Kant

Immanuel Kant 1724 ? 1804
Dzieła:
? ?Krytyka władzy sądzenia?
? ?Krytyka czystego rozumu? 1781-1787
? ?Krytyka praktycznego rozumu?
Urodził się w Królewcu, tam też spędził swoje życie.

Sytuacja przedkantejska:
Nauka i filozofia nowożytna były tworzone w przeświadczeniu, że ich twierdzenia spełniają jednocześnie wymogi powszechności, konieczności i przedmiotowej ważności. Z czasem jednak co bardziej przenikliwi przedstawiciele zarówno empiryzmu, jak i racjonalizmu (w szczególności Hume) dostrzegli, że współspełnienie wszystkich tych trzech wymogów nie jest możliwe. Według Hume?a nauka może spełniać wymóg powszechności i konieczności, ale nie przedmiotowej ważności (matematyka i logika), albo odwrotnie. Podważeniu uległy równocześnie dwie dotychczas traktowane jako pewne tezy:
- Teza o substancjalności Myślenia ? zgodnie z nią myśląc poprawnie odtwarzamy porządek bytu.
- Teza o intellegibilnej naturze bytu ? zgodnie z nią struktura bytu jest przejrzysta dla ludzkiego myślenia.
Łącznie została podważona teza o tożsamości bytu i istnienia. Rozdarte zostały kategorie doświadczenia i ładu przyrodzonego; im bardziej rygoryzowano pierwszą z nich, tym bardziej druga przesuwała się w sferę niepoznawalnego. Poznanie ontycznej i aksjologicznej struktury bytu było dla doświadczenia niemożliwe. Nieprzekraczalna stawała się również granica między warunkami pomyślenia jakichś rzeczy, a ich faktycznym zaistnieniem. Podobnie w sferze doświadczenia nie można było odczytać żadnego ideału, czy powołania człowieczeństwa.
W konsekwencji krytyki Hume?a, zastanawiająca stawała się jednak stosowalność matematyki do przedmiotów rzeczywistości. Poznawcza wartość matematycznego przyrodoznawstwa wydawała się tym bardziej wątpliwa, im bardziej była oparta na materiale matematycznym, nie posiadającym z natury empirycznego oparcia.

wiedza jest analityczna ? ?aprioryczna
Hume
wiedza jest syntetyczna ? ?empiryczna?
Możliwe były dwie konkluzje:
? Albo nauka nowożytna jest niemożliwa;
? Albo dotychczasowa filozofia źle stawia problem;
Do sytuacji takiej doszła filozofia, a w szczególności teoria poznania zakładająca jako oczywistą bierną koncepcję poznania, zgodnie z którą poznanie jest czymś zewnętrznym wobec bytu i jego zadaniem jest rozpoznanie struktur bytu, takie, które on sam w sobie posiada. Miarą wartości poznania jest stopień dokładności z jaką to czyni.
Wyjściowe pytania Kanta (badania transcendentalne):
1. Jak na podstawie przedstawień możemy wiedzieć coś o rzeczach?
? Czym są rzeczy, o których wiemy?
? Jak jest możliwe przejście od przedstawień do przedmiotów, czy rzeczy?
2. Jak jest możliwa nauka jako nauka?
? Matematyka
? Czyste przyrodoznawstwo
- Matematyczne, czyste przyrodoznawstwo (mówi o prawach ogólnych rządzących zjawiskami)

Naukowość matematyki i czystego przyrodoznawstwa jest niewątpliwa:
? Nauki te kroczą drogą ciągłego rozwoju. W metafizyce takiego ciągłego postępu nie ma
? Istnieje możliwość rozstrzygania spornych zagadnień. W metafizyce takiego rozstrzygnięcia nie ma.
Pytanie o metafizykę: Czy metafizyka jest możliwa jako nauka?
Kant zastał spór racjonalistów i empirystów, którzy traktowali swoje poglądy jako samodzielne (źródła wiedzy: ?rozum?; ?doświadczenie?). Uznał on, że rozum i doświadczenie muszą się wzajemnie kontrolować i uzupełniać; tylko to da rzetelną wiedzę.
