Agresja wobec dzieci

Pedagogika Odsłon: 1373
Wzrost zainteresowania agresją jest wypadkową różnorodnych zjawisk i procesów społecznych . Ze względu na interdyscyplinarny charakter rozważań wiele czynników psychologicznych, pedagogicznych, socjologicznych, prawnych, penitencjarnych i innych przyczynia się do stale rosnącego zainteresowania agresją oraz zapotrzebowania społecznego na dokładną, a jednocześnie wielostronną analizę tego zjawiska ? jego genezy, znaczenia, przeciwdziałania negatywnym skutkom itp. Niepokojące jest nasilanie się przejawów różnych zachowań agresywnych ? akceptowanych, nie akceptowanych czy patologicznych społecznie, które pojawiają się we wszystkich niemal środowiskach, systemach 9w rodzinnym również). Ich wykaz jest niezwykle bogaty i zróżnicowany ? począwszy od kłótliwości, negatywizmu, drażliwości, opryskliwości, aktów wandalizmu aż do przemocy i okrucieństwa. Współczesność niemal zmusza do częstego stykania się z agresją, co komplikuje powstanie nowej, specyficznej potrzeby ? zainteresowania przemocą i biernego, chociażby symbolicznego lub czynnego w niej udziału.
Zachowanie agresywne jako jeden z przejawów ludzkiej działalności ma przede wszystkim negatywne, ale i pozytywne, znaczenie w zależności od konkretnej sytuacji, celu i skutków agresji.
Agresja w języku potocznym, np. ?wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej ? rzeczywiste lub symboliczne ? jakiejś osobie lub czemuś, co ja zastępuje? (Szewczuk 1979); ?intencjonalne działanie na szkodę o charakterze antynormatywnym? (Tedeschi, Smith, Brown 1974). Agresywność natomiast przedstawia się jako: ?wyuczoną dyspozycję ? gotowość do reagowania agresją bądź nawykiem? (Buss, Bandura 1973); ?dyspozycję wzbudzającą zachowanie, czyli dyspozycję do agresji? (Konradt 1975).
Przy definiowaniu agresji niezbędne jest wyodrębnienie kryteriów umożliwiających zaliczenie konkretnego zachowania do klasy zachowań agresywnych. Wyróżnia się więc następujące:
1. Występowanie komponenty emocjonalnej w zachowaniu np. złość, gniew
2. Intencjonalność czynienia szkody, kierowanie się motywem czynienia zła, wyrządzania krzywdy przedmiotowi działań
3. spowodowanie konkretnych konsekwencji zachowań np. efekt działania w postaci zadania cierpienia
4. Modyfikujący wpływ kontekstu społecznego zachowań, np. związanego z pełnioną rolą społeczną, statusem społecznym, realizowanym zadaniem, miejscem w hierarchii władzy lub społecznymi konsekwencjami perspektywicznymi ? nauczyciel, stomatolog itp.
Opierając się tylko na kryterium emocjonalnym agresji, można przedstawić to zjawisko jako ?cel sam w sobie? , co utożsamiane jest z reakcjami, którym towarzyszy szereg zmian fizjologicznych świadczących o pobudzeniu emocjonalnym, np. przyśpieszenie akcji serca, wzrost potliwości skóry itd.. Wyróżnia się także agresję spontaniczną, ?gorącą?, napastliwego drażnienia innych, a satysfakcja agresora płynie z faktu bycia agresywnym oraz oznak cierpienia ofiary.
Agresja często jest definiowana jako ?zamierzone działanie ? w formie otwartej lub symbolicznej ? mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, strat lub bólu?. Sformułowanie to akcentuje przede wszystkim kryterium intencjalności, umyślności działania. Przykładem takiego pojmowania agresji jest definiowanie jej przez grupę psychologów z uniwersytetów w Yale, jako: ?działania, którego celem jest wyrządzenie szkody osobie lub przedmiotowi, na który zostaje skierowana (uszkodzenie, zniszczenie przedmiotu), sprawienie mu cierpień moralnych i fizycznych itp.
Czynności agresywne należą do zachowań społecznych, gdyż są realizowane w trakcie interakcji społecznych (wyjątek stanowi samoagresja), oprócz tego poddawane są ocenie i wartościowaniu.
Można wyróżnić następujące rodzaje agresji:
? Agresja gniewna ? wrodzona reakcja organizmu na zablokowanie dążeń lub doznanie szkody; jest to czynność definiowania poprzez wskazanie charakteru procesów emocjonalno ? motywacyjnych leżących u jej podłoża, inaczej o0kreślana jako spontaniczna, ?gorąca?
? Agresja instrumentalna ? podstawą jej nie są emocje gniewu. Lecz jest to wyuczona czynność sprawiająca ból i cierpienie, powodująca szkodę; podstawową funkcją tego rodzaju agresji jest redukcja ważnych dla jednostki potrzeb, jest podejmowana z premedytacją ? tzw. ?zimną? albo agresja wroga
? Agresja zadaniowa ? wywołana jest za względu na realizowane zadania np. związana z pełnieniem określonych ról społecznych rodzica, nauczyciela, przełożonego

Podział ten implikuje występowanie takich między innymi źródeł czynności
agresywnych, jak:
? Specyficzne emocje negatywne przedmiotu (złość, gniew)
? Potrzeby indywidualne jednostki ? podmiotu działania
? Realizowanie przez jednostkę zadania

Inny podział, koncentrujący się na przedmiocie agresji, zwraca uwagę na:
- agresję skierowaną na innych (ma charakter społecznych)
- samoagresję
Różnicuje się także podstawy agresywne ze względu na:
1. Moralną treść zachowań pozwalających wyróżnić:
o Agresję społeczną (niszczącą, aspołeczną)
o Agresję prospołeczną, służącą interesom jednostkowym i społecznym
2. Rozróżnienie, czy agresja jest narzędziem, czy celem działania, co umożliwi jej podział na:
o Agresję afektywną (agresję wywołuje pobudka wewnętrzna, a nie osiągnie dzięki niej korzyści)
o Agresję instrumentalną (agresja jest w tym wypadku sposobem realizacji celów, planów i zadań jednostki czy grupy
3. Charakter zachowań (aspekt motywacyjny działania):
o Agresja atakująca
o Agresja obronna

