Pedagogika holistyczna

Pedagogika holistyczna.

Co oznacza termin holizm? Czym jest pedagogika holistyczna? Jak powinna funkcjonować w życiu szkolnym? Jakimi zasadami kieruje się edukacja holistyczna dzieci i młodzieży w wychowaniu fizycznym? Jak holizm postrzega J. C. Smuts? Jaka pedagogikę holistyczną łączy relacja z hipotezą nieśmiertelności genetycznej?
Edukacja polska XXI wieku, zgodnie z założeniami przeprowadzonej reformy oświaty, zmierza w stronę kształcenia umiejętności i integracji międzyprzedmiotowej. Oznacza to zmianę koncepcji nauczania przedmiotowego w kierunku szukania korelacji i przedstawiania uczniom całościowej koncepcji rzeczywistości, a nie tylko fragmentarycznej wiedzy o pojedynczych zjawiskach. Stąd też rozważania związane z pedagogiką holistyczną, oraz chęć rzeczowej odpowiedzi na powyższe pytania..
Celem kształcenia staje się wszechstronny rozwój osobowości człowieka i przygotowanie go do twórczego i samodzielnego życia w ciągle zmieniającym się społeczeństwie. Nauczyciel powinien więc w swej pracy wykorzystać założenia pedagogiki holistycznej, która kładzie nacisk na funkcję rozwojowo ? wychowawczą szkoły i doskonalenie kompetencji społecznych uczniów.
Termin holizm (z języka greckiego holos ? cały) ? całościowość. Pojęcie wprowadził Jan Christian Smuts (1870 ? 1950), polityk południowoafrykański, który w swojej opublikowanej w 1926 roku książce ?Holism and evolution? termin ten zaproponował do określenia podstawowego czynnika odpowiedzialnego za syntetyzujący rozwój we wszechświecie. Pojęcie ?holizm? jest wieloznaczne, oznacza również pogląd, iż zjawiska należy pojmować całościowo, organicznie. W teorii i metodologii nauk społecznych: pogląd odrzucający indywidualizm metodologiczny, głoszący, że zjawiska społeczne tworzą układy całościowe.
Pedagogika holistyczna jak podaje Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku jest współczesnym, nowatorskim kierunkiem pedagogicznym o charakterze multidyscyplinarnym, wykreowanym przez Andrzeja Szyszko-Bohusza w latach 90. XXw. Dotyczy dogłębnego, wszechstronnego rozwoju człowieka, uwzględniając całokształt oddziaływań, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Uwzględnia zarówno uwarunkowania genetyczne, środowiskowe, instytucjonalne, jak i własną aktywność wychowanka wraz ze swoistością jego osobowości.
Głównym założeniem tej pedagogiki jest dokonywanie wszelkich zabiegów dydaktyczno-wychowawczych w ścisłej relacji do całokształtu przemian humanistycznych, rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i kulturowej zarówno ziemi ojczystej, jak i całego globu przy wykorzystaniu badań o charakterze multidyscyplinarnym. Holistyczne nauczanie zakłada, że nie encyklopedyczna wiedza jest potrzebna, lecz rozumienie siebie w świecie, który nie poddaje się do końca poznawczym technologiom ani zabiegom racjonalnego umysłu, a w którym musimy nauczyć się w zgodzie z sobą funkcjonować. Jeśli obiektywna prawda nie istnieje, każdy ma swoja ?prawdę?, zatem można, wręcz należy interpretować podawaną wiedzę wybiórczo, na zasadzie podróży po sklepie samoobsługowym i wrzucania do koszyka, tego co się tylko podoba, według uznania.
Holizm zmienia postawę wobec ważnych zadań szkoły. Jak prosto i rzeczowo pisze Andrzej Szyszko-Bohusz, w artykule pt. ?Pedagogika holistyczna, czyli przezwyciężenie kryzysu wychowania?: ?Cały proces dydaktyczno-wychowawczy poczynając od przedszkola, a kończąc na wyższej uczelni, zdaje się służyć, zgodnie z od wieku przebrzmiałą, opartą na praktykowaniu mechanicznego zapamiętywania ideą Herbarta, przyswajaniu niezliczonej liczby faktów i fakciątek, tylko pozornie tworzących spójną, logicznie powiązaną całość. Chyba tylko uczeń o zdolnościach zbliżonych do genialności i niemal nadludzkiej niezależności i odporności psychicznej może w warunkach panujących w naszej przeciętnej szkole zdobyć się na oryginalność sądów, twórczą inicjatywę, poszukiwanie ?nowych, nie odkrytych dróg?. Tego rodzaju postawa twórczej aktywności i inicjatywy nie tylko bowiem nie cieszy się uznaniem, ale przeciwnie, bywa w sposób zakamuflowany, niekiedy zaś nieomal jawny, skutecznie i bez skrupułów tępiona. [?] Nie wymaga chyba dowodu twierdzenie, że tak ?kształcona? młodzież zatraca prędko wszelką świeżość, bystrość i samodzielność myślenia, całą swą energię koncentrując na pośpiesznym ?ładowaniu do szarych komórek? coraz to pokaźniejszych wagonów ?wiedzy?, zgodnie z ideą telewizyjnej ?zgaduj-zgaduli?. [?] Tak, więc podobnie jak było to za czasów Napoleona, uczniowie wkuwają na potęgę i przepisują całe podręczniki. [?]
Po tym zwięzłym przedstawieniu ?status quo? naszego szkolnictwa, a przynajmniej jego odłamu, przejdźmy do nakreślenia projektu odnowy współczesnej pedagogiki. Projekt ten Andrzej Szyszko-Bohusz nazwał pedagogiką holistyczną (tzn. całościową), dotyczy bowiem odnowy całego człowieka, całego dziecka. Oto podstawowe założenia pedagogiki holistycznej.
Pierwszym i najważniejszym założeniem pedagogiki holistycznej jest konieczność głębokiego kontaktu psychicznego między nauczycielem i uczniem. Kontakt ten warunkuje zdecydowana dążność nauczyciela do roztaczania nad uczniem możliwie wszechstronnej opieki obejmującej podstawowe sfery jego osobowości. Baczną uwagę powinien więc wychowawca (a każdy nauczyciel jest wychowawcą) skierować na stronę fizyczną wychowanka, aktualny stan jego zdrowia, przebyte choroby, warunki bytowe oraz tryb życia,(zgodny lub odbiegający od wymagań higieny ogólnej), wytrzymałość na trudy, zdolność skupienia uwagi i wiele innych czynników. [?] Równie wnikliwej penetracji [?] powinna zostać poddana sfera emocjonalna osobowości ucznia. Należy kłaść znacznie większy nacisk i poświęcić więcej uwagi na rozwój bezinteresownej życzliwości, uczynności i wzajemnej sympatii wśród uczniów, w szerszym zakresie organizować współpracę i pomoc koleżeńską, otoczyć wzmożoną opieką oraz udzielać pomocy psychicznej uczniom przejawiającym zaburzenia w zachowaniu się, trudności adaptacyjne w zespole klasowym, uczniom o osłabionej wierze w swe możliwości.[?] Zadaniem pedagogicznym, priorytetowym jest stworzenie takiego klimatu między nauczycielem, a uczniami, aby zostały przełamane wszelkie bariery obcości, nieufności, lęku, onieśmielenie i formalizm. Prawdziwa pedagogika, pedagogika Henryka Pestalozziego, Władysława Dawida i Janusza Korczaka stwarzała właśnie ów niepowtarzalny klimat całkowitej łączności i kontaktu psychicznego między nauczycielem i uczniem, wzajemnego poznawania się, przenikania osobowości (empatia), umożliwiający właściwą diagnozę trudności oraz wykrycie najlepszej drogi pomocy. Osobowość nauczyciela powinna bezustannie emanować głęboką życzliwością, mocą i energią twórczą. Owa życzliwość, moc i energia winny być tak poważne, aby zdolne były przezwyciężać wszelkie złe, szkodliwe wpływy i oddziaływania, którym bezustannie podlega osobowość każdego człowieka, zwłaszcza zaś subtelna i wrażliwa osobowość dzieci i młodzieży. Powstaje więc w procesie dydaktyczno-wychowawczym swoista próba sił: z jednej strony wielka różnorodność czynników oddziaływujących na osobowość ucznia ? nierzadko w sposób wyraźnie destruktywny, dezintegrujący i szkodliwy, z drugiej strony potężna, zintegrowana i konsekwentna siła osobowości nauczyciela ? wychowawcy. Rezultatem tej doniosłej próby sił jest konkretny efekt wychowawczy znajdujący swe odzwierciedlenie w zachowaniu, postępach w nauce oraz całej dalszej drodze życiowej wychowanka w aspekcie zawodowym, społecznym i moralnym. [?]