? Rozum (w szerokim znaczeniu) według Kanta to: intelekt (rozsądek) ? zdolność formułowania pojęć na podstawie materiału doświadczenia. (transcendentalna analityka)
? Rozum (w węższym znaczeniu) to zdolność wyciągania wniosków wybiegających poza materiał doświadczenia w stronę bytu absolutnego. (transcendentalna dialektyka)
? Wiedza rzetelna: łączy dane zmysłowości, doświadczenia oraz dane intelektu (intelekt doświadczenia)
? Wiedza czysto rozumowa: wiedza rzekoma, metafizyczna, oparta na rozumieniu i węższym znaczeniu.
Kant podzielił sądy na:
1.a priori ? znajdowane przez rozum niezależnie od doświadczenia. Wszystkie takie, które stwierdzają konieczność lub powszechność.
2.a posteriori ? oparte na doświadczeniu i posiadające dostateczną bazę empiryczną, by mogły być sformułowane w takiej postaci, w jakiej są. Są to sądy empiryczne.
3.analityczne ? sądy, które w orzeczeniu podają tylko dane zawarte w podmiocie, czyli treści zawarte w definicji pojęć lub dające się z nich wyprowadzić.
4.syntetyczne ? sądy, które w orzeczeniu rozszerzają wiedzę, wykraczając poza treści zawarte w podmiocie. ? Sądy analityczne a priori
? Sądy analityczne a posteriori (wg Kanta są niemożliwe)
? Sądy syntetyczne a priori
? Sądy syntetyczne a posteriori (empiryczne)
Według Hume?a:
- możliwe byłyby: sądy analityczne a priori i sądy syntetyczne a posteriori;
- niemożliwe byłyby: sądy syntetyczne a priori, gdyż nie możemy przed doświadczeniem widzieć czegoś, co doświadczenie koniecznie później potwierdzi.
Według Kanta:
- sądy syntetyczne a priori są nie tylko obecne w naukach matematycznych i czysto przyrodniczych, ale te nauki się na nich opierają.W rezultacie: ?Jak możliwa jest nauka jako nauka?? tzn. pytanie: ?Jak możliwe są w niej jednocześnie twierdzenia konieczne, powszechne i przedmiotowo ważne?? ? przekształciło się w pytanie: ?Jak w nauce możliwe są sądy syntetyczne a priori??
Kant zaczął od analizy zmysłowości, aby wytłumaczyć naukowość matematyki:
? zmysły otrzymują wrażenia (treści, informacje pochodzące z zewnątrz), które są ujmowane przez nie w formy czasu i przestrzeni.
? według Kanta czas i przestrzeń nie mają charakteru empirycznego, lecz są apriorycznymi formami zmysłowości, tzn. z góry przed doświadczeniem ustalonym porządkiem, w którym zmysły umieszczają wszystkie wrażenia, w wyniku czego powstają wyobrażenia.
Czas: ? czas jest wyobrażeniem koniecznym, nie możemy go usunąć. Możemy sobie wyobrazić że w czasie nic się nie dzieje, ale nie możemy usunąć wyobrażenia czasu.
? Czasu nie możemy zaczerpnąć z doświadczenia przeszłego, gdyż dopiero założenie istnienia czasu pozwala mówić o przeszłości i przyszłym doświadczeniu.

Jak są możliwe sądy syntetyczne a priori, czyli stwierdzenia jednocześnie konieczne, powszechne i przedmiotowo ważne w matematyce?
Kant dzieli matematykę na arytmetykę i geometrię, chce pokazać że przedmiotem geometrii jest przestrzeń.
Pytanie: Jaka przestrzeń jest przedmiotem geometrii?
- czy przestrzeń realna znana z doświadczenia ? empiryczna?
--------- koncepcje etyczne Kanta ----------- Czy przestrzeń idealna ? aprioryczna forma rzeczywistości?
???? Gdyby przedmiotem geometrii była przestrzeń empiryczna, wówczas twierdzenia geometrii musiałyby wychodzić od jednostkowych przypadków i zdawać się na zawodną indukcję. Zatem mogłaby co najwyżej spełniać wymóg przedmiotowej ważności, ale nie powszechności i konieczności.