Można spotkać się również z podziałem na agresję bezpośrednią i pośrednią, które utożsamiane są odpowiednio z agresją fizyczną, a także werbalną lub agresją z celem i bez celu. Jako agresję fizyczną określa się reakcje (zamierzenia, tendencje do zachowań), których celem jest krzywda (utrata) fizyczna lub ból fizyczny ofiary. Natomiast agresją werbalną są reakcje powodujące psychologiczne lub społeczne zagrożenie jednostki (np. ciężkie przeżycia, obniżenie samooceny), będące skutkiem nieotrzymania nagrody czy braku szacunku społecznego.
Z agresją bezpośrednią mamy do czynienia wtedy, gdy istnieje cel gniewu albo osoba prowokująca agresję (np. agresja w sytuacji ?twarzą w twarz?), natomiast pośrednia to taka, w której nie ma konkretnego celu lub występuje jego substytut np. agresja przemieszczona.
Do podstawowych kryteriów klasyfikowania jednostki jako agresywnej należą:
- wysoka częstotliwość oraz pokaźna liczba zachowań agresywnych
- duża intensywność a jednocześnie nieadekwatność reakcji agresywnych w stosunku do działania bodźca
- nieumiejętne kontrolowanie reakcji agresywnych ? brak kontroli lub nadmierna kontrola
- permanentna wrogość w stosunku do innych ludzi

Istotę bądź źródła agresywności stanowią albo czynniki biologiczne np. organiczne, popęd, instynkt, albo społeczne, np. będące efektem uczenia się.

Jak widać ze schematu, przemoc jest zachowaniem agresywnym i jednocześnie destruktywnym w stosunku do innej osoby lub grupy osób. Pierwotnie za przemoc uważano nadużycie siły.
Obecnie przyjmuje się, iż przemoc to każdy zamach na swobody jednostki. Przemoc to takie zachowania jednostki lub grupy, w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych.
Przemoc może mieć charakter instrumentalny (środek do realizacji określonych celów) lub bezinteresowny (poszukiwanie zadowolenia w znęcaniu się nad innymi) oraz indywidualny lub zbiorowy.
Obok przemocy przestępczej szerzy się przemoc zwyczajna, codzienna. Obelga, użycie siły fizycznej, samowolne zajęcie cudzego mienia, to nowe środki współzawodnictwa i indywidualnego dochodzenia swoich praw. Akty wandalizmu coraz częściej zaczynają się stawać środkami społecznego reagowania.
Przemoc nie zawsze jest równoznaczna z przestępstwem. Mamy do czynienia z nimi wówczas, gdy określone zachowanie pozostaje w sprzeczności z normami prawnymi, ale nie koniecznie w sprzeczności z normami zwyczajowymi, obyczajowymi czy moralnymi.
Zazwyczaj przemoc posiada silne podłoże emocjonalne, ale nie zawsze. Zdarza się, że zarówno obiekt ataku, jak i zastosowane formy zostają uprzednio wnikliwie przemyślane, ta forma przemocy budzi nasz szczególny niepokój.

J. Melibruda wiąże z przemocą kilka właściwości:
- przemoc jest zawsze intencjonalna
- przemocą jest naruszanie jakiś praw i dóbr osobistych jednostki
- przemocą jest takie naruszenie praw i dóbr jednostki, które uniemożliwiając mu samoobronę
- przemoc powoduje zawsze jakieś szkody
- przemoc lubi się powtarzać

Często pierwszy akt przemocy jest dziełem przypadku. Poczucie bezkarności, bezwolne przyjęcie agresji toruje drogę przemocy.
- przemoc jest często rozpaczliwym zagłuszaniem poczucia niemocy
- za przemoc odpowiedzialny jest sprawca, bez względu na to, co zrobiła ofiara
- niektóre przejawy grożenia przemocą są w istocie aktami przemocy nie każda forma przemocy jest ścigana przez prawo.
Klasyfikacja form pomocy jest dość trudna, gdyż różni badacze stosują różne kryteria klasyfikacji. J. Melibruda wyróżnia przemoc spontaniczną (gorącą), instrumentalną (chłodną).

PRZEMOC GORĄCA: Zdaniem J. Mellibrud u podstaw tej formy przemocy leży furia, która rodzi się z frustracji i niemocy. Furia jest erupcją skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć gniewu i wściekłości. Dla wielu osób jest to doznanie fascynujące a równocześnie wstydliwe. Często doświadczenie takiej :fu.r1i ma charakter ekstatyczny, w wyniku której dochodzi do utraty kontroli emocjonalnej i kontroli nad zachowaniem.
Furia wynikająca z frustracji i niemożliwości prowadzi w rezultacie do aktów przemocy.
Przemoc gorąca to przemoc naładowana złością, gniewem, agresją, furią. towarzyszą jej bogate formy ekspresji: krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny, impulsywne zachowania, gwałtowne zadawanie bólu. Przemoc ta jest najłatwiej zauważalna i najbardziej spektakularna. Zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika.

PRZEMOC CHŁODNA: to drugi rodzaj przemocy, który jest zapisany w obyczaju, kulturze, który jest częścią wyposażenia psychologicznego jednostki. Człowiek stosujący chłodną przemoc realizuj e scenariusz przemocy - zapisany i utrwalony wzór postępowania, którego wcześniej się nauczył, często "na własnej skórze". Do wyzwolenia tego rodzaju przemocy niepotrzebna jest furia, gniew, czy intencja zniszczenia lub zaszkodzenia komuś.
Chłodna przemoc to realizacja roli, w którą wpisane jest dokonanie zemsty, dokonanie inwazji na cudze terytorium, często tę formę przemocy uważa się za usprawiedliwioną.
Przemoc chłodna to przemoc, która wyłania się z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Bardzo często te działania mają pozytywne cele: może to być czyjeś dobro, przestrzeganie pewnych reguł, realizowanie jakiejś filozofii, ideologii, wiary. Tak więc wyłania się ona z pewnego umysłowego porządku, który sprawca realizuje. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, który sprawca chce osiągnąć. Przemoc ta najczęściej rozwija się na gruncie autorytarnych modeli współżycia między ludźmi i kierowania nimi.
J. Bińczycka mówi o PRZEMOCY INTERPRSONALNEJ.
Stwierdza, że: "przemoc bezpośrednia ma "twarz", jest rozpoznawana przez tych, którzy są jej odbiorcami". Jest to przemoc dokonująca się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich.
L Obruchowska oraz Kondziela zwracają uwagę na PRZEMOC STRUKTURALNĄ. Przemoc strukturalna jest bezgłośna i wydaje się pochodzić od natury. W przeciwieństwie do przemocy bezpośredniej - nie ukazuje bezpośrednio swej "twarzy". Przemoc strukturalna znajduje się w strukturach społecznych w społecznej świadomości, w procesach socjalizacji obowiązujących w danej kulturze. Według Kondzieli u podłoża przemocy strukturalnej leży nierówność. Często ten rodzaj przemocy odbierany jest jako "coś normalnego". Nie musi zawierać fizycznego ataku, zamiaru fizycznej napaści, czy zamiaru psychicznego zranienia.