Zgodnie z postulatami współczesnej postępowej pedagogiki rozwój intelektualny młodego człowieka powinien być pełny i wszechstronny, oparty na wiedzy interdyscyplinarnej, z tendencją ujmowania nauki zarówno w jej aspekcie przyrodniczym, jak i społecznym w sposób całościowy, holistyczny. Należy wreszcie jasno i bez niedomówień zdać sobie sprawę z najbardziej fundamentalnej prawdy współczesnej pedagogiki, zgodnie z którą najważniejszym celem jest wszechstronny rozwój całej osobowości wychowanka, przygotowanie go do myślenia samodzielnego, własnego i twórczego, wypracowanie wewnętrznej niezależności od wszelkich wpływów i uwarunkowań stojących na drodze tej podstawowej integracji. [?] Stąd też wynika konieczność znacznej eskalacji wzajemnych dyskusji na wszystkie tematy między nauczycielem i uczniem, dyskusji, w trakcie których nie jest wcale wskazane i prawidłowe, aby nauczyciel był ?osobą wiodącą prym?. [?] Najistotniejsze bowiem nie jest to, kto ma rację, a nawet kto aktualnie wie na dany temat najwięcej, ale motywacja oraz twórczy impuls do podjęcia dyskusji, polemiki, wymiany myśli. [?] Przewrót holistyczny w nowoczesnym procesie kształcenia polega na tym, aby nauczycieli i uczniów objął i jednoczył entuzjazm twórczej eksploracji, radość wspólnego odkrywania i wysiłku twórczego, które winny zastąpić wszechwładnie w naszych szkołach rozpanoszoną nudę zastanej rzeczywistości. Aby jednak ów entuzjazm twórczy mógł stać się faktem, nie zaś nierealnym postulatem, nauczyciele powinni cieszyć się na każde spotkanie z młodzieżą, jak na intelektualną przygodę w gronie ludzi sobie bliskich-przyjaciół. Dlatego też każda lekcja musi być inna i niepowtarzalna. [?] Integralnym składnikiem pedagogiki holistycznej winny stać się również częstsze, niż ma to miejsce dotychczas, spotkania i konsultacje nauczyciela z uczniami na wszystkich szczeblach kształcenia. Konsultacje te pogłębiają kontakt psychiczny z młodzieżą, umożliwiają wykorzystanie wiedzy psychoterapeutycznej nauczyciela oraz stanowią prawdziwą kopalnię dla przyszłych badań eksperymentalnych w zakresie pedagogiki jutra.? Pozwoliłam sobie zacytować tak obszerny fragment artykułu A. Szyszko-Bohusza, gdyż w latach 90.XXw. wykreował on kierunek pedagogiki holistycznej, więc jest to postać, która najtrafniej opisuje dane zagadnienie.
Dlaczego jednak powinniśmy wprowadzać system holistyczny do polskich szkół? Głównymi powodami, dla których szkoła powinna nauczać w sposób zintegrowany (holistyczny) może być:
- przekazywanie uczniom spójnej wizji świata, odejście od encyklopedyzmu w nauczaniu, - - przejście od wąskiej specjalizacji poszczególnych nauczycieli do wieloprzedmiotowego przygotowania,
- lepsze przygotowanie uczniów do życia poprzez położenie nacisku na osiąganie przez nich głównych umiejętności, a nie tylko wiedzy,
- współpraca nauczycieli w szkole prowadząca do spójności szkolnych programów nauczania i wychowania,
- integrowanie szkoły ze środowiskiem lokalnym powodujące lepsze zaspokojenie lokalnych potrzeb edukacyjnych dzieci i młodzieży,
- proces globalizacji powoduje, że świat staje się bardziej współzależny,
- procesy informatyzacji powodują ?eliminacje odległości?,
- większość narzędzi edukacyjnych sprzed dziesiątków lat dzisiaj nie sprawdza się.
Konsekwencje przyjęcia zasady holizmu:
- łączenie wiedzy z rozmaitych dotychczasowych ?przedmiotów? w zrozumiałe dla uczniów, wzajemnie przenikające się i uzupełniające całości, omawianie danego tematu na wszystkich przedmiotach; wskazujące, potęgujące poczucie całościowości i powiązania ( w praktyce może to wyglądać następująco: np. przykładem może być temat: mniejszości narodowe w Polsce: na historii omawianymi zagadnieniami będą: dzieje mniejszości narodowych w Polsce, stosunki Polaków z mniejszościami narodowymi na przestrzeni dziejów; na geografii omawiać można, np. przestrzenne rozmieszczenie mniejszości narodowych w Polsce, liczebność mniejszości narodowych; na języku polskim możemy opracować zagadnienie wkładu mniejszości narodowych na kulturę polską, omówić literaturę, utwory literackie nawiązujące do mniejszości narodowych, etc.)
- nauczanie wiedzy i umiejętności potrzebnych na co dzień, tłumaczenie zjawisk i mechanizmów w najbliższym otoczeniu przez działanie i przeżycie, w zgodzie z naturalnym rytmem życia w rodzinie, grupie rówieśniczej, środowisku sąsiedzkim.
Z punktu widzenia holistycznego rozumienia świata, wynikają dla pedagogiki następujące dyrektywy: należy łączyć wiedzę z rozmaitych dotychczasowych przedmiotów w zrozumiałe dla uczniów, wzajemnie przenikające się i uzupełniające całości; efektywna edukacja musi oznaczać kompleksowość, całościowość zabiegów edukacyjnych; integrację należy traktować jako jedno z ważniejszych zadań unowocześniania procesu nauczania i uczenia się.
Światowa Organizacja dla Przekształcania Oświaty (GATE) zaproponowała nowe spojrzenie na edukację dzieci i młodzieży na świecie. Edukację tą określono w 10 zasadach, które zostały przystosowane do wychowania fizycznego i innych dziedzin kształcenia i wychowania jako elementów edukacji holistycznej.
I zasada ? edukacja dla rozwoju.
Podstawowym celem edukacji jest rozwijanie wrodzonych potencjałów człowieka. Szkoły muszą sprzyjać uczeniu się i ogólnemu rozwojowi wszystkich uczniów. Kształcenie i wychowanie musi wiązać się ze wzbogaceniem i pogłębianiem więzi z samym sobą, rodziną, członkami społeczności lokalnej i światowej, z planetą i kosmosem. Rozwój istoty ludzkiej należy w hierarchii ważności stawiać przed rozwojem ekonomicznym. Należy dążyć do ponownego uznania wartości ludzkich, które uległy erozji we współczesnym świecie ? poczucia wspólnoty, uczciwości, sprawiedliwości, równości, współodczuwania, zrozumienia i miłości. Istota ludzka jest dużo bardziej złożona, bardziej wszechstronna, niż rola jako pracownika lub obywatela.