???? Ponieważ przedmiotem geometrii jest przestrzeń idealna, jako forma aprioryczna zmysłowości, badając ją albo jej fragmenty, rozpoznajemy porządek któremu musi podlegać wszystko to, co empiryczne ? umieszczone w przestrzeni.
???? Poznanie już na poziomie zmysłowości traci bierny charakter, gdyż odbierany materiał empiryczny ujmuje w formy czasu i przestrzeni. Konsekwencją tego jest jednak niepoznawalność bytu samego w sobie.
???? Bez względu na to (czego zresztą nie możemy poznać, gdyż poznając byt współkształtujemy go i modyfikujemy), czy byt sam w sobie jest czasoprzestrzenny, my jako taki go doświadczamy, bo taką mamy zmysłowość.
Jak możliwe jest czyste przyrodoznawstwo jako nauka? tzn. wiedza konieczna, powszechnie i przedmiotowo ważna, czyli zawierająca sądy syntetyczne a priori?
Kant wyróżnił sądy:
1. postrzegawcze ? są oparte wyłącznie na danych zmysłów; dotyczą wyłącznie stanów podmiotowych
2. doświadczalne ? obok zmysłów wymagają również udziału intelektu, przy pomocy którego wykraczają poza stany podmiotowe ku przedmiotowym i o nich mówią.

Zmysły dostarczyły intelektowi wielość wrażeń umiejscowionych w czasie i przestrzeni, czyli wyobrażeń. Intelekt porządkuje je teraz według pewnych, stałych zasad nazywanych formami apriorycznymi intelektu albo kategoriami. Jest ich 12, m.in. zasada przyczynowości, oraz zasada substancji i jej własności. W rezultacie stale występujące wyobrażenia odnosimy do jednej substancji, a stale występujące po sobie odczuwamy jako związek przyczynowy konieczny.
Czyste przyrodoznawstwo ujmuje w prawa prawidłowości rozpoznawane w sferze doświadczenia. Jest problemem, czy są to prawidłowości bytu samego w sobie, czy też prawidłowości porządku wniesionego w doświadczenie przez intelekt. Gdyby były to prawidłowości bytu samego w sobie, musielibyśmy rozpoznawać je empirycznie, a wówczas prawa przyrodoznawstwa je stwierdzające spełniłyby tylko wymóg przedmiotowej ważności; ale nie konieczności i powszechności.
Wszystkie te trzy wymogi mogą być jednak jednocześnie spełnione, gdyż prawa przyrodoznawstwa ujmują aprioryczny porządek dyktowany przyrodzie przez intelekt, któremu wszystkie zjawiska muszą koniecznie podlegać.
? Przedmiot jest zatem zespoleniem wrażeń dokonanych przez intelekt, a dostarczonych przez zmysły.
? Przedmiot nie jest rzeczą samą w sobie; ta jest niepoznawalna, lecz czymś współtworzonym przez podmiot, który staje się warunkiem przedmiotu.
? Poznanie dokonane przez intelekt i zmysłowość nie wykracza poza sferę możliwego doświadczenia i dlatego pozostaje wiedzą rzetelną. Jest to jednak wiedza fragmentaryczna, względna i fenomenalna, czyli dotycząca świata zjawisk ? nie zaspakaja potrzeb poznawczych człowieka i dlatego poza istniejące ograniczenia usiłuje wykroczyć rozum w węższym znaczeniu, który chce sięgnąć bytu absolutnego i osiągnąć wiedzę pełną i bezwarunkową. Posługuje się on trzema ideami:
Trzy idee rozumu w węższym znaczeniu:
1.Duszy ? Dusza: scala wszystkie przejawy doświadczeń wewnętrznych, odnosząc je do jednej duszy.
2.Wszechświata ? Wszechświat: scala wszystkie przejawy doświadczeń zewnętrznych, odnosząc je do jednego świata.
3.Boga ? Bóg: scala doświadczenie zewnętrzne i wewnętrzne w jedną całość.