PRZEMOC SYMBOLICZNA. Następny rodzaj przemocy, to przemoc symboliczna, kulturowa. Definiowana jest jako "narzucanie znaczeń i interpretacji symboli zastanej kultury. Przemoc symboliczna oparta jest na legalnym prawie do narzucania i wpajania tego, co służy interesom klas panujących. Prowadzi to do uznania kultury legalnej jako jedynej, odrzuca się wzory zachowania wyniesione z domu, wzory odbiegające od uniwersalnej kultury. Dokonany zostaje podział na kulturę legalną i nielegalną.
Akty przemocy są z reguły społecznie potępiane i odrzucane. Jednakże niektóre jej przejawy spotykają się nie tylko ze społeczną tolerancją, lecz niejako z prawnym przyzwoleniem, np. polski tradycyjny model wychowania oparty na różnych wymyślnych metodach karcenia dzieci, łącznie ze stosowaniem kar cielesnych. Wprawdzie kodeks rodzinny nie zezwala wprost na stosowanie kar cielesnych, ale również wprost nie zabrania.
Za przemoc społeczną, która nie jest przestępstwem, można uznać zgodę instytucji i urzędów, np. na to aby matka z dziećmi znalazła się na ulicy podczas gdy znęcający się nad nią i dziećmi mąż czy konkubent pozostaje w domu do wyjaśnienia sprawy, której wyjaśnienie trwa niejednokrotnie kilka lat. Za przemoc społeczną, która nie jest traktowana jak przestępstwo, można uznać powszechną zgodę na przemoc emocjonalną zarówno wobec dzieci jak i dorosłych.

PRZEMOC WOBEC DZIECI - DIAGNOZA
Przemoc jest zjawiskiem mało poznanym przez naukę, choć istniejącym od zarania dziejów ludzkości. W 1953 roku F. N. Silverman opisał zespół mnogich złamań patologicznych u niemowląt i nazwał go zespołem dzieci bitych (Zespół Silvermana). Był to początek klasyfikacji obrażeń fizycznych, zadanych dzieciom przez dorosłych.
W Polsce "zespół dziecka maltretowanego" praktycznie nie istnieje, ponieważ nie jest objęty medyczną klasyfikacja podstawową. Istnieje w dodatkowej klasyfikacji przyczyn urazu, mianowicie pod numerem E 967 figuruje "znęcanie się nad dzieckiem i innego rodzaju złe obchodzenie się", ale zdaniem Mossakowskiej4, ta dodatkowa klasyfikacja służy przede wszystkim lekarzom sądowym. Lekarze rejonowi, również pediatrzy, korzystają ze skróconego spisu, gdzie E 967 nie występuje. Orzeka się więc wstrząsy mózgu, krwiaki oczodołów, złamania, urazy głowy, rany oparzeniowe, szkorbut, unikając w ten sposób prawidłowej diagnozy: "dziecko maltretowane".
Najnowsza definicja "Battered Children and Child Abuse", opracowana przez Zarząd Międzynarodowych Nauk Medycznych (CJOMS) i Światową Organizację Zdrowia (WHO), w 1974 roku, orzeka, iż "za maltretowanie dziecka uważa się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka"
Z psychologicznego punktu widzenia przemoc wobec dzieci jest szczególną postacią agresji interpersonalnej.
Istnieje wiele podejść badawczych do zjawiska przemocy. Niektóre z nich ukazują zmienność pojęcia przemocy wobec dzieci w zależności od systemów politycznych, systemów wartości i orientacji wychowania. Z kolei inne podejścia zmierzają do określenia form złego traktowania dzieci w różnych grupach społecznych, określenia źródeł przemocy wobec dzieci, bezpośrednich i odległych konsekwencji przemocy oraz próbują budować socjologiczno - psychologiczne teorie wyjaśniające przemoc wobec dzieci.

FORMY ORAZ ZAKRES PRZEMOCY WOBEC DZIECI
Do obecnej chwili nie dysponujemy pełnymi danymi źródeł i rozmiaru przemocy wobec dzieci w naszym kraju. O istnieniu przemocy wobec dzieci wnioskujemy na podstawie doniesień praktyków, statystyk sądowych lub szpitalnych oraz nielicznych badań. Statystyki te ukazują jedynie wierzchołek zjawiska.

PRZEMOC FIZYCZNA
Badania amerykańskie i angielskie wskazują, iż spośród wszystkich rodziców, około 84% - 97% stosuje kary fizyczne wobec swoich dzieci w jakimś momencie ich życia. Wlicza się w to zarówno klapsy, jak i dotkliwe pobicie kijem czy pasem. Klapsy i policzkowanie stosuje około 62% matek i 53% ojców, a bicie różnymi przedmiotami około 16% matek i 9% ojców?
Podobne dane uzyskali badacze niemieccy Engfer i Schneewind: klapsy lub spoliczkowanie stosuje około 68% matek 49% ojców, do uderzenia jakimiś przedmiotami przyznało się 10% matek i 8% ojców.
Badając grupę reprezentatywną złożoną z 570 rodzin niemieckich Engfer i Schneewind ujawnili ciekawe prawidłowości:
1. chłopcy są intensywniej i częściej karani niż dziewczynki;
2. karanie jest związane z wiekiem dziecka jak i jego rodzica:
- natężenie kary jest silniejsze w stosunku do dzieci młodych;
- młodsi rodzice są skłonni stosować bardziej surowe kary niż rodzice starsi.
3. kolejność urodzenia dzieci ma związek z częstotliwością karania - dzieci najstarsze i najmłodsze z rodzeństwa oraz jedynacy karani są rzadziej niż pozostali.