II zasada ? szacunek dla ucznia jako osoby.
Każdy uczeń musi być uważany za osobę wyjątkową i cenną. Oznacza to poszanowanie różnic osobistych i wzmacnianie w każdym uczniu tolerancji, szacunku i uznania dla różnorodności wśród ludzi. Każda jednostka jest z natury swojej twórcza, na jedyne w swoim rodzaju potrzeby i zdolności fizyczne, emocjonalne, intelektualne i duchowe, posiada też nieograniczone możliwości uczenia się. System ocen, stopni i egzaminów wymaga ujednolicenia i uważnego przeanalizowania. Standardowe testy, np. sprawności fizycznej, zdrowotnej, wiadomości nie tylko pomijają ważne cechy wszystkich uczniów, ale służą też eliminacji tych, którzy nie poddają się standardom. Naturalnym efektem zindywidualizowanych ocen ucznia jest rozwijanie samoświadomości, samodyscypliny i autentycznego zapału do nauki. Należy stosować ogromną wiedzę psychologiczną podstaw uczenia się w pracy pedagogicznej. Prace nad wielostronnością inteligencji pokazują, że mocne strony ucznia, jak zdolności ruchowe, rytmiczne albo wizualno-przestrzenne mogą być wykorzystane do wzmocnienia dziedzin słabszych, np. językowej lub logiczno-matematycznej. Kwestionuje się wartość takich kategorii edukacyjnych jak ?utalentowany?, ?mało zdolny?, ?zagrożony?. Uczniowie w każdym wieku ogromnie różnią się pod względem umiejętności, talentów, zainteresowań i środowiska. Niezbędne jest takie przeobrażenie systemu kształcenia, by respektował on indywidualne cechy każdego człowieka (cechy związane z rozwojem psychofizycznym) które zaspokoją potrzeby każdego ucznia.

III zasada ? naczelna rola doświadczenia.
Uczenie się jest procesem wymagającym aktywności, zaangażowania wszystkich zmysłów, procesem przebiegającym między jednostką i otaczającym ją światem; wzajemnym kontaktem, który dodaje uczącemu się energii i odsłania bogactwo znaczeń świata. Celem edukacji musi być wspieranie naturalnego, zdrowego rozwoju poprzez doświadczenie, a nie przedstawienie ograniczonego, fragmentarycznego, przetworzonego wstępnie ?programu? mającego pełnić role ścieżki do wiedzy, mądrości, sprawności i umiejętności ruchowych. Edukacja powinna zaznajomić ucznia z obszarami jego świata wewnętrznego poprzez sztukę, szczery dialog i czas na cichą refleksję ? albowiem bez znajomości własnego wnętrza cała wiedza zewnętrzna okazuje się płytka i bezcelowa.

IV zasada ? edukacja holistyczna.
W procesie kształcenia musi dominować wszechstronność, która wymaga przekształcenia instytucji i strategii oświatowych potrzebnych do osiągnięcia celu. Wszechstronność oznacza, że każda dyscyplina naukowa dostarcza jedynie kolejnego punktu widzenia na bogate, złożone, powiązane ze sobą zjawiska życia. Edukacja holistyczna podkreśla i wykorzystuje w sposób konstruktywny ewoluujące i zmienne punkty widzenia rzeczywistości i wielości dróg poznania. Nie tylko intelektualne i zawodowe aspekty rozwoju człowieka wymagają przewodnictwa i pielęgnacji, ale także aspekty fizyczne, moralne, estetyczne, twórcze i duchowe. Edukacja holistyczna obok namacalnej rzeczywistości uwzględnia też boską tajemnicę życia i wszechświata. Holistyka wyłania się ponownie jako model oparty na bogatym dziedzictwie wielu obszarów nauki. Potwierdza wewnętrzne zależności między teorią, badaniami i praktyką. Holistyka wywodzi się z przekonania, że świat jest całością, w której wszystko się ze sobą wiąże.

V zasada ? nowa rola nauczycieli.
Wymagana jest nowa interpretacja roli nauczyciela wychowania fizycznego. Nauczanie jest najważniejszym zawodem lub powołaniem, wymagającym połączenia wrażliwości artystycznej i praktyki popartej gruntowną wiedzą. Nauczyciele powinni sprzyjać i wspomagać uczenie się, które jest organicznym, naturalnym procesem, a nie produktem, który można wręczyć na żądanie. Wskazane jest stworzenie nowego modelu kształcenia nauczycieli, który wiązałby się ze wspomaganiem ich własnego rozwoju i potencjału twórczego. Kiedy nauczyciele są otwarci na własny świat wewnętrzny, rozbudzają w uczniach proces współucznia się i współtworzenia. Nauczyciele powinni być świadomi i wyczuleni na potrzeby, odmienność i zdolności każdego ucznia. Powinni umieć zareagować na te potrzeby na wszystkich poziomach. Nauczyciele muszą zawsze dostrzegać sytuację ucznia w kontekście jego rodziny, szkoły, społeczności lokalnej i światowej. Należałoby odbiurokratyzować system szkolny, aby szkoły mogły być gruntem dla autentycznych spotkań ludzi.