Idee te nie mają podstaw doświadczenia, ich sens jest wyłącznie regulatywny i służy za nieprawomocną podstawę konstrukcji metafizycznych. Podejmując problem, czy możliwa jest metafizyka (tradycyjna) jako nauka, Kant dokonuje krytycznej analizy tych trzech idei. Ponieważ nauki, których rzetelność jest dla Kanta niewątpliwa ukazują i objaśniają świat jako porządek deterministyczny, pod znakiem zapytania staje możliwość wystąpienia człowieka jako podmiot moralny. Determinizm stwierdzany przez nauki dotyczy wyłącznie świata zjawiskowego, natomiast niepoznawalny jest byt sam w sobie. Zatem nie wiemy, czy umożliwia czy nie, bycie człowieka jako podmiotu moralnego.
?Krytyka praktycznego rozumu? --------- koncepcje etyczne Kanta ----------
Żeby Bóg mógł pojawić się jako podmiot moralny, konieczne jest przyjęcie że:
1. Możliwa jest wolność;
2. Dusza ludzka jest nieśmiertelna;
3. Istnieje Bóg;
? nie wiemy czy jest to prawda, ale naszym obowiązkiem jest założyć, że tak jest ? są to postulaty praktycznego rozumu.
? Tylko przy założeniu nieśmiertelności Duszy, można mówić o efektywnym postępie jednostki ludzkiej;
? Tylko wtedy, gdy Bóg istnieje można uzasadnić obiektywność podziału na dobro i zło i perspektywę triumfu dobra;
? Z punktu widzenia moralności, jedynym dobrem bezwzględnym jest dobra wola.
? Dobra wola, tzn. wola spełniająca obowiązek polegający na podporządkowaniu się prawu powszechnemu, które głosi:
wersja formalna:
1. Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się ona prawem powszechnym (wybierz tak, jak chciałbyś, aby w danej chwili wszyscy tak wybrali ? imperatyw kategoryczny)
wersja treściowa:
2. Postępuj zawsze tak, żebyś człowieczeństwa innego nie traktował wyłącznie jako środek, ale zawsze również jako cel.
Rzeczywistość ulegała w koncepcji Kanta radykalnemu rozpołowieniu na dwa zasadniczo odmienne światy:
1. determinowany świat zjawisk
2. postulowany, jako umożliwiający wolność świat bytu samego w sobie.
?Krytyka władzy sądzenia? --------- koncepcje etyczne Kanta ----------
W ostatniej ze swych krytyk Kant próbował osłabić przeciwieństwo obu światów, pokazując np. że w sferze estetyki zmysłowość może zbiegać się z ideą np. piękna; było to co najwyżej rozwiązanie połowiczne.
Jeśli poznanie ma charakter czynny, tzn. podmiot poznawczy współkształtuje poznawaną przedmiotowość, to skąd się bierze możliwość, że wiedza jest intersubiektywnie ważna i dlaczego doświadczamy tego samego świata? Jedność taką zapewnia:
? oddziaływania ze sfery bytu samego w sobie odbierane są przez zmysły.
? Formy aprioryczne są u wszystkich (przynajmniej u ludzi) takie same.
Upodobania estetyczne są: bezinteresowne, bezprzedmiotowe, subiektywne, konieczne.

Kwestie sporne:
1. Spór o to, czym są rzeczy same w sobie:
???? Interpretacja realistyczna - są fragmentami pozazjawiskowego bytu samego w sobie od którego pochodzą wrażenia.
???? Interpretacja idealistyczna ? są wytworem podmiotu, swego rodzaju regulatywną ideą; nie ma wyjścia poza podmiot i jego wytwory. Wszystkie przedstawienia są wytworem podmiotu, ale ten bezpodstawnie twierdzi, że niektóre z jego przedstawień nie są jego wytworem, ale bytem samym w sobie.
Przy pierwszej interpretacji metafizyka, czyli koncepcja bytu samego w sobie, byłaby niemożliwa, gdyż byt sam w sobie jest niepoznawalny ? poznanie ma wszak charakter czynny.
Przy drugiej interpretacji metafizyka byłaby bezprzedmiotowa, bo rzeczy same w sobie i byt sam w sobie nie istnieją i są fikcjami umysłu.
