ZJEDNOCZENIE NIEMIEC
Kongres wiedeński 1815 roku powołał do życia Związek Niemiecki, który obejmował 35 suwerennych państw i 4 wolne miasta : Hamburg, Lubekę, Bemę i Frankfurt nad Menem. Stałą, obradującą instytucją został Sejm Związkowy ? Bundestag, pod przewodnictwem Austrii. Kongres wiedeński utrzymywał więc rozbicie państw niemieckich pod względem politycznym i ekonomicznym. Przeciwna temu rozbiciu była zwłaszcza burżuazja niemiecka o liberalnych poglądach. Popierana przez inteligencję starała się przekształcić Związek Niemiecki w zwarty organizm państwowy. Zamierzenia te rozbijała rywalizacja Prus i Austrii o hegemonię w państwach niemieckich.
Różnice ustrojowe w państwach niemieckich były znaczne, w większości istniały jednak rządy królewskie bądź książęce. Systemy polityczne były zróżnicowane. Wprowadzono ograniczone konstytucje (zwłaszcza w państwach południowych, należących niegdyś do utworzonego przez Napoleona Związku Reńskiego