Konstytucja 3 maja (właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja) – uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Ponieważ trudno konkretnie stwierdzić, co jest konstytucją a co nią nie jest, istnieją sprzeczne informacje nt. kolejności ich powstawania. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją. Inne stanowiska uznają konstytucję korsykańską z 1755 r. za pierwszą na świecie, a tym samym amerykańską za drugą i polsko-litewską za trzecią.
Geneza
Pracę nad ustawą rządową rozpoczął król Stanisław August Poniatowski wraz z kilkoma parlamentarzystami i intelektualistami, podczas Sejmu Czteroletniego w 1788 r. W pracach brali udział między innymi:
• Stanisław Małachowski
• Ignacy Potocki
• Hugo Kołłątaj
• Stanisław Staszic
• Scipione Piattoli
Konstytucję 3 maja uchwalono w najbardziej sprzyjających dla uchwalenia pierwszych dniach maja, gdyż większość posłów opozycji, sprzeciwiających się konstytucji, była jeszcze na urlopie wielkanocnym. Aby nic nie przeszkodziło w uchwaleniu ustawy, zdecydowano się złamać obowiązujący w Sejmie zwyczaj, który nakazywał wcześniejsze ogłoszenie projektu. Zlekceważono też konieczność przebywania na sali obrad minimum połowy posłów. Po siedmiogodzinnych obradach, ignorując protesty opozycji (m. in. posła Jana Suchorzewskiego, który groził, że zabije własnego syna, jeśli konstytucja zostanie uchwalona), konstytucję przyjął Sejm, a następnie podpisał król Stanisław August Poniatowski.
Postanowienia Konstytucji 3 maja
Na mocy Konstytucji 3 maja:
• Katolicyzm ustanowiono religią panującą
• Ustanowiono wolność wyznania, choć apostazja, czyli odejście od katolicyzmu, było nadal przestępstwem
• Pozbawiono praw politycznych szlachtę gołotę, tzn. nie posiadającą dóbr ziemskich; szlachcie posesjonatom potwierdzono stare przywileje
• Na mieszczan rozciągnięto przywilej neminem captivabimus nisi iure victum
• Wprowadzono trójpodział władzy
• Tron Polski miał być dziedziczny (dynastia Wettinów Saskich po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego)
• Rzeczpospolita stała się monarchią konstytucyjną
• Zniesiono liberum veto, wolne elekcje, konfederacje.
• Decyzje Sejmu miały być wiążące dla sejmików wojewódzkich
• Sejm składał się z dwóch izb – wybieranych na dwuletnią kadencję, a nie na 6 tygodni, przy czym Izba Poselska miała przewagę nad Senatem
• Stworzono tzw. Sejm Gotowy – posłowie, którzy w nim zasiadali byli wybierani co dwa lata i mogli być powołani na obrady Sejmu w każdej chwili.
• Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rządowej zbierać się miał Sejm Konstytucyjny, który mógł zmienić konstytucję.
• Władzę wykonawczą powierzono Straży Praw czyli rządowi, w której skład wchodzili król, prymas i pięciu ministrów wyznaczonych przez króla, którzy mu podlegali lecz których mógł usunąć tylko sejm, z dwóch sekretarzy (bez prawa głosu), z pełnoletniego następcy tronu (bez prawa głosu) i marszałka Sejmu (bez prawa głosu).
• Głową Straży Praw został nieodpowiedzialny politycznie ani konstytucyjnie król – jego decyzje, by weszły w życie, wymagały kontrasygnaty ministrów, którzy z kolei byli odpowiedzialni przed sejmem.
• Chłopi przeszli pod opiekę rządu.
Konstytucja faktycznie nie weszła w życie, została obalona przez konfederację targowicką popieraną przez Rosję i Prusy.