2. Spór o to, jaki jest charakter form a priori:
???? Interpretacja psychologiczna ? formy a priori są zależne od takiej bądź innej struktury mózgu, systemu nerwowego itd. Dają się np. pojąć jako wytwór ewolucji i mogą być różne u różnych gatunków.
???? Interpretacja logiczna ? są one formami, jakie musi przyjąć stosunek jakiegokolwiek podmiotu do przedmiotu, jeśli poznanie ma być w ogóle możliwe. Nawet gdyby nie było żadnego podmiotu poznającego, one nadal byłyby takie same, tylko przez nic nie zaktualizowane.
Przy pierwszej interpretacji wiedza posiada charakter relatywny, np. gatunkowy. Jeśli powstanie tych form wytłumaczymy ewolucyjnie, pojmując je jako wytwór rozwoju przyrody, nie da się bronić klasycznej koncepcji prawdy. Powstają takie fikcje, które są pożyteczne, gdyż umożliwiają przetrwanie.
Przy drugiej interpretacji wiedza posiadałaby charakter bezwzględny, jednakowy dla wszystkich podmiotów poznających. Kantowi zależało na interpretacji realistycznej, o czym świadczą zmiany dokonane w drugim wydaniu ?Krytyki czystego rozumu?. Miała ona pewną trudność, gdyż zakładała że wrażenia są skutkami oddziaływania rzeczy samych w sobie, czyli wyprowadzała zasadę przyczynowości poza sferę możliwego doświadczenia; a przecież przyczynowość była jedną z kategorii intelektu i jako taka wnoszona była do porządku świata zjawiskowego.
Jeśli przyjmiemy, że poznanie ma charakter czynny, tzn. formy podmiotu współkształtują poznawaną rzeczywistość, to pojawia się problem: od czego zacząć?
- czy od bytu pozapodmiotowego, który np. w swoim rozwoju wyłonił podmiot i formy podmiotowe
- czy od analizy podmiotu i jego form poznawczych.
Oba punkty wyjścia mają swoje słabości: przy pierwszym ignorujemy fakt, że to co poznajemy jako byt jest już modyfikowane przez formy podmiotowe, a więc nie jest bytem pozapodmiotowym. Przy drugim zaś nie wiemy skąd się ten podmiot wziął, dlaczego ma takie formy itd.
Filozofia, która poszła śladem Kanta wybiera zwykle stanowisko drugie, pozostawiając pierwsze naukom szczegółowym. Ci, którzy nie poszli śladem Kanta pozostają przy stanowisku pierwszym, a ich poznanie dubluje się wówczas z poznaniem naukowym; a nie wiadomo, jak je wyodrębnić.

Kant twierdził, że "rzecz sama w sobie" jest przedmiotem transcendentnym, oznacza coś, o czym nic nie wiemy ani (przy obecnym ustroju naszego intelektu) nic wiedzieć nie możemy. Według Kanta nie możemy poznać "rzeczy samej w sobie", którą nazywa także noumenem, gdyż ludzkie poznanie dotyczy tylko zjawisk, tj. fenomenów.
