Wszystkie zmiany fizjologiczne i bardzo liczne procesy metaboliczne u wszystkich organizmów żywych regulują pewne związki chemiczne. Nazywamy je hormonami. Są one wytwarzane w organizmie i regulują czynności narządów wewnętrznych przez pobudzanie i hamowanie procesów biochemicznych zachodzących w tkankach. Hormony pod względem budowy stanowią niejednolitą grupę związków, otóż mają budowę białkową (poli- i oligopeptydową), sterydową lub są pochodnymi aminokwasów. Wytwarzane są w narządach układu dokrewnego, tzn. takiego, którego wydzieliny dostają się bezpośrednio do płynów ciała i nie posiadają własnych przewodów odprowadzających. Układ ten wraz z układem nerwowy utrzymuje homeostazę wewnątrzustrojową, czyli równowagę biologiczną. W skład układu hormonalnego wchodzą narządy takie jak: podwzgórze, przysadka mózgowa, tarczyca, gruczoły przytarczyczne, wysepki Langerhansa w trzustce, nadnercza, szyszynka, jądra oraz jajniki. Jedna stan homeostazy utrzymuje się tylko w wypadku braku zaburzeń lub schorzeń w/w narządów. Skutkiem tych nieprawidłowości może być hipofunkcja, gdy organ nie wytwarza hormonów lub wytwarza je w niedostatecznej ilości. W przypadku odwrotnym, gdy organ wytwarza ich za dużo mówimy o hiperfunkcji gruczołu. Zaburzenia w funkcjonowaniu gruczołów dokrewnych powstają bądź to na skutek oddziaływania czynników uszkadzających zewnętrznych lub wskutek działania bodźców biorących początek we wnętrzu samego ustroju.
Nadnercza są narządami, których zadaniem jest wydzielanie hormonów. Znajdują się w tylnej części jamy brzusznej, na każdej z nerek. Składają się z dwóch części: zewnętrznej, czyli kory, i wewnętrznej, czyli rdzenia. Różne zaburzenia w funkcjonowaniu nadnerczy są skutkiem nadmiaru lub braku hormonów, które gruczoły te wytwarzają. Choroby kory nadnerczy, połączone z nadmiernym działaniem hormonów korowo – nadnerczowych, prowadzą do tzw. Zespołu Cushinga, dającego takie same objawy, jak przy leczeniu kortykosteroidami: nadciśnienie tętnicze, zanik mięśni, nadmierne owłosienie twarzy (zjawisko określane jako hirsutyzm), wzrost stężenia glukozy we krwi itd. Do chorób wywoływanych przez niedobór hormonów nadnerczowych należy choroba Addisona, która wywołuje ciemne zabarwienie skóry. W innych przypadkach zaburzenia dotyczą rdzenia nadnerczy, a zatem wytwarzania adrenaliny i noradrenaliny. Najczęstszym powodem choroby jest w tym przypadku obecność guza chromochłonnego, którego głównym objawem jest podwyższone ciśnienie tętnicze.
Przysadka jest gruczołem wytwarzającym hormony, znajdującym się w mózgu w rejonie kości klinowej, nazywanym ze względu na kształt siodłem tureckim. Przysadka położona jest w jamie czaszki na wysokości jamy nosowej. Istnieją dwa rodzaje zaburzeń funkcjonowania przysadki: procesy, które uniemożliwiają wytwarzanie hormonów, lub zjawiska (na ogół guzy), które powodują, że wytwarzane są one w nadmiernej ilości. Zarówno brak, jak i nadmiar hormonów przysadki wywołuje wiele anomalii, które przejawiają się w różnych narządach i układach organizmu: w funkcjonowaniu tarczycy, nadnerczy, jajników i jąder oraz w zaburzeniach wzrostu (karłowatość, gigantyzm itp.). W schorzeniach przysadki wszystkie jej funkcje zostają zaburzone, co prowadzi do powstawania wad i dysfunkcji.
Podwzgórze jest niedużym obszarem w mózgu zlokalizowanym w części środkowej, między dwiema półkulami mózgowymi w obrębie jamy czaszki. Różne części podwzgórza określa się ze względu na funkcje, jakie pełnią ich komórki. Biorąc pod uwagę różnorodność funkcji podwzgórza, każdy proces chorobowy pojawiający się w tej części mózgu (choroby, urazy, wady...) wywoła zaburzenia tych wszystkich funkcji, dotyczące snu, apetytu i pragnienia, regulacji temperatury ciała; pojawiają się też problemy z aktywnością seksualną. Występują także liczne zespoły chorobowe na skutek niewłaściwego działania hormonów w innych częściach organizmu, którymi zawiaduje podwzgórze (tarczyca, nadnercza, jajniki i jądra). Brak hormon zatrzymującego wodę (antydiuretycznego) powoduje nadmierne straty wody wraz z moczem, co może grozić szybkim odwodnieniem organizmu.