VI zasada ? swoboda wyboru.
Na każdym etapie procesu nauczania musi być stworzona możliwość wyboru. Prawdziwe kształcenie może przebiegać tylko w atmosferze wolności. Potrzeba nam swobody dociekań, wyrazu, indywidualnego rozwoju. Należy zapewnić uczniom możliwość wyboru w procesie nauczania, np. programu, procedur dyscyplinarnych. Ważne jest aby uczniowie i ich rodziny mogły wybrać dany tryb nauczania. Edukacja publiczna powinna stwarzać bardzo wiele alternatyw kształcenia i wychowania.

VII zasada ? przygotowanie do uczestniczenia w demokracji.
Należy domagać się prawdziwie demokratycznego modelu edukacji dającej wszystkim obywatelom możliwość i umiejętność realnego uczestniczenia w życiu ich społeczności. W celu stworzenia takiego społeczeństwa należy u jego obywateli ugruntować ducha empatii ? gotowości do rozumienia i doświadczania współodczuwania z potrzebami innych. Z poszanowania musi wynikać troska o sprawiedliwość. W celu zachowania tych szczytnych ideałów obywatele muszą być w stanie myśleć krytycznie i niezależnie.

VIII zasada ? wychowywanie obywateli świata.
Każdy człowiek , czy sobie z tego zdaje sprawę, czy nie, jest obywatelem świata. Edukacja w erze globalnej musi dotyczyć tego, co najwszechstronniej wyraża pełnię człowieczeństwa młodych pokoleń wszystkich kultur. Edukacja globalna opiera się na podejściu ekologicznym podkreślając powiązania i współzależności świata przyrody oraz ludzkiego życia i kultury. Celem edukacji globalnej jest otwieranie umysłów. Osiąga się to przez studia interdyscyplinarne, doświadczenia poszerzające wiedzę, refleksję i krytyczne myślenie oraz działania twórcze.

IX zasada ? nauczanie rozumienia planety Ziemi.
Edukacja musi wynikać nierozerwalnie z głębokiego szacunku dla życia we wszelkich jego przejawach. Edukacja musi mieć swoje korzenie w perspektywie globalnej i ekologicznej w celu rozwijania w młodszych pokoleniach szacunku dla głębokich współzależności między wszelkimi formami żywych organizmów.

X zasada ? życie duchowe i edukacja.
Wszyscy stanowimy istoty duchowe w ludzkiej postaci, wyrażające swoją odrębność poprzez talenty, umiejętności, intuicję i inteligencję. Najważniejszą, najcenniejszą częścią istoty ludzkiej jest jej wewnętrzne, subiektywne życie ? jaźń lub dusza. Edukacja musi wspierać zdrowy rozwój życia duchowego, a nie uszkadzać je przez stałą ocenę i rywalizację.
Owe zasady i założenia pedagogiki holistycznej odnoszą się trafnie i wypełniają każdy z celów wyznaczonych przez Narodowe Stowarzyszenie Oświatowe (National Education Association) w 1918 szkołom średnim:
1. Zdrowie. (Wychowanie zdrowotne i wychowanie fizyczne).
2. Opanowanie procesów fundamentalnych.
3. Przygotowanie do życia w rodzinie.
4. Przygotowanie do zawodu.
5. Przygotowanie do roli obywatela.
6. Przygotowanie do wolnego czasu. (Odnowienie sił fizycznych, umysłowych i duchowych).
7. Moralność. (Najistotniejszy z celów w demokratycznym społeczeństwie).
Szkoła ma być miejscem, gdzie nie tylko zdobędziemy wiedzę i umiejętności, ale również miejscem, które przygotuje nas do życia, nauczy myśleć, a nauczyciele będą wsparciem, będą służyć pomocą w każdej sytuacji.
Przeanalizujmy jednak szerzej pedagogikę holistyczną, a kształcenie kultury fizycznej.
Dla nauczyciela wychowania fizycznego, który jest zaznajomiony z psychoterapią (a powinien być) problemy ciała, jego funkcji, problemy prozdrowotne, wyczynu etc., powinny być interpretowane w ścisłym powiązaniu z rozwojem sfery psychicznej (emocji), społeczno-moralnej (sfery wartościowania). Niezwykle doniosłym, jest dojrzały, uwzględniający konieczność ustawicznego rozwoju osobowości, sposób życia na co dzień. Pedagogika holistyczna dąży do zjednoczenia w procesie kształtowania kadr kultury fizycznej aspektów duchowych, energetycznych, psychologicznych oraz somatycznych dla realizacji węzłowego zadania ? wszechstronnego rozwoju osobowości. Wykorzystuje przy tym osiągnięcia psychologii humanistycznej, nowoczesnej teorii wychowania fizycznego, pedagogiki teonomicznej oraz osiągnięcia współczesnych nurtów psychoterapii, m.in.:
- Rogers (amerykański psycholog i psychoterapeuta, jeden z głównych przedstawicieli psychologii humanistycznej, twórca psychoterapii zorientowanej na klienta),
- Maslow (amerykański psycholog, autor teorii hierarchii potrzeb. Jeden z najważniejszych przedstawicieli nurtu psychologii humanistycznej i psychologii transpersonalnej ).
- Grof (jeden z twórców psychologii transpersonalnej, nurtu zwanego "czwartą siłą w psychologii" (obok psychoanalizy, behawioryzmu oraz orientacji humanistycznej); pionier w dziedzinie badań nad terapeutycznym zastosowaniem odmiennych stanów świadomości),
- Wilber (amerykański filozof, socjolog, psycholog, teoretyk systemów i pisarz, jest twórcą integralnej teorii świadomości, propagatorem integralnej praktyki oraz założycielem Instytutu Integralnego; podobnie jak Grof uważany jest za twórcę psychologii transpersonalnej).
Zgodnie z pedagogiką teonomiczną osoby uznawane za autorytet moralny, jak:
- Albert Schweitzer(myśliciel francuski, filozof moralista, lekarz-misjonarz, sławny organista i muzykolog,; założył i prowadził słynny ośrodek leczniczy; twórca humanistycznej etyki ?poszanowania życia?, zdobył pokojową nagrodę Nobla) ,
- Mahatma Gandhi (indyjski moralista i polityk, jeden z twórców współczesnej państwowości indyjskiej i propagator pacyfizmu jako środka walki politycznej, współtwórca Indyjskiego Kongresu Narodowego, twórca gandyzmu),
- Bronisław Czech (najwszechstronniejszy polski narciarz w latach międzywojennych, wybitny taternik, szybownik, lekkoatleta, żeglarz, nauczyciel i trener, wytyczył wiele nowych dróg w Tatrach, 20-krotny mistrz Polski w kombinacji klas., i alp.,
zmarł w Oświęcimiu) ,
- Janusz Kusociński (lekkoatleta, mistrz olimpijski, wicemistrz Europy, 10-krotny mistrz kraju, prekursor nowoczesnych metod treningowych, np. trening interwałowy, bieganie zimą) są stawiane przez pedagogikę holistyczną jako wzór do naśladowania dla młodzieży. Znajomość dokonań tych wielkich autorytetów moralnych stanowi pomoc w przezwyciężeniu głębokiego kryzysu pedagogicznego, którego głównym źródłem jest utrata zupełna lub częściowa autorytetu rodziny oraz instytucji szkoły.
Pedagogika holistyczna przeciwstawia się zdecydowanie coraz bardziej popularnej, lansowanej nawet przez wielu trenerów (zwłaszcza sportów kontaktowych) złości sportowej (świadome wzbudzanie w sobie złości, agresji, nawet nienawiści do przeciwnika w celu osiągnięcia większej dynamiki, siły ?przebicia? dla osiągnięcia zwycięstwa ?za wszelką cenę? - nawet gry ?faul?. Takie zachowanie trenerów prowadzi do demoralizacji młodzieży, niekontrolowanej agresji przenoszonej często z boiska do środowiska rodzinnego, czy pracy zawodowej. Ideały olimpijskie ? szacunek dla przeciwnika, priorytet gry ?fair play? przed wygraną za wszelką cenę ? stanowią podstawową zasadę pedagogiki holistycznej w procesie kształcenia kadr kultury fizycznej.
Jeśli chodzi o aspekt związany z pedagogiką holistyczną odnoszącą się do kultury fizycznej ? zgadzam się z jej założeniami i zasadami. Uważam, iż jest to niezwykle ważne. Należy zrobić wszystko, aby młodzież skutecznie wpoiła sobie te zasady i kierowała się nimi, aby gra na boisku toczyła się sprawiedliwie, żeby młodzież nie kierowała się jedynie osiągnięciem korzyści materialnych z wygranych zawodów.
Tak pojmowany proces kształcenia wymaga od nauczyciela stosowania nie tylko merytorycznej wiedzy przedmiotowej lecz także specjalistycznej z zakresu psychologii ? zwłaszcza oddziaływań interpersonalnych. Rzeczą priorytetową nie jest tutaj, jakby się wydawało: kondycja fizyczna nauczyciela i sposób przekazywania wiedzy, a podejście do ucznia i wartości jakimi kieruje się nauczyciel, gdyż uczniowie je przyswajają.
Edukacja holistyczna uznaje, że istoty ludzkie szukają sensu, a nie tylko faktów i umiejętności jako nieodłącznego elementu pełnego i zdrowego rozwoju. Tylko zdrowe i realizujące się w życiu jednostki ludzkie mogą stworzyć zdrowe społeczeństwo. Edukacja holistyczna podsyca najwyższe aspiracje ducha ludzkiego. Edukacja holistyczna nie jest jednym konkretnym programem czy metodologią; jest zbiorem założeń roboczych. Oto niektóre z nich:
- edukacja to dynamiczna, otwarta, wzajemna relacja między ludźmi;
- edukacja rozwija krytyczną świadomość wielu kontekstów, w jakich istnieje uczeń ? moralnego, kulturowego, ekologicznego, gospodarczego, technologicznego, politycznego;
- wszyscy ludzie posiadają ogromne, wielostronne potencjały, które dopiero zaczynamy poznawać; inteligencja ludzka wyraża się w rozmaitych stylach i możliwościach ? musimy je szanować wszystkie;
- myślenie holistyczne obejmuje kontekstualne, intuicyjne, twórcze i fizyczne metody poznania;
- uczenie się jest procesem, który trwa całe życie, sprzyjać mu mogą wszystkie sytuacje życiowe;
- uczenie się jest zarówno wewnętrznym procesem odkrywania siebie, jak i działalnością opartą na współpracy;
- uczenie się jest procesem aktywizującym, pobudzającym, wspierającym i motywującym dla ducha ludzkiego;
- program holistyczny jest interdyscyplinarny, łączy ze sobą perspektywy lokalną i globalną.