Kant - badania jakie zapoczątkował w sprawie sądów o rzeczach nazywane są transcendentalnymi. Przeprowadził dwojaki podział sądów - sądy uzyskane na podstawie doświadczenia i sądy od niego niezależne. Pierwsze to sądy a posteriori, drugie - a priori. Sądy a priori jako niezależne od doświadczenia mają początek w umyśle. Cechami zaś, po której dają się poznać to powszechność i konieczność. Po wtóre Kant podzielił sądy na analityczne i syntetyczne. Sądy analityczne są to takie, które w orzeczeniu wypowiadają tylko to, co jest zawarte w podmiocie zdania, czyli to co należy do definicji podmiotu albo też daje się z jego definicji wyprowadzać. Sądy syntetyczne to takie, które w orzeczeniu wypowiadają coś, co w podmiocie nie jest zawarte, co się z definicji podmiotu wyprowadzić nie da. Pierwsze objaśniają tylko wiedzę już posiadaną, drugie zaś rozszerzają wiedzą. Podział ten Kant połączył z podziałem na a posteriori i a priori. I otrzymał sądy analityczne, które zawsze są a priori oraz syntetyczne które są a priori i a posteriori. Natura sądów analitycznych łatwa jest do zrozumienia tak samo jak natura sądów syntetycznych a posteriori, jedne bowiem analizują tylko pojęcie, a drugie opierają się po prostu na doświadczeniu. Sądy syntetyczne a priori stanowią jądro wiedzy, ponieważ sądy analityczne są wprawdzie pewne ale nie powiększają wiedzy, sądy zaś empiryczne powiększają wiedze ale nie są ani pewne ani powszechne. Dla Kanta zaś wiedza ma być pewna i powszechna. Filozofia ma poddać naukę analizie i wskazać warunki, pod jakimi nauka jest możliwa. Przede wszystkim ma ustalić, jakie sądy aprioryczne są zawarte w nauce. Transcendentalna metoda badała przedstawienia i sądy nie przez analizę umysłu, lecz przez analizę jego wytworów; analizowała naukę. Myślenie obejmuje dwie różne funkcje : zdolność tworzenia pojęć na podstawie danego materiału oraz zdolność wyciągania wniosków wybiegających poza materiał doświadczalny. Pierwszą zdolność Kant nazwał rozsądkiem drugą zaś rozumem. Stąd dwa działy transcendentalnej logiki - teoria rozsądku ( transcendentalna analityka ) i teoria rozumu ( transcendentalna dialektyka ). Wynikiem pobudzania zmysłów przez rzecz jest wrażenie. Po wyłączeniu wrażeń zostają jeszcze dwa czynniki : czas i przestrzeń. Wszelkich wrażeń doznajemy w przestrzeni i w czasie, ale przestrzeń i czas nie są przedmiotem wrażeń. Kant mówi, że rzeczywistość można podzielić na dwie sfery :
- rzeczywistość samą w sobie czyli noumen
- zjawisko czyli fenomen
Podział taki dostarcza Kantowi wyjaśnienia czym jest poznanie. Fenomeny to wszystko to, co jest dostępne naszemu poznaniu. W poznaniu zasadniczą rolę spełniają czynniki aprioryczne, czyli umysłowe. Na pierwszym szczeblu jest to czas i przestrzeń, na drugim kategorie. Kategorie narzucone na nasze poznanie czynią je możliwym. Czynniki te nie pochodzą z rzeczy, tylko do umysłu. Są czynnikami rozumowymi. Zarówno czas, przestrzeń jak i kategorie nie dotyczą rzeczy pustych. Dotyczą rzeczy konkretnych. Musi istnieć więc treść poznania. Wrażenia zmysłowe tworzą treść poznania, zaś czas i przestrzeń tworzą materię poznania. Poznanie jest porządkowaniem czegoś. Kant mówi, że wrażenia pochodzą od rzeczy samych w sobie, tym samym noumeny wykazują pewne podobieństwo do platońskich idei. Noumeny są to istniejące poza nami niezależne byty. Nie możemy ich objąć naszym rozumem, bo rozum może poznać tylko to, co w jakiejś mierze od niego zależy. Kant jest pewien, że noumeny istnieją, ponieważ są źródłem zjawisk materialnych, które do nas docierają. Kantowski świat rozpada się na dwie dziedziny :
- świat fenomenów ( zjawisk dostępnych naszemu poznaniu )
- świat noumenów ( świat bytów niepoznawalnych - nic o nich nie wiemy i nic wiedzieć nie będziemy ).
Podsumowanie:
? Kant odkrył (pomysł ten pojawił się u Kartezjusza, jednak ten od niego odszedł) czynną rolę podmiotu poznającego. By móc wyjaśnić jak możliwa jest nauka jako wiedza zarazem powszechna, konieczna i przedmiotowo ważna, musiał odejść od biernej koncepcji teorii poznania w ramach której współpogodzenie tych wymogów było niemożliwe.
? Przy czynnej koncepcji poznania nauka ujawniała swój fenomenalizm, tzn. ograniczenie możliwości poznawczych do zjawiskowej warstwy świata. Struktura bytu samego w sobie i ewentualne wpisane weń obiektywne wartości pozostawały poza możliwościami naukowego poznania.