W Polsce na uwagę zasługują badania Piekarskiej, przeprowadzone w latach 1982 -1984. Grupę badawczą stanowiło 100 rodzin wielkomiejskich pełnych, nierekonstruowanych, nieobciążonych patologią społeczną ani też nie upośledzonych ekonomicznymi warunkami życia czy ogólnie trudną sytuacją rodzinną.
Badania Piekarskiej dotyczyły pomiaru częstości trzech form agresywnych zachowań rodziców wobec dzieci: agresji słownej, fizycznej i symbolicznej. Najpopularniejszymi przejawami agresji okazały się:
"klapsy", które stosuje 81,7% badanych rodziców "bicie ręką" - 66,8% badanych, przy czym około 36,8 badanych rodziców stwierdza, że czyni to rzadko, blisko 25% że dość często, a 5% bardzo często.
Do stosowania "solidnego lania" przyznało się 38,5%, z czego 4,5% badanych rodziców stwierdziło, że czyni to dość często.
Do "bicia pasem lub innym przedmiotem" przyznało się 44,2%, z czego 40,7% badanych czyni to rzadko, a 3,5% często; nikt nie przyznał, że czyni to bardzo często.
Zachowaniami o znacznej brutalności, do których stosowania dość rzadkiego przyznało się kilkanaście procent badanych rodziców było "bicie na oślep", "bicie pięściami", "obezwładnianie", "kopanie dziecka".
Stosowanie agresji symbolicznej, przez którą autorka rozumiała stosowanie surowych kar i szczególnie wymyślnych sposobów karania tj. "ograniczanie ruchów i swobody dziecka", "wyrzucanie dziecka z domu", "pozbawienia jedzenia czy miejsca do spania" - zadeklarowało około 25% badanych.
Z nielicznych danych wynika, że w Polsce ponad 60% rodziców stosuje dotkliwe kary fizyczne. Przemoc fizyczną wobec dzieci stosują nie tylko rodzice.

Najczęściej wymieniane objawy stosowania przemocy fizycznej to:
1) siniaki, ślady uderzeń (paskiem, kablem, itp.) na twarzy, klatce piersiowej, plecach, pośladkach, nogach;
2) ślady oparzeń (papierosowych, od pogrzebacza, żelazka itp.)
3) rany twarzy i głowy;
4) rany w różnych fazach gojenia się,
5) powtarzające się złamania, zwichnięcia,
6) opuchlizny;
7) lęk dziecka przed rozbieraniem się przed lekcją w-f,
8) lęk przed dotknięciem, kulenie się, uniki,
9) niestosowny strój do pogody, zakrywający zranienia;
10) lęk przed powrotem do domu;
11) nadmierna agresywność dziecka lub nadmierna apatia;


PRZEMOC EMOCJONALNA
Każde upokorzenie dziecka jest formą przemocy emocjonalnej. Wymieniane przez badaczy charakterystyczne objawy przemocy emocjonalnej przedstawiają się następująco:

1) zaburzenia mowy (wynikające z napięcia nerwowego);
2) dolegliwości psychosomatyczne (bóle brzucha, bóle głowy, mdłości, wymioty);
3) moczenie i zanieczyszczenie się bez powodów medycznych;
4) brak poczucia pewności siebie;
5) wycofanie, depresja;
6) zachowania destrukcyjne;
7) nadmierne podporządkowanie się dorosłym; częste kłamstwa, nieadekwatny lęk przed konsekwencjami różnych działań;
8) lęk przed porażką.

Na temat przemocy emocjonalnej dowiadujemy się najczęściej od praktyków prowadzących terapię dzieci. Badania na ten temat praktycznie nie istnieją.

ZANIEDBYWANIE DZIECI
"Zaniedbywanie" określane jest, jako niezaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka. Należy mieć równocześnie na uwadze, iż "zaniedbywanie, którego ofiarą pada dziecko może mieć dramatyczne skutki nawet wtedy, gdy jego potrzeby związane z biologicznym przetrwaniem zostają w pełni zaspokojone, zabraknie natomiast stymulacji poznawczej?.
Zaniedbywanie dziecka, jak zauważa A. Lipowska - Teutsch, może rozpocząć się już w okresie życia płodowego, gdy matka prowadzi niehigieniczny tryb życia: niewłaściwie się odżywia, pali papierosy, nadużywa alkoholu, zażywa narkotyki czy podejmuje inne działania, które niosą za sobą wysokie ryzyko poronienia.
Z zaniedbywaniem mamy do czynienia wówczas, gdy dzieci są na długie godziny pozostawione samemu sobie, a w skrajnym przypadku: porzucone, bezdomne, bądź też brak właściwej ochrony dziecka przed chorobami i ich opieszałe leczenie, prowadzenie w obecności dziecka awantur, pijackich libacji, niedostateczne zabezpieczenie dziecka przed zagrażającymi mu wydarzeniami.
Diagnozując tę formę krzywdzenia należy mieć na uwadze fakt, iż społeczne postrzeganie zaniedbania dziecka, zależy w dużym stopniu, od tego, jak ocenia się możliwości zaspokajania potrzeb dziecka przez rodziców. Nie należy się spodziewać się, aby zasięg występowania tej formy zespołu dziecka krzywdzonego był mniejszy od pozostałych form krzywdzenia dzieci, mimo iż literatura przedmiotu nie zawiera danych dotyczących zakresu występowania tego rodzaju krzywdzenia.