Grasica jest gruczołem, czyli narządem, który ma za zadanie wydzielanie pewnych substancji; znajduje się za mostkiem, w obrębie klatki piersiowej. Gruczoł ten rośnie, a następnie zanika, w miarę jak organizm rozwija się. Grasica pełni rolę we wczesnym okresie życia. Wycięcie jej u dorosłego człowieka nie pociąga za sobą poważnych konsekwencji. Jednak brak grasicy u noworodka wywołuje brak limfocytów T i w rezultacie brak odporności, czyli brak reakcji układów obronnych na wszelkiego rodzaju czynniki zewnętrzne, które mogą wywołać infekcje. Właśnie dlatego, że u dzieci grasica nie jest jeszcze w pełni rozwinięta, są one bardziej podatne na choroby zakaźne. Nowotwory grasicy są rzadkie i niejednokrotnie towarzyszą chorobie zwanej miastenią. To rzadkie schorzenie, wywołujące stopniową utratę siły mięśni, wynika z nieprawidłowego funkcjonowania grasicy.
Tarczyca jest odpowiedzialna głównie za regulację przemiany materii, rozwój i wzrost oraz za działanie układu nerwowego. Do najczęstszych zaburzeń w funkcjonowaniu tarczycy należy: zapalenie tarczycy, nadczynność i niedoczynność tarczycy. Ostre zapalenie gruczołu tarczowego spowodowane jest zakażeniem bakteriami z grupy gronkowców i paciorkowców i objawia się utworzeniem ropnia (zbiornika wypełnionego tkanką, w obrębie której toczy się proces zapalny). Przewlekłe zapalenie tarczycy (Hashimoto) cechuje wzrost i rozlane powiększenie gruczołu prawdopodobnie pochodzenia genetycznego. Nadczynność tarczycy polega na nadmiernym wydzielaniu hormonów tarczycy i objawia się występowaniem stanów nerwowości, drżeniem, uczuciem ciągłego głodu, utratą masy ciała, brakiem tolerancji na wyższą temperaturę otoczenia, przyspieszoną akcją serca i biegunkami. Niedoczynność tarczycy polega na niewłaściwym wydzielaniu hormonów tarczycy i jej objawy są przeciwstawne do charakterystycznych dla nadczynności: apatia, bierność, suchość skóry, zaparcia, spowolnienie przemiany materii.
Chciałabym teraz opisać 2 najczęściej występujące w naszym społeczeństwie choroby na tle układu hormonalnego. Są to wole i cukrzyca.
Wole to nagłe powiększenie tarczycy. Najbardziej widocznym objawem wola jest powiększenie się szyi, jakie tworzy się na wysokości krtani, które może być zarówno prawie niezauważalne, jak i osiągać wielkie rozmiary. Ten typ zaburzenia najczęściej występuje u kobiet. Nie jest to groźna choroba i leczenie w krótkim czasie usuwa dolegliwości. Istnieją różne odmiany wola i – co za tym idzie – różne przyczyny jego powstawania. Po pierwsze możemy mieć do czynienia z tzw. wolem prostym, nie mającym związku z funkcjonowaniem gruczołu. Dieta uboga w jod jest częstą przyczyną tzw. wola endemicznego. Istnieją także wole sporadyczne, którego przyczyny nie są znane. W niewielkiej liczbie przypadków wole jest spowodowane jakąś ciężką chorobą, taką jak np. zapalenie lub rak tarczycy. Stany zapalne tego gruczołu mogą czasami być źródłem wola. Szczególnym przypadkiem jest wole u dorastających osób i kobiet w ciąży. W okresach tych wzmaga się zapotrzebowanie na tyroksynę i dlatego tarczyca może się powiększać okresowo, aby wytwarzać większe ilości hormonu. Pierwszym dającym się zaobserwować objawem jest zgrubienie, jakie pojawia się poniżej krtani. Wola zwykłe prawie wcale nie dokucza. Jednak zaburzenia funkcji tarczycy mogą wywoływać drżenie, utratę lub wzrost masy ciała, senność, chrypkę, pocenie się, arytmię serca, nadwrażliwość na ciepło lub zimno. W niektórych przypadkach może dochodzić do stanów zapalnych w oczodołach. Po dokładnym badaniu obejmującym analizę krwi (w celu określenia stężenia hormonów) i badaniu szyi, lekarz zdecyduje o sposobie leczenia. W zasadzie należy dodawać do pożywienia pewne ilości soli jodowanej. Jeśli wole jest wywołane zaburzeniami tarczycy lub jakąkolwiek inną chorobą, leczenie należy dobrać odpowiednio do każdego przypadku.