? Problemem stawała się również możliwość wolności w świecie, który nauki rozpoznawały jako deterministyczny ? dzięki temu mogły go w ogóle wyjaśniać.
? Próbując uzasadnić możliwość wolności, Kant wskazywał na świat pozazjawiskowy sam w sobie, którego natura niepoznawalna dla nauki nie podlegała również stwierdzanym przez naukę determinizmom. Można było zatem, i Kant tak postulował, przyjąć że jest ona sferą wolności. Była to sfera nie bytu, nie tego co jest; ale tego co być powinno. Ponieważ oba te światy (zjawiskowy i moralny) nie przystawały do siebie, Kant próbował dokonać ich scalenia w sferze estetyki (ale mu troszkę to nie wyszło).
? Kant zauważył, że nowożytne przyrodoznawstwo nie jest wcale biernym czytaniem księgi przyrody, lecz z góry projektuje na nie pewne schematy teoretyczne, które weryfikuje i rozwija, z góry przesądzając, co jest dlań przyrodą.
? Zjawiska które analizuje Kant nie są wcale niczym subiektywnym, dowolnym czy wyimaginowanym, lecz są tymi materialnymi procesami przyrody, które bada przyrodoznawstwo. Również rzecz sama w sobie nie jest żadną mistyczną głębią rzeczywistości, lecz tym, od czego w swym badaniu nauka abstrahuje, co nie mieści się w jej schematach.
? Uogólniony sens kantyzmu polega na tym, że nie tylko każda nauka, ale nawet każda teoria zakłada z góry pewien sposób rozumienia badanej przedmiotowości; traktuje ją jako taką, która daje się uchwycić w jej pojęciach i modelach teoretycznych, twierdzeniach itd. Zatem nigdy nie chwyta bytu samego w sobie, lecz przedmiotowość przez własne założenia i konstrukcje teoretyczne. (Krytyka racjonalnej psychologii, kosmologii, teologii itp.)

Transcendentalizm skupia się na doświadczeniu jednostki, głosząc, że człowiek jest pewien tego, czego sam w życiu doświadczył, bądź do czego sam doszedł. Narzucone z góry wartości mogą być i często są nieodpowiednie dla każdej jednostki. Transcendentalizm zatem sprzeciwia się niejako uniwersalizmowi pojęć i wartości. We wczesnym stadium Transcendentalizm Emersona odrzucał "boskość", jednak z czasem skłonił się ku wyższej istocie, ale w indywidualnym rozumieniu.
Transcendentalizm kładzie nacisk na świadomość własnych czynów, jak i na wyciąganie z nich wniosków i nauk.
Ruch ten mówił także, iż natura ma wielki, jeśli nie ostateczny wpływ na to, jak wygląda życie na Ziemi. Traktował siły natury, jako nadrzędne, nieskażone, ale i nieosiągalne ["Nature" Emersona].
Łączy racjonalizm (dusza, rozum, wola, uczucie; to co transcendentalne) i empiryzm (ciało, zmysły; to co immanentne).
W filozofii kultury egzystencja, cechująca się ofiarnością, dla której główne wartości to wartości duchowe, realizowane we wspólnotach duchowych, jak dom, ojczyzna, kościół, uważanych także za ołtarze ofiary. Zdolność do poświęceń oraz chęć wpływania na życie innych ludzi (sprawowania kontroli) sprawia, że nurt ten przeciwstawia się eutanazji i aborcji. Jest przeciwieństwem naturalizmu.
Transcendentalizm, kierunek filozofii amerykańskiej, związany z poglądami filozoficznymi R.W. Emersona i H.D. Thoreau oraz myślicieli publikujących w piśmie The Dial (1840-1844). Opierał się na romantycznych, mistyczno-religijnych ideach, z których wyprowadzono wnioski o wolności i niezależności człowieka oraz równości społecznej.
Imperatyw - (łac. imperativus - rozkazujący) - nakaz, reguła, zasada, która nie podlega dyskusji i którą można bezpośrednio wywieść z założeń teoretycznych. Imperatyw może mieć charakter zasady moralnej, artystycznej lub ideowej.