PRZEMOC SEKSUALNA WOBEC DZIECI
Ujawnienie przypadków nadużyć seksualnych wobec dzieci wywołują często skrajne i szkodliwe dla ofiar reakcje dorosłych: panikę, robienie sensacji, bądź przymykanie oczu i tuszowanie sprawy.
Zdaniem Finkelhora dziecko wykorzystywane seksualnie może przechodzić przez cztery sytuacje traumatyzujące: urazogenną seksualizację, zdradę zaufania, stygmatyzację lub oskarżenie, oraz bezsilność. Konsekwencje wykorzystywania seksualnego będą związane z tym czy dziecko doświadczyło wszystkich wymienionych sytuacji traumatycznych oraz czasu trwania tych sytuacji.
Literatura przedmiotu wskazuje na istnienie różnych definicji zjawiska przemocy seksualnej, nie zawsze zgodnych ze sobą.
Różne definicje kładą akcent na różne aspekty krzywdzenia seksualnego dziecka, np. wiek dziecka, rozbieżność między wiekiem sprawcy a wiekiem ofiary, normy społeczne lub rozwojowe, zdolność dziecka do wyrażenia zgody na kontakt seksualny, poziom rozwoju dziecka i sprawcy, siła więzi łączących dziecko i sprawcę. W 1974 roku Burgess i Holmstron opisali zespół urazowy powstały u dziecka na tle zgwałcenia "the rape trauma syndrom''. Terminem powszechnie używanym jest "child sexual abouse" - czyli przemoc seksualna wobec dziecka. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje przemoc seksualną wobec dziecka jako: "nadużywanie dziecka dla uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe i starsze ". Na szczególna uwagę zasługuje definicja przedstawiona przez Standing Committe on Sexually Abused Children - SCOSAC: "Dzieckiem seksualnie wykorzystywanym uznać można każdą jednostkę w wieku bezwzględnej obrony, jeśli osoba dojrzała seksualnie, czy też przez świadome działanie, czy leż przez zaniedbywanie swoich społecznych obowiązków, lub obowiązków wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza do zaangażowania dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej".
Definicja zaprezentowana przez SCOSAC łączy większość elementów akcentowanych przez inne definicje.
Badacze wyróżniają sześć typów przemocy seksualnej wobec dzieci.

1. bez kontaktu fizycznego: rozmowy o treści seksualnej kierowane do dziecka, ekspozycje anatomii i czynności seksualnych (np.: masturbowanie się w obecności dziecka), oglądactwo (np.: oglądanie dziecka podczas kąpieli, czynności fizjologicznej);
2. kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnej części ciała, może przyjmować różne formy;
3. kontakty oralno - genitalne;
4. stosunki udowe;
5. penetracja seksualna (oralne, genita1ne);
6. seksualne wykorzystywanie dzieci powiązane z różnymi formami przemocy (np. dewiacyjne formy przemocy seksualnej: urolagnia, kapro).

Najnowsze Polskie dane, dotyczące wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie, są rezultatem badań Polskiego Towarzystwa Seksuologicznego. Zostały przeprowadzone w końcu 1991 roku na ogólnopolskiej populacji 1 188 dorosłych Polaków. Około 35% kobiet i 29% mężczyzn przeżyło w wieku od piętnastego roku życia doświadczenia o charakterze seksualnym z osobą dorosłą. Najczęściej spotykaną formą przemocy seksualnej było dotykanie narządów płciowych: doświadczyło jej 60, l % chłopców i 17,5% dziewcząt. Badania wykazały, że sprawcami nadużyć były osoby obce, następnie krewni: wujkowie, ciotki, kuzyni, w dalszej kolejności rodzeństwo i rodzice.
Często sądzi się, że nadużyć seksualnych wobec dzieci dokonują osoby zaburzone psychicznie - ale tak nie jest. Sprawcami w zdecydowanej większości są osoby, których, otoczenie nigdy by nie posądzono o zaburzenia seksualne lub psychiczne.

BEZPOŚREDNIE I ODLEGŁE KONSEKWENCJE PRZEMOCY WOBEC DZIECI
Konsekwencje krzywdzenia dzieci można klasyfikować biorąc pod uwagę trzy kryteria:
1) bezpośredniość i odległość skutków przemocy,
2) specyficzność i niespecyficzność objawów,
3) typ objawów: somatyczne, psychiczne (poznawcze, behawioralne i emocjonalne
.
Następstwa doświadczonej w dzieciństwie przemocy zależą od takich czynników, jak:
- wiek i osobowość dziecka krzywdzonego;
- więź dziecka z rodzicami lub stopień pokrewieństwa ze sprawcą;
- osobowość sprawcy;
- forma i przebieg danego rozwoju przemocy;
- reakcja na zdarzenie;
- brak lub uzyskanie kwalifikowanej pomocy.
Badacze: Kempe, Piekarska, Lew-Starowicz, Jundziłł, i inni wskazują na takie następstwa jak:

1) bezpośrednie konsekwencje przemocy fizycznej są następujące:
- uszkodzenie skóry i obrażenia w rodzaju: śladów uderzeń, oparzeń papierosem, szczypania, uderzeń sznurem, sprzączką od pasa, ugryzień przez człowieka, wiązania, śladów duszenia, siniaków dziąseF4.
obrażenia narządów wewnętrznych (np.: wątroby, śledziony), wylewy krwawe do siatkówki bez złamania lub objawów stłuczenia głowy;
- mnogie złamania, stwierdzone w obrazie rentgenowskim, o różnie zaawansowanym procesie gojenia, kalectwo;
- zgon.
Wymienione wyżej objawy mają charakter somatyczny. Ponadto wyróżnia się objawy somatyczne niespecyficzne, mianowicie:
- nietrzymanie kału i moczu, drżenie, wymioty, uporczywe bóle i zawroty, bóle żołądka, potliwość, brak reakcji na ból.
Konsekwencjami bezpośrednimi przemocy fizycznej są również dysfunkcje psychiczne i behawioralne, takie jak: brak lub zachwianie potrzeby bezpieczeństwa, brak przynależności uczuciowej do osób najbliższych, obniżona samoocena, brak akceptacji siebie, poczucie bezsensu, trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, poczucie krzywdy i winy, depresja, egocentryzm, lęki, koszmary nocne, bierność, zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi, zaburzenia zachowania związane z trudnością kontrolowania emocji i rozpoznawania sytuacji społecznych, lękliwość w stosunku do dorosłych, obojętność na płacz innych dzieci, brak poczucia realności - ucieczki w świat fantazji, zachowanie agresywne lub autodestrukcyjne.

2) W przypadku przemocy emocjonalnej również mamy do czynienia z następstwami somatycznymi: biegunka, wymioty, uporczywe bóle i zawroty głowy, zaburzenia w oddawaniu moczu i kału, bóle żołądka. Konsekwencją doświadczonej przemocy emocjonalnej są również: zaburzenia poznawcze, emocjonalne i behawioralne, takie jak:
? trudności w kontrolowaniu emocji,
? zaburzenia koncentracji uwagi, obniżona samoocena,
? nieakceptowanie siebie,
? poczucie bezsensu,
? nieufność,
? lęki,
? fobie,
? zaburzenia snu,
? poczucie winy i krzywdy,
? stany depresyjne,
? nerwice,
? zachowania agresywne i autodestrukcyjne (myśli samobójcze, samobójstwa), ucieczki z domu,
? problemy w szkole,
? uzależnienie od narkotyków, alkoholu.

