony był jednak pierwszym, który przyjął tą zasadę, gdyż wszyscy go poprzedzający wyznawali zasadę odwiecznego istnienia materii, a stwórca po prostu przekształcił tą materię lub wprawił ją w ruch. Augustyn nawiązywał do wcześniejszych filozofów starożytnych, lecz ich wnioski modyfikował w duchu Biblii. Uważał, że Bóg najpierw stworzył z nicości pierwszą materię. Dalsze etapy procesu stworzenia polegały na formowaniu tej pierwotnej materii, na nadawaniu materii harmonijnego porządku.
W koncepcji przestawiania świata nawiązał do dorobku Pitagorasa . Uważał, iż można go ukazać za pomocą liczb. Ten pogląd Augustyn wspierał biblijnym zdaniem, pochodzącym z Księgi Mądrości, mówiącym o tym, że świat został stworzony „według miary, liczby i wagi”. Liczba leży bowiem u podstaw kosmosu, jest podstawą porządku, piękna. Na tej podstawie powstała koncepcja „racji zarodkowych” (rationes seminales).
ABORCJA
Św. Augustyn w Enchidrionie (Enchidrion ad Laurentium seu de fide, spe et caritate -Podręcznik dla Wawrzyńca, czyli o wierze, nadziei i miłości) rozróżnia kwestię zmartwychwstania pomiędzy płodami, "które są w pełni ukształtowane", a tymi, które nie osiągnęły pełnego rozwoju. Te drugie są nie w pełni ukształtowane, dlatego też Bóg sam wybiera czy mają dalej się rozwijać czy też nie. Święty Augustyn stwierdza tym samym, że prawdziwie ludzki byt rozpoczyna się w pewnym określonym momencie rozwoju embriona. Z jednej strony potępia on kontrolę urodzin i aborcję, ponieważ prowadzą one do zerwania więzów łączących małżonków celem prokreacji. Jednak utrzymuje także, iż nie jest ona aktem zabójstwa. Pouczając o uczłowieczeniu św. Augustyn pisze: "Ważna kwestia odnośnie duszy nie może być rozstrzygnięta pośpiesznie przez niedowiedzione i pośpieszne osądy; prawo nie zakłada, że akt przerwania ciąży należy do czynów zabójczych ,ponieważ nie można jeszcze stwierdzić z całą pewnością, że istnieje dusza w ciele pozbawionym czucia, gdyż nie jest ono w pełni uformowane, a zatem nie obdarzone zmysłami".
PODSUMOWANIE FILOZOFII CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
Augustyn zajmuje w kręgu myśli chrześcijańskiej mniej więcej to samo miejsce, które w myśli europejskiej w ogóle przyznajemy Platonowi. To on dał podstawy dalszego rozwoju wiary chrześcijańskiej, stworzył podwaliny pod nową chrześcijańską filozofię. Jego następcy w formułowaniu swoich teorii opierali się na poglądach Augustyna z Hippony. Był źródłem, z którego do tej pory czerpią dwa odłamy chrześcijaństwa, katolicyzm i protestantyzm. Przez wieki kształtował doktrynę chrześcijańską w filozofii, teologii oraz duchowości. Jego dzieła wywarły duży wpływ nie tylko na same chrześcijaństwo, ale również na całą kulturę europejską.
Augustyn pojął boga jako nieskończone i niewyczerpalne źródło a świat jako twór nadprzyrodzony i dzieło łaski Stwórcy. Wprowadzając nowe prawa, Augustyn nie zapomniał o dotychczasowym dorobku swoich poprzedników. To sprawiło, że jego koncepcja ma w sobie pewne nieścisłości: np. uznaje zło jako coś, na co człowiek nie ma wpływu, twierdził, że ciało nie jest złem, a mimo to w pożądalności cielesnej je widzi.
Nie można jednak świętemu Augustynowi odmówić wielkiego wkładu w rozkwit chrześcijaństwa i nowego nurtu w filozofii. Dlatego też został uznany za jednego z Ojców Kościoła. Jego koncepcje filozoficzne wniosły wiele nowych myśli i twierdzeń wśród jeu współczesnych. Stwierdził, że istota ludzka znajduje się pomiędzy niebem a ziemią, pomiędzy aniołami i zwierzętami. Spowodowało to rozdarcie wewnętrzne człowieka i zrodziło nieustanny konflikt pomiędzy jego duchowością i cielesnością. Człowiek musiał nieustannie wybierać pomiędzy Królestwem Bożym i dobrami ziemskimi. Św. Augustyn nieustannie podkreśla dualizm świata, jego rozdwojenie. Ponadto duże znaczenie przykładał św. Augustyn do modlitwy, medytacji, rozważania nad samym sobą. Koncepcja losu ludzkiego, stworzona przez św. Augustyna, określana jest mianem pesymistycznej.
BIBLIOGRAFIA:
1.Św. AUGUSTYN, Wybór mów: kazania świąteczne i okolicznościowe, tłum. J. Jaworski, wstęp i opracowanie E. Stanula, Warszawa 1973
2.Tatarkiewicz W., Historia Filozofii, tom I, PWN, Warszawa 2003
3.Państwo Boże / Święty Augustyn; przekł. Władysław Kubicki; wstęp Jacek Salij, Wydawnictwo ANTYK - Marek Derewiecki, Kęty 2002
4.Historia filozofii : Tom 2: Od Augustyna do Szkota / Frederick Copleston; przekł. Sylwester Zalewski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2004
5.J.N.D. Kelly, Początki doktryny chrześcijańskiej, Warszawa 1988, s 266.
6.Mateusz Wichary: "Wolna wola i łaska w myśli św. Augustyna." www.teologia.protestanci.org
7.Augustyn, Traktaty o łasce, w: Łaska, Wiara, Przeznaczenie. Pisma Ojców Kościoła, t. 27, Poznań 1971
8.www.sciaga.pl