Termin ten szczególnie często występuje w etyce wywodzącej się z filozofii Immanuela Kanta. Kant podzielił imperatywy moralne na warunkowe lub inaczej hipotetyczne oraz imperatywy kategoryczne. Te pierwsze przyjmują jego zdaniem formę zdań warunkowych w rodzaju "gdy wystąpią okoliczności A należy postąpić tak, a tak". Te drugie mają charakter nakazów działających zawsze, wszędzie i w każdych okolicznościach.
Kant próbował wykazać, że wszystkie moralne imperatywy warunkowe można z dedukcyjną dokładnością wywieść z imperatywów kategorycznych, a wszystkie kategoryczne daje się sprowadzić do jednego zasadniczego:
Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem
Poglądy Kanta były jednak silnie krytykowane już za jego życia, on sam aby je obronić podał jeszcze dwa inne sformułowania imperatywu kategorycznego, które jednak również zostały poddane krytyce. Współcześnie, stosunek do istnienia bądź nie imperatywu kategorycznego jest podstawą na podział teorii etycznych na obiektywistyczne (rygoryzm moralny) i subiektywistyczne (liberalizm moralny)..
imperatyw nakaz, reguła, norma moralna; (i. kategoryczny) wg Kanta: bezwarunkowy nakaz moralny, powszechnie ważne prawo, którym należy się kierować, aby przezwyciężyć egoizm i spełnić "powinność ogólnoludzką": "postępuj wg takiej tylko zasady, którą mógłbyś chcieć uczynić prawem powszechnym"; por. kantyzm.
Etym. - późn.łac. imperativus 'rozkazujący' i łac. imperator 'wódz' od imperare 'rozkazywać; rządzić'; im- zob. in- 2; parare, zob. paramenty; por. imperializm.
Imperatyw kategoryczny - zasada etyczna która powiada, że należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze. Termin filozoficzny utworzony przez Immanuela Kanta Imperatyw kategoryczny, będący bezwarunkowym nakazem moralnym, Kant ujął w następujący sposób: ?Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś chcieć, aby stała się ona prawem powszechnym?.
Imperatyw kategoryczny, naczelna zasada w etyce I. Kanta, która stanowi czysto formalne prawo działania, wyrażone w trzech nakazach:
1) " postępuj zawsze tak, abyś mógł chcieć, by zasada twego postępowania była prawem powszechnym".
2) "postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie służyła za środek, lecz zawsze była celem".
3) "postępuj tak, abyś swoją wolę mógł uważać za źródło prawa powszechnego".
Takie postępowanie, wg Kanta, jest podstawą i równocześnie gwarancją wolności i autonomii.
Imperatyw (z łacińskiego imperativus ? rozkazujący), norma moralna, nakaz, reguła. Pojęcie wywodzi się z koncepcji etycznej I. Kanta. Odróżniał on imperatyw hipotetyczny od imperatywu kategorycznego. O ile imperatyw hipotetyczny nakazuje podjąć określone działania, aby osiągnąć pożądany cel, o tyle imperatyw kategoryczny mówi, jak należy postępować, aby czyn był moralnie słuszny.
"Rzecz sama w sobie", noumen (gr. rzecz wyobrażona; pomyślana od nous - rozum, duch) ? termin wprowadzony do filozofii przez Immanuela Kanta na oznaczenie rzeczywistości, która istnieje niezależnie od świadomości i jest absolutnie niepoznawalna, nie może się stać "rzeczą dla nas", tzn. nie może być poznana.
Immanuel Kant - przed nim wszyscy uważali że człowiek się kręci wokół świata, on uważał że to świat kręci się wokół człowieka. Twierdzenie to wzięło się stąd, że ludzki rozum ma możliwości poznania świata - znamy świat o tyle o ile go widzimy.
Noumeny - rzeczy których nie znamy, człowiek żyje w świecie fenomenów, które są obrazami noumenów. Widzimy wszystko przez czas i przestrzeń, przez pryzmat siły przyczyny, skutku, czyli przez pryzmat kategorii.
Idee regulatywne - duszy, wszechświata, boga, idee regulatywne nie mogą być przedmiotem badań