3) zaniedbywanie dzieci poprzez rodziców może powodować następując~ konsekwencje somatyczne: nieadekwatna do wieku dziecka waga i wzrost, opóźnienie rozwoju fizycznego, psychomotorycznego, pasożyty skóry, itp..
Następstwa poznawcze, emocjonalne i behawioralne sprowadzają się do poczucia krzywdy, wstydu, obniżonej samooceny, trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, niewykształceni nawyków czystości.

4) W przypadku molestowania seksualnego badacze problemu: Glaser i Frosh, Lew - Starowicz, wskazują na następujące bezpośrednie konsekwencje somatyczne: urazy zewnętrznych narządów płciowych, urazy około odbytnicze, przerwanie błony dziewiczej, infekcje dróg moczowo - płciowych, infekcje jamy ustnej, choroby przenoszone drogą płciową.

Wyróżniają również następujące następstwa o charakterze poznawczym, emocjonalnym, behawioralnym i seksualnym, takie jak: erotyzacja dziecka, prowokacyjne zachowania seksualne, zachowania masturbacyjne, zachowania seksualne wobec rówieśników, zaburzenia snu, lęki nocne, izolowanie się, zachowania agresywne, nadpobudliwość ruchowa, niska samoocena, poczucie winy, krzywdy, nerwice, przygnębienie, uzależnienie od narkotyków, alkoholu, lęki wobec rodzica danej płci, poczucie naznaczenia.
Przedstawione bezpośrednie następstwa poszczególnych form stosowanych przez rodziców wobec dzieci są jednoczesnymi objawami zespołu dziecka krzywdzonego.
Przemoc wobec dzieci ma swoje konsekwencje w życiu człowieka dorosłego. Cechą charakterystyczną dorosłych maltretowanych emocjonalnie w dzieciństwie są często negatywne oczekiwania w stosunku do innych oraz nieufność przeniesione z doświadczeń wczesnodziecięcych, jak również ucieczka od "mrocznej przeszłości" w świat narkomanii, alkoholizmu, a nawet przestępczości. Autorka "Toksycznych rodziców" - Forward tłumaczy je mechanizmem samo spełniającego się proroctwa, które w dzieciństwie uruchomili rodzice, stosując werbalną przemoc.
Wymienione odległe następstwa tego rodzaju przemocy mogą współwystępować z dalekimi skutkami innych form krzywdzenia. Jako przykład należałoby podać odległe następstwa o charakterze emocjonalnym, behawioralnym, do których należą lęki, zespoły depresyjne, psychozy, obniżona samoocena, poczucie winy, alienacje, labilność emocjonalna, zaburzenia w życiu uczuciowym, tendencje samobójcze oraz próby uzależnienia od alkoholu i narkotyków, .co Forward tłumaczy potrzebą zagłuszania, zagubienia i pustki, zachowanie przestępcze, nerwice, np.: trichotillomania - przymus kręcenia i wyrywania włosów. Najbardziej drastycznym skutkiem wszystkich wymienionych form zespołu dziecka krzywdzonego jest częste stosowanie przemocy przez osoby doświadczające je w dzieciństwie wobec własnych dzieci lub innych w życiu dorosłym.
Syntezę bezpośrednich i odległych konsekwencji różnych form przemocy przedstawiono niżej (są to jednocześnie objawy, po których można rozpoznać ofiarę przemocy).


PRZEMOC FIZYCZNA:

KONSEKWENCJE BEZPOŚREDNIE PRZEMOCY FIZYCZNEJ:
SOMATYCZNE:
- objawy specyficzne:
? zgon jako rezultat pobicia
? kalectwo
? mnogie złamania o różnym stopniu gojenia się (obraz rentgenowski)
? krwawe wylewy
? wybite zęby
? wyrwane włosy
- objawy niespecyficzne:
? brak reakcji na ból (w rezultacie długotrwałej przemocy fizycznej)
? ślady uderzeń pasem, oparzeń papierosem, szczypania, ugryzień przez człowieka, ślady duszenia, wiązania - szczególnie powtarzające się
? obrażenia narządów wewnętrznych
? rany w różnych fazach gojenia się
? nie trzymanie kału i moczu

- Poznawcze, emocjonalne i behawioralne bezpośrednie skutki przemocy fizycznej
? zachowania agresywne w stosunku
? do innych lub siebie
? ucieczki w świat fantazji
? brak reakcji na płacz innych dzieci
? zaniżona samoocena
? małe poczucie własnej wartości
? odrzucanie siebie, brak akceptacji własnej osoby
? poczucie alienacji - zagubienia, osamotnienia, bezsensu, bezradności, samo wyobcowania
? brak przynależności do osób bliskich
? poczucie krzywdy
? poczucie winy
? koszmary nocne
? zaburzenia koncentracji uwagi, pamięci
? całkowita uległość i podporządkowanie się
? gwałtowny unik (kulenie się), w odpowiedzi
? na próbę dotknięcia czy pogłaskania
? egocentryzm
? lęki
? depresja
? słaby kontakt z otoczeniem

KONSEKWENCJE ODLEGŁE PRZEMOCY FIZYCZNEJ SOMATYCZNE:
? choroby somatyczne
? trwałe uszkodzenia narządów wewnętrznych
? organiczne uszkodzenie mózgu
? trwałe kalectwo fizyczne
? stałe napięcie mięśni ciała: drżenie rąk, tiki

- Poznawcze, emocjonalne, behawioralne
? poczucie winy jako cecha osobowości
? niska samoocena
? duża potrzeba kontrolowania wszystkiego
? stosowanie przemocy wobec innych
? małe poczucie własnej wartości
? uzależnienia - alkoholizm, narkomania
? nerwice

PRZEMOC EMOCJONALNA -KONSEKWENCJE
BEZPOŚREDNIE KONSEKWENCJE PRZEMOCY EMOCJONALNEJ Bezpośrednie somatyczne konsekwencje przemocy emocjonalnej
? nietrzymanie moczu i kału
? wymioty
? bóle w okolicy serca
? bóle mięśni
? bóle żołądkowe
? nadmierna potliwość
? nawracające bóle głowy
? stałe zawroty głowy
? biegunka
Bezpośrednie konsekwencje poznawcze, emocjonalne i behawioralne przemocy emocjonalnej:
? kłopoty z kontrolą emocji
? poczucie alienacji: bezsensu, anomii,
? bezradności, samo wyobcowania, osamotnienia
? fobie
? zaburzenia snu
? poczucie krzywdy i winy
? ucieczki
? problemy szkolne
? nerwice
? lęki
? zachowania agresywne w stosunku do innych i do siebie
? nieufność do innych