Nie udało się jeszcze ustalić przyczyny cukrzycy. Charakteryzuje ją wysokie stężenie cukru we krwi. Przechodzi on do moczu, co powoduje zachwianie równowagi, wyrażające się zapotrzebowaniem na dodatkową ilość wody, i w konsekwencji – znaczniejszym wydalaniem jej z moczem niż normalnie. Cały ten mechanizm powoduje zwiększone pragnienie i wydalanie moczu niż u osób zdrowych. Zwiększone pragnienie występuje też w rzadszej odmianie tej choroby, zwanej moczówką prostą. Podstawowym czynnikiem regulującym stężenie cukru w ustroju człowieka jest insulina, hormon wytwarzany przez trzustkę, a dokładniej przez komórki tej części trzustki, w której znajdują się wysepki Langerhansa. Zadaniem insuliny jest transportowanie cukrów, które w wyniku trawienia pokarmu uwalniane są w jelicie aż do wątroby i mięśni, i tam jest w ogóle wytwarzana, jak np. w cukrzycy młodzieńczej, lub jest produkowana w ilości niewystarczającej, jak w cukrzycy dorosłych. Właśnie dlatego cukrzyca młodzieńcza, postać o najcięższych objawach, musi być leczona regularnymi zastrzykami insuliny. Lekarz ustala właściwe dawki i czas między poszczególnymi wstrzyknięciami, a także pokazuje choremu jak należy to robić. Technika przyniosła w tej dziedzinie nowoczesne rozwiązania, np. sprzęt przenośny, tzw. długopisy insulinowe, które pozwalają na łatwe wstrzyknięcie sobie leku z możliwością pomiaru jego stężenia w każdej chwili. Wysokie stężenie cukru we krwi i moczu – hiperglikogemia – i wytwarzanie dużej ilości moczu – wielomocz – są najistotniejszymi objawami cukrzycy. Inne oznaki, jakie obserwuje się jednocześnie, to odczucia pragnienia i głodu, osłabienie i stopniowa utrata masy ciała. Istnieją inne charakterystyczne powikłania, jak zaburzenia widzenia (do najcięższych z nich należy retinopatia cukrzycowa), schorzenia tkanki łącznej i skóry, zwłaszcza stóp. Najważniejsze, ogólne środki ostrożności w przypadkach cukrzycy, związane z odżywianiem się pacjenta: zaprzestanie używania napojów alkoholowych, higiena ciała, tak aby skóra mogła eliminować toksyny. W sumie – prowadzenie zdrowego trybu życia. Innym objawem, któremu należy zapobiegać ze względu na trudności z kontrolą stężenia cukru we krwi, jest hipoglikemia, polegająca na zbyt niskim stężeniu cukru we krwi/ W rzeczywistości kryzysy hipoglikemiczne, jeśli nie stosuje się środków zaradczych, mogą mieć konsekwencje groźniejsze niż hiperglikemia, powodują bowiem obniżenie napięcia mięśni, drżenie, kołatanie serca, zaburzenia wzroku, osłabienie, a nawet utratę świadomości, śpiączkę, do śmierci włącznie. Aby uniknąć wymienionych sytuacji chorzy na cukrzycę powinni nosić przy sobie cukier.
BIBLIOGRAFIA:
- Claude A. Villee – „Biologia”, wydanie IV – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1997,
- Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana M. Martin, Clude A. Villee – „Biologia”, wyd. II poprawione – MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2000,
- Witold Sylwanowicz, Aleksander Michajlik, Witold Ramotowski – „Anatomia i fizjologia człowieka”, wyd.I – Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich – Warszawa 1985,
- Stanisław Skowron – „podstawowe wiadomości o budowie i działaniu organizmu. Zeszyt II: Hormony i ich znaczenie w organizmie człowieka”, wyd.I – Wydawnictwo Popularno – Naukowe Wiedza Powszechna, Warszawa 1950,
- Andreas Geissler – Roever – „Hormony”, wyd.I – Oficyna Wydawnicza SPAR, Warszawa 1998,
- Henryk Wiśniewski – „Biologia z higieną i ochroną środowiska. Podręcznik do klasy III Liceum Ogólnokształcącego”, wyd.II – Wydawnictwo AGMEN, Warszawa 1995,