W odróżnieniu od wąskiego pojmowania pedagogiki, sprowadzającego ją do narzędzia służącego realizacji absurdalnie przeładowanych programów nauczania, z naruszeniem zasad higieny ogólnej, psychologii rozwojowej oraz higieny psychicznej w odróżnieniu od przesyconego nudą werbalizmu procesu dydaktyczno ? wychowawczego oraz znienawidzonych przez młodzież sloganów ? współczesna pedagogika holistyczna proponuje młodzieży zdobywanie wiedzy w atmosferze radości, pogody, twórczego zaangażowania, intelektualnej oraz emocjonalnej przygody.
Ostrze krytyki pedagogiki holistyczna , jak już wspomniałam wcześniej kieruje zwłaszcza przeciwko pedagogice tradycyjnej, wywodzącej się od J.F.Herbarta. Ściślej chodzi o jej nurt psychologiczny, kładący główny nacisk na mechaniczne zapamiętywanie, bez konieczności pogłębionej interpretacji zagadnień.
Pedagogika holistyczna w odróżnieniu od schematyzmu, skostnienia, rutyny i sformalizowania ? rozpanoszonych w instytucjach kształcących młodzież ? szczególnie mocny akcent kładzie na atmosferę psychiczną oraz wzajemne ustosunkowanie siebie do nauczycieli i uczniów, oparte na partnerstwie i twórczej współpracy. Tym wzajemnym kontaktom budowanym na otwartości, zaufaniu, życzliwości oraz eksploracji prawdy w atmosferze twórczej przygody pedagogika holistyczna przypisuje dominujące znaczenie.
W polskich kręgach kulturowych silnie jest zakorzeniona tendencja do odrębnego traktowania somy i psyche. Tradycje te odzwierciedla izolacja psychologii, medycyny i edukacji. Pedagogika holistyczna dąży do zatarcia tych sztucznych granic, wykorzystując inspirujące idee i praktyki wywodzące się z kultury Wschodu, zwłaszcza indyjską jogę. Sformułowana na gruncie zachodnim idea holizmu jest im szczególnie bliska. Holizm zakłada, że całość jest czymś więcej niż sumą elementów, które się na nią składają, a w każdym elemencie odnaleźć można cechy i wpływ całości. To, co się jawi w percepcji jako różne, może się okazać jednym.
W dobie doniosłych przemian humanistycznych epoki cywilizacji naukowo ? technicznej pedagogika holistyczna dąży do zjednoczenia w procesie dydaktyczno ? wychowawczym aspektów duchowych, psychologicznych, energetycznych oraz somatycznych, aby osiągnąć wszechstronny, najbardziej efektywny rozwój osobowości wychowanków. Wykorzystuje przy tym zarówno osiągnięcia współczesnych nurtów psychoterapii, psychologii humanistycznej i pedagogiki teonomicznej. W ostatnim aspekcie osoby uznane za autorytet moralny, jak:
- Jan Paweł II ? Sługa Boży Kościoła katolickiego, polski duchowny katolicki, papież, poeta i poliglota, a także aktor, dramaturg i pedagog. Był filozofem ? fenomenologiem, przedstawicielem personalizmu chrześcijańskiego,

?Chrześcijańskie wartości: lojalność i przysłowiowa
otwartość, wierność przyjętym zobowiązaniom
i danemu słowu, traktowanie rodziny jako świętości,
pracowitość i hojność wobec ubogich ? są obiektywnie
i bez wątpienia? waszym bezcennym majątkiem.?
Jan Paweł II
- Maksymilian Kolbe ? Polski franciszkanin, święty kościoła katolickiego, misjonarz, całe życie poświęcił szerzeniu idei Rycerstwa Niepokalanej, zginął w bunkrze głodowym w Oświęcimiu,
- Matka Teresa z Kalkuty ? katolicka siostra zakonna, prowadząca w Indiach działalność humanitarną. Laureatka Pokojowej Nagrody Nobla.
- Albert Schweitzer i Mahatma Gandhi (opisani wyżej),
Uzyskują również status wybitnych współczesnych pedagogów, wywierających znaczący wpływ na kierunek dalszego rozwoju pedagogiki jako nauki.


?Głosić i upowszechniać wizję edukacji,
która kształtuje rozwój indywidualny,
sprawiedliwość społeczną, pokój i zdrowie
oraz harmonijne środowisko.?
Przesłanie pedagogiki holistycznej.

Jak już wspomniałam na samym początku prekursorem holizmu był J. C. Smuts. Należałoby, więc omówić szerzej jego stanowisko. J. C. Smuts mieszkający w Południowej Afryce jest uważany za ojca holizmu. Szczególnie istotna jest jego praca ?Holism and Evolution? z 1926r. Wprowadzone tam pojęcie holizmu cieszy się dziś ogromną popularnością, zwłaszcza w ramach najrozmaitszych prądów New Age, które szybko je przejęły jako ideę całości wyrażającą się bardziej w zdaniu : ?Wszystko zawiera się we wszystkim i na odwrót?, niż ? jak to było w zamierzeniu samego autora ? ustanawianiu nowych podstaw epistemologii. Zgodnie z koncepcją holizmu ?całość? jest podstawową cechą świata. Świat nieożywiony i ożywiony nie są jedynie nagromadzeniem różnorodnych elementów, lecz spójną całością, czymś więcej niż sumą elementów. Tak zwane ?części? tej całości w rzeczywistości nie istnieją, są jedynie abstrakcyjnymi obiektami wybranymi do celów analizy.
Słyszy się również o holistycznej medycynie, holistycznej astrologii, holistycznej pracy społecznej?, przy czym każde z tych ujęć obwołuje się najbardziej całościowym, myląc ? jak się wydaje ? postawę ideologiczną z naukową oraz własne pragnienia z rzeczywistością, oraz żywiąc przekonanie, że ono właśnie ? jak w soczewce ? skupia obraz całego wszechświata.
Smuts sytuuje swe dzieło na pograniczu filozofii i nauki. ?Holizm i ewolucja? nie jest, jak pisze w przedmowie do pierwszego wydania, książką ani naukową, ani filozoficzną, lecz książką, która zawiera pewne punkty styczne między obydwoma dziedzinami. Zapowiada w niej zrewidowanie podstawowych pojęć z perspektywy czynnika zwanego ?holizmem?, odpowiedzialnego za utrzymywanie się syntetyzującego ruchu we wszechświecie. Smuts rozpatruje najpierw zmodyfikowanie podstawowych pojęć, w szczególności pojęcia czasu, przestrzeni i materii oraz przywrócenie do definicji komórki i organizmu. Od tego momentu po wprowadzeniu do pojęcia holizmu i wskazania na pewne właściwe mu kategorie i funkcje oraz przed wyciągnięciem ostatecznych wniosków na temat wszechświata ujmowanego holistycznie, zatrzymuje się przez jakiś czas przy rozważaniach ze sfery bardziej psychologicznej: dusza jako funkcjonalna część całości oraz osobowość jako całość.
Podsumowuje swe dzieło słowami:
? Rozwój i samodoskonalenie poszczególnych całości w ramach całości ogólnej jest procesem (processus) powolnym, lecz nie słabnącym, a zarazem wyznacza ostateczny cel holistycznego wszechświata?.

Kolejnym zagadnieniem o którym wspomniałam na początku tej pracy była hipoteza "nieśmiertelności genetycznej" i jej związek z pedagogiką holistyczną. W latach 60.XX w., została zapoczątkowana przez Andrzeja Szyszko-Bohusza ponad 40-letnia działalność badawcza, która zaowocowała kreacją, tzw. hipotezy nieśmiertelności genetycznej.
Zakłada ona, iż "pojęcie dziedziczności winno być interpretowane jako nie tylko przekazywanie potomstwu rozmaitych związków cech czy właściwości i organizmów rodzicielskich, ale również jako kontynuacja faktycznego życia i świadomości rodziców?.
Jak pisze Andrzej Szyszko-Bohusz w krótkim opracowaniu danego zagadnienia na swojej stronie internetowej: ?Genotyp, genom, kod genetyczny przekazywany potomstwu w akcie rozrodu w 100% nie jest więc kontynuacją jedynie związków somatycznych, ale również fenomenu życia i świadomości, których tożsamość nie ulega anihilacji, lecz trwa, chociaż w zmienionej postaci, w kolejnych pokoleniach. Wydaje się oczywistym, iż istnienie jakichkolwiek organizmów obdarzonych życiem, jest wynikiem ciągłości łańcucha stanowiącego nie tylko kontynuację DNA i RNA ale również pobudliwości przeradzającej się w procesie ewolucji w świadomość homo sapiens. W przekonaniu autora pierwotna pobudliwość organizmów jednokomórkowych przekształcając się stopniowo w procesie ewolucji w świadomość człowieka nie zatraca swej tożsamości.
Innymi słowy, chociaż złożoność organizmów ulega bezustannej przemianie, jednakże towarzyszące tej przemianie odczuwanie przynależy do tej samej struktury psychosomatycznej. Przemianie ulega jedynie rodzaj oraz intensywność odbieranych bodźców, ale nie struktura osobnicza określająca jej tożsamość. Nieśmiertelność ameby czy wypławka rozmnażającego się przez podział przez miliony lat jest również udziałem organizmów wielokomórkowych przedłużających swe istnienie na drodze rozmnażania płciowego. Tak zanegowana została realność śmierci.
Nie wymaga dowodu doniosłość przedstawionej tezy, jej wpływ na wszystkie dziedziny ludzkiej działalności, zwłaszcza nauki i filozofii stanowiący prawdziwą rewolucję światopoglądową. Rewolucja ta wynika z zanegowania faktu uznawanego bezkrytycznie za prawdę przez ludzkość na przestrzeniu wieków, zgodnie z którą śmierć człowieka (jak również jakiejkolwiek żyjącej istoty) stanowi ostateczny kres doświadczeń na ziemskim planie bytu.
Znane są wprawdzie koncepcje o charakterze ezoteryczno-mistycznym postulujące przedłużenie bytu ludzkiego na drodze kolejnych wcieleń (tzw. reinkarnacja, stanowiąca element wierzeń m.in. przedstawicieli hinduizmu), jednakże koncepcje te opierały się na wierze religijnej , nie zaś na metodzie dowodu naukowego. Hipoteza "Nieśmiertelności genetycznej" jest hipotezą naukową opartą na genetyce i biologii molekularnej, uwzględniającej specyfikę kodu genetycznego, DNA i RNA w powiązaniu z prawami dziedziczenia. Nie oznacza to jednak, że nie ma ona związku z filozofią czy metafizyką. W świetle tej hipotezy, określanej przez niektórych badaczy teorią. , szereg twierdzeń o charakterze filozoficznym i metafizycznym jaki się w nowym świetle i przybiera bardziej konkretny kształt. Zarówno w chrześcijaństwie, jak w hinduizmie, buddyzmie czy islamie wielkich uniwersalistycznych religiach świata-całość istniejącej rzeczywistości stanowi niepodzielną jedność. Wszelkie życie i świadomość pochodzi, wyłania się oraz utożsamia się z substancją duchową Absolutu, noszącego wiele mian: Boga, Najwyższego, Allaha, Wszechogarniającej Pustki, Wszechbytu itp. Tak więc byt indywidualny, jednostka, świadomość jednostkowa stanowi niejako promień, emancję, przejawienie, szczególny wyraz owej jedynej i niepodzielnej pierwotnej SUBSTANCJI DUCHOWEJ NAJWYŻSZEGO.?
W pracach dotyczących hipotezy autor przedstawił nową, adekwatną do rzeczywistości interpretację terminów, takich jak: życie, świadomość, tożsamość osobnicza, osobowość, pamięć dziedziczność etc.
Hipoteza "Nieśmiertelności genetycznej" wyjaśniająca wspólne pochodzenie oraz tożsamość wszelkiego życia i świadomości w oparciu o genetykę i biologię molekularną oraz logikę matematyczną podąża w tym samym kierunku. Przekazywanie struktury somatycznej potomstwu wraz z całą jego anatomiczną i morfologiczną złożonością, struktury stanowiącej integralną składową ciała rodziców jak wszak oczywistą, wprost trywialną prawdą. Zdumienie wywołuje jednak fakt z zupełnego niemal braku w umysłach ludzi utożsamienia kontynuacji cielesnej z ciągłością życia, pobudliwości, świadomości. Dogłębne zrozumienie tej doniosłej prawdy stanowi klucz wyjaśniający tajemnicę odradzającego się nieustannie życia oraz pozorność, nierealność śmierci.
W tradycji chrześcijańskiej owa wielka prawda jedności życia i świadomości jawi się w słowach "Obyście byli jednym ciałem i jedną duszą w Chrystusie" wypowiadanych podczas każdej Mszy świętej, oraz przez nauczyciela ludzkości Jezusa, gdy wzywa: ?Obyście byli Jedno ? jako ja z Ojcem?, w hinduizmie wyrażona jest w centralnej formule: Atman (byt indywidualny) jest tożsamy z Bragmanem (wszechbytem), ezoteryczny islam (sufizm) postuluje konieczność "unio mistica", "zjednoczenia mistycznego" jednoczącego wszystko i wszystkich.
Autor niniejszego eseju wyraża przekonanie, że odwieczne prawdy głoszone przez wielkie uniwersalistyczne religie świata bywają jedynie na nowo "odkrywane" przez współczesną naukę, zwłaszcza fizykę kwantową oraz biologię molekularną. Wielu wybitnych przedstawicieli nauki współczesnej, myślicieli i filozofów skłania się do tego poglądu.
Istota hipotezy nieśmiertelności genetycznej kwestionuje pogląd na śmierć osobniczą, jako kres istnienia na ziemskim planie bytu i stanowi nieodłączną składową pedagogiki holistycznej. Urzeczywistnienie w świadomości młodzieży faktu jedności życia oraz wzajemnej współodpowiedzialności ludzi kreuje osobowość wrażliwą na krzywdę i cierpienie, tolerancyjną, mocno zakorzenioną w kulturze humanistycznej, otwartą, gotową do bezinteresownej pomocy i radosnej współpracy dla dobra każdego i wszystkich.
Pozytywna weryfikacja hipotezy "Nieśmiertelności genetycznej" stanowiłaby nie tylko rewolucję światopoglądową, ale również trudny do oceny przewrót w nauce wielu specjalności. Uznanie hipotezy "Nieśmiertelności genetycznej" za prawdziwą spowodowałoby wstrząs we współczesnej pedagogice. Warto przypomnieć, iż cywilizacja naukowo-techniczna zrodziła prócz centralnego kryzysu moralno społecznego również głęboki kryzys ekologiczny oraz bez precedensu w historii wychowania kryzys pedagogiczny. W obliczu tego rozległego kryzysu pedagogicznego którego genezy doszukiwać się należy zarówno w upadku autorytetu rodziców jak i nauczycieli oraz w skostniałym systemie dydaktyczno-wychowawczym wywodzącym się od J.F.Herbarta - kreacja nowego kierunku pedagogicznego pn. "pedagogika holistycza" związanego z koncepcją "Nieśmiertelności genetycznej" dałaby podstawy do zapoczątkowania pedagogiki jutra. Sercem tej nowej pedagogiki byłoby przepojenie całego systemu nauczania i wychowania ideą głębokiej czci dla życia, twórczej radości, tolerancji, efektywnej współpracy, kreacji osobowości wrażliwej i subtelnej, przygotowanej do życia w świecie, ale równocześnie zdolnej do introspekcji, koncentracji oraz medytacji. W trakcie badań eksperymentalnych okazało się, że młodzież zarówno na poziomie szkoły podstawowej jak i młodzież akademicka jest w stanie w pełni zrozumieć koncepcję "Nieśmiertelności genetycznej", co więcej, być tą ideą autentycznie zafascynowana. W trakcie badań okazało się, że znaczny odsetek młodzieży jak gdyby intuicyjnie zetknął się z myślą o "jedności życia i świadomości "-zadawane młodzieży pytania padały więc na podatny grunt.