ODLEGŁE KONSEKWENCJE PRZEMOCY EMOCJONALNEJ ODLEGŁE SOMATYCZNE
? arytmia serca
? stałe napięcie mięśniowe
? zaburzenia żołądkowe
? choroby psychosomatyczne (choroba wieńcowa, zawał serca, wrzody żołądka, wrzody dwunastnicy, astma, choroby dermatologiczna, itp.)
? zaburzenia ciśnienia

- Odległe konsekwencje poznawcze, emocjonalne i behawioralne
? małe poczucie własnej wartości
? niska samoocena
? tendencja do uzależniania się od innych
? poczucie alienacji
? dążenie do perfekcjonizmu
? stosowanie przemocy emocjonalnej wobec
? innych, dążenie do kontroli innych
? izolacja
? depresja
? poczucie winy
? przestępczość


ZANIEDBANIE
BEZPOŚREDNIE KONSEKWENCJE ZANIEDBANIA SOMATYCZNE
? zbyt mała waga dziecka
? niski wzrost
? chroniczne choroby
? pasożyty
? opóźnienie rozwoju wynikłe z niedożywienia

Bezpośrednie konsekwencje poznawcze, emocjonalne i behawioryczne zaniedbania
? poczucie wstydu, inności
? trudności w nawiązywaniu kontaktu z otoczeniem
? zahamowanie rozwoju psychicznego
? poczucie krzywdy
? poczucie wstydu
? niedorozwój fizyczny

ODLEGŁE KONSEKWENCJE ZANIEDBANIA SOMATYCZNE:
? choroby psychosomatyczne

Emocjonalne, poznawcze, behawioralne:
? poczucie krzywdy
? poczucie winy
? zaniedbanie własnych dzieci
? niewykształcenie nawyków czynności
? niedocenianie siebie

PRZEMOC SEKSUALNA
BEZPOŚREDNIE KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ Somatyczne
? infekcje dróg moczowo - płciowych bez podłoża organicznego
? urazy zewnętrznych narządów płciowych: zaczerwienienie, otarcia naskórka, bolesność
? urazy odbytu
? przerwanie błony dziewiczej
? bóle brzucha
? dziwny sposób chodzenia spowodowany bólem krocza
? bóle głowy
? nudności, wymioty
? urazy pochwy
? nudności, wymioty
? ciąża
? krwawe stolce
? ból przy oddawaniu moczu i kału
? ciąża
? krwawienie z narządów rodnych
? infekcje jamy ustnej
? choroby przenoszone drogą płciową

- Emocjonalne, poznawcze, behawioralne:
? zbytnia erotyzacja dziecka, znajomość zachowań seksualnych charakterystycznych dla dorosłych
? prowokacyjne zachowania seksualne w stosunku do dorosłych, jak i do rówieśników
? erotyczne rysunki lub zabawy dziecka
? fobie, lęki, koszmary nocne
? izolacja
? nerwice
? depresje
? zachowania agresywne w stosunku
? do siebie i innych
? problemy szkolne
? ucieczki
? zachowania przestępcze
? prostytucja
? narkomania, alkoholizm
? poczucie winy i odpowiedzialności
? niska samoocena
? odrzucanie siebie
? lęki związane z daną płcią

ODLEGLE KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ SOMATYCZNE:
? anoreksja lub bulimia
? bezsenność
? zaburzenia miesiączkowania
? bóle miednicy
? bóle głowy

- Emocjonalne, poznawcze, behawioralne:
? lęki
? poczucie winy
? alienacja: poczucie anomii, bezsensu, bezradności, samo wyobcowania, osamotnienia
? uzależnienie się od środków chemicznych lub ludzi
? nerwice
? brak orgazmu
? impotencja u mężczyzn
? zaburzenia seksualne: biseksualizm, pedofilia, transwestytyzm. Prostytucja, gwałt na innych
? psychozy
? depresja
? zaburzenia emocjonalne
? rozwój homoseksualny
? zaburzenia pożądania u kobiet
? sadyzm
? stosowanie przemocy seksualnej
? w życiu dorosłym
? psychopatia
? negatywne postawy wobec seksu
? próby samobójcze


PRZEMOC - INTERWENCJA
Ofiary przemocy na ogół pozostają poza wszelką pomocą, lub udziela się im pomocy nieprofesjonalnej - niejednokrotnie pogarszając ich sytuację życiową. Wiktymizacja ofiar przemocy przez instytucje i organizacje, których celem jest udzielanie pomocy ofiarom przemocy, to rzecz dość często spotykana. Ofiary przemocy skarżą się niejednokrotnie na dodatkowe krzywdzenie ich przez sądy, policję, organizacje pozarządowe i inne instytucje, których celem jest pomoc ofiarom przemocy.
Dzieci, ofiary przemocy nie wiedzą dokąd mają się udać po pomoc. Często boją się pomocy ze strony istniejących instytucji i organizacji, gdyż ta pomoc pogarsza ich sytuację. Bardzo często uważają, że krzywda jaka je spotyka, to rzecz normalna, która spotyka większość innych dzieci, dla przykładu:

MONIKA: "mój ojczym bił mnie jak równą sobie. Wiedział, że jestem słabsza.
Bił mnie za to, że ukrywałam się przed nim. Wolałam, jak mnie mama ukarała, niż żeby on mnie gwałcił. On znał mój plan lekcyjny i zwalniał się z pracy, żeby mnie dopaść, kiedy nikogo nie ma w domu. Czytałam Brawo, Dziewczyna. Z tych pism wiedziałam, co ojciec może zrobić, i że tego należy się bać. Pamiętam, kiedy byłam małą dziewczynką - to się zaczęło w VI klasie - normalnie mnie gwałcił. Wcześniej dotykał mnie. Straszył, że mnie zabije jeśli komuś powiem. Bałam się, ale bardziej się wstydziłam. Bałam się, że wszyscy się ode mnie odwrócą. W momencie kiedy wszystko opowiedziałam mamie, spadło mi to wszystko z serca. To wszystko trwało od 10 do 16,5 roku mojego życia. To było wulgarne. Zaczynałam powoli rozumieć co się dzieje. Zawsze cierpiałam. Chciałam popełnić samobójstwo. Najgorszy moment, gdy mnie gwałcił. Zawsze robił to na siłę. Gwałcił mnie przed lekcjami i po lekcjach. Bałam się wracać do domu. Moje koleżanki dostawały po lekcjach obiad, a ja byłam gwałcona. Myślałam, że tak się dzieje we wszystkich domach. Gdy protestowałam topił mnie w wannie. Podawał gazety porno lub zmuszał do oglądania filmów porno. Bałam się nie tylko o siebie, ale i o moje siostry. Podglądał je. To wszystko było dla mnie koszmarem. Potem wszystko jeszcze śniło mi się. Przedtem tego wszystkiego nie rozumiałam. Dopiero teraz rozumie, co mi zrobił. Nie mogłam z nikim współżyć teraz. Niedobrze mi się robi, gdy o tym myślę. Gdy to wszystko trwało nie mogłam się uczyć. Byłam gwałcona przed szkołą i po lekcjach. Byłam nieszczęśliwa. W którymś momencie pogodziłam się, myślałam, że tak musi być, starałam się nawet być szczęśliwa".

ANIA: "Wszystko zaczęło się gdy miałam 12 lat". "Brał mnie na kolana, przytulał, zgwałcił bez bicia. Nie czułam satysfakcji, czułam się upodlona. Płakałam cały czas. Nikomu o tym nie powiedziałam, próbowałam koleżance, ale nic z tego nie wyszło. Bałam się, spełniał każdą moją zachciankę". Potem, kiedy byłam starsza też sypiali ze sobą: ,,Było to dla mnie normalne, nie wiedziałam, że dzieje się coś złego. Żywiłam do niego pozytywne uczucia.
Obecnie mam obojętny stosunek do niego, czasami lekką złość. Odsuwał mnie od znajomych. Sprawa wydała się na miesiąc przed badaniem. Mama wiedziała o wszystkim rok wcześniej ale nie powiedziała nikomu nic, ani nic nie zrobiła. Teraz twierdzi, że nie wiedziała co robić. Nie mam swojego chłopaka, obrzydził mi chłopaków. O całej sprawie wiedzą koleżanki. Reagują obojętnie, przyjmują to wszystko bez
emocji". .
Ofiary przemocy dzieci, często nie zdają sobie sprawy z faktu, że to co się przytrafia nie jest ich winą.
Aby skutecznie pomagać ofiarom przemocy, a tym samym przerwać łańcuch przemocy muszą być wprowadzone jak najszybciej pewne rozwiązania systemowe.

Do tych rozwiązań zaliczyć należy:
1. Położenie kresu kilkakrotnym przesłuchaniom i badaniom dziecka - u psychologa podczas pierwszego zgłoszenia, na policji, w sądzie.
2. Uniemożliwić spotkania dziecka ze sprawcą - w sądzie, w ośrodku diagnostycznym.
3. Zabezpieczyć jak najszybciej ofiarę przemocy. Po rozprawie sprawca i ofiara wracają do tego samego domu - również w przypadkach molestowania seksualnego dzieci.
4. Ofiary - dzieci przemocy seksualnej powinny mieć adwokata z urzędu.
5. Dziecko maltretowane, gwałcone przez ojca ma obowiązek opiekowania się
sprawcą później - na starość - czy to jest w porządku wobec ofiary przemocy?
6. Potrzebna jest terapia sprawców przemocy domowej.
7. Nie dopuścić do ujawnienia nazwisk osób, które informują o katowaniu dzieci.
8. Dzieci są karane za ujawnienie - domem dziecka lub pogotowiem opiekuńczym - to sprawca przemocy powinien opuścić mieszkanie, a nie ofiara.
9. Przemoc psychiczna nie jest do tej pory objęta sankcjami prawnymi.
10. Większość lekarzy, psychologów, prawników nie diagnozuje "Zespołu Dziecka Maltretowanego" .
11. Świadek, biegły - sprawca ma prawo wglądu w akta sprawy, gdzie podane są nazwiska i adresy biegłego czy świadka, miejsce pracy - oskarżony nie ma żadnych problemów ze zemstą.
12. Prawo nie chroni ofiary przed przemocą:
- długotrwałe procesy - które pogarszają sytuację ofiary przemocy
- kobieta z dzieckiem musi szukać schronienia a sprawca pozostaje mu - często kobieta płaci za to mieszkanie
- sprawca podczas tułania się kobiety z dziećmi po domach dla innych, może spokojnie wyprzedać cały majątek.
13. Świadkowie, biegli - wzywani są na posterunki po to, aby podpisać tylko kół - jest to duża dolegliwość, strata czasu i pieniędzy na podróż. Czy zeznań nie mógłby zbierać dzielnicowy - niektórzy tak robią, ale to zali dobrej woli wspaniałych dzielnicowych.
14. Kobiety maltretowane, które nie pracują, ale mają bardzo dobrze zarabia; mężów - nigdzie nie mogą dostać pomocy, bo "są zamożne", a tymczasem zawsze mają co jeść, bo mężowie odcinające od tzw. swoich pieniędzy.
15. Lekarze, psycholodzy, pedagodzy, psychiatrzy raczej nie używają w diagnozach - diagnozy ZDK, ZDM - diagnozują wstrząśnienia, złamania, nerwica, de lęki, niepokoje, zaburzenia emocjonalne, itp.

Problem świadomości: próba zrzucenia odpowiedzialności na ofiarę przemocy a nie na sprawcę - dzieci, które mówią o molestowaniu - najbliżsi nie dają mi wiary, "kłamiesz", "nie zmyślaj".



Bibliografia:
1. ?Przemoc dzieci i młodzieży? pod red. J. Papieża i A. Płukisa, wyd. Adam Marszałek, Torun 2004
2. ?Agresywność młodzieży? J. M. Wolińska wyd. UMCS Lublin 2003
3. ?Jak uchronić dziecko przed przemocą? Poradnik dla rodziców G. Ketterman wyd. WAM, Kraków 2004r.
4. Encyklopedia Powszechna wyd. PWN
5. Słownik encyklopedyczny, Język polski wyd. Europa, 1999r.

Related Articles