Ks. Aleksander Posacki pisze: ?Jednym z pojęć, jakim posługuje się od dawna ruch New Age, jest pojęcie "energii". Przekroczyło ono jednak ramy tego ruchu, wkraczając do psychoterapii, szkół i przedszkoli, o czym już pisałem, wskazując na zagrożenie ze strony tzw. technik umysłowych. Pojęcie energii jest tu w swoisty sposób absolutyzowane, a nawet ubóstwiane. Stosuje się jednak dziś nie tylko do umysłu, ale i do ciała - w myśl holistycznych ideologii, które bezzasadnie zamazują różnicę pomiędzy duchem a materią, duszą a ciałem. Prowadzi to do fatalnego błędu, który polega na tym, że zajmując się - na poziomie deklaracji - ciałem (czy jednak tylko ciałem?), głosi się aspiracje, by uzdrowić ducha. W ten sposób uzdrowienie staje się swoistym zbawieniem, w procesie którego nie mówi się jednak wcale o grzechu. Jest to kolejny fatalny błąd, a nawet kłamstwo. [?] Terminami takimi, jak holizm, energia kosmiczna czy uniwersalna energia, posługują się przedstawiciele różnych technik proponowanych przez ruch New Age. Ale nie tylko. Pracują z energiami chociażby bioenergoterapeuci (w tym instruktorzy Transcendentalnej Medytacji, reiki, Dotyku dla Zdrowia czy terapii czaszkowo-krzyżowej), akupunkturzyści, nauczyciele rebirthingu czy kinezjologii, różdżkarze, ale też propagatorzy feng shui czy trenerzy sztuk walki. A także nauczyciele, pedagodzy i rozmaici terapeuci, którzy przekraczając często swoje zawodowe i naukowe kompetencje, kierują się ku jawnej czy ukrytej religii, zakamuflowanej w języku swoistej nowomowy.[?] Owe "energie" niefizyczne opisywane były już w starożytności przez różne systemy religijno-kulturowe. W Chinach energie te nazywane były ki (ch'i), w Egipcie - ka lub Gallama, w Indiach - prana czy kundalini, w Tybecie - tumo, w Polinezji - mana. Często do tej listy dodaje się także Osobę Ducha Świętego, stawianego na równi z tymi bezosobowymi formami energii, co jest nie tylko zwykłym błędem teologicznym synkretyzmu, ale także swoistą religijną profanacją. Wiele z tych orientalnych pojęć zostało zaadaptowanych przez ruchy okultystyczne do własnych celów. Te przedefiniowane formy religijne dawno straciły w ten sposób swoje pierwotne znaczenie.?
Podsumowując zacytuję Andrzeja Szyszko-Bohusza: ?Wydaje się, że w obecnej epoce, pełnej pośpiechu, totalnego zagrożenia ludzkości katastrofą nuklearną oraz spłycenia najwyższych wartości humanitarnych ? pedagogika holistyczna będąca synonimem spokoju wewnętrznego, samokontroli, radości i twórczej energii, pedagogika oparta na empatii i głębokiej, konstruktywnej pomocy udzielanej młodzieży przez współczesnego pedagoga ? lekarza - psychoterapeutę, ma szczególne znaczenie.?
W świetle licznych publikacji i przeprowadzonych w ostatnich latach badań naukowych, z których niedwuznacznie wynika, że w ogromnym odsetku naszych szkół proces dydaktyczno ? wychowawczy nie przebiega prawidłowo. Na lekcjach zamiast zainteresowania i twórczej aktywności zadomowiła się nuda, mechaniczne ?wkuwanie? bez zrozumienia oraz strach przed groźbą dwój. Przedstawione założenie pedagogiki holistycznej stanowi prawdziwą rewolucję w pedagogice. Implikuje ono istotną przemianę i odnowę w ?sercu? pedagogiki, którym jest wzajemnny stosunek nauczycieli i uczniów.
Idee pedagogiki holistycznej uwzględniają w pełni dorobek dawnych i współczesnych pedagogów, myślicieli i humanistów. Ich przesłanie określa zawód nauczycielski jako powołanie, którego celem jest wszechstronny rozwój wychowanków, obdarzanie ich inspiracją do życia godnego człowieka, przepojonego miłością do prawdy oraz twórczego, bezinteresownego trudu dla podniesienia na wyższy poziom rozwoju ludzkości.

Andrzej Szyszko-Bogusz, Pedagogika holistyczna, Ossolineum, Wrocław 1989r.
http://pg1.belchatow.pl/publ/rc/rc2.html
Słownik wyrazów obcych, pod.red. Elżbiety Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s.441
Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, tom IV(P), praca zbiorowa, Wydawnictwo Akademickie ŻAK,
2004., s.152
Andrzej Szyszko-Bohusz., Pedagogika Holistyczna w okresie przemian współczesnej humanistyki
(W:) Teorie pedagogiczne wobec zmian w humanistyce i w otaczającym świecie, praca zbiorowa pod red. J.Gniteckiego , Olsztyn-Poznań 2002.
.Andrzej Szyszko-Bohusz, ?Pedagogika holistyczna, czyli przezwyciężenie kryzysu wychowania?, ?Nowa Szkoła? styczeń 1981, nr1,cyt. s.191-193
http://pg1.belchatow.pl/publ/rc/rc2.html
Edukacja 2000 ? ujęcie holistyczne, GATE, Wydawnictwo CODN, Warszawa 1995
Radosław Muszkieta, ?Edukacja holistyczna dzieci i młodzieży poprzez wychowanie fizyczne?, Kultura fizyczna, nr 9-10/1997, s.10-12
Richard I.Arends, ?Uczymy się nauczać?, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994, s.30
Encyklopedia popularna, wyd.26, pod.red. Barbary Petrozolin-Skowrońskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s.764
http://pl.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi
Nowa encyklopedia powszechna, tom 1, pod.red. Barbary Petrozolin-Skowrońskiej, Warszawa 1995, s.833
Encyklopedia sławnych Polaków, ?Bibliografie, Dzieła, Wydarzenia?, Czechowicz, Podsiedlik, Raniowski, Stecki, s.197
Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, tom IV(P), praca zbiorowa, Wydawnictwo Akademickie ŻAK,
2004.,s.154-155
M. Małecka, ?Wpływ efektu oczekiwań na wyniki nauczania? , Otwarta Szkoła 8(33) Poznań 1995
Jan Paweł II, ?Nie lękajcie się?, Myśli o współczesnym świecie., Prószyński i S-ka, Warszawa 1998, s.77
Radosław Muszkieta, ?Edukacja holistyczna dzieci i młodzieży poprzez wychowanie fizyczne?, Kultura fizyczna, nr 9-10/1997, s.12
Andrzej Chlebicki, KOSMOS, tom 53, nr 1, Problemy nauk biologicznych., Polskie Towarzystwo Przyrodników im.Kopernika, Kraków 2004, s.1-2
Z konferencji w Instytucie Francuskim Terapii Gestalt, Paryż X 1993, Jean-Marie Robine, Gestalt-dwumiesięcznik, ?Holizm według J.C.Smutsa, Kraków 2001
J.C.Smust, ?Holizm and Evolution?, Macmillan & Co Ltd, Londyn, 1926
http://www.szyszko-bohusz.pl/art2.html
Ks. Aleksander Posacki SJ, ?Wąż Kundalini, czyli ubóstwienie niebezpiecznych energii? , Nasz Dziennik, 2007-10-24
Andrzej Szyszko-Bohusz, ?Pedagogika holistyczna, czyli przezwyciężenie kryzysu wychowania?, ?Nowa Szkoła? styczeń 1981, nr1, cyt. S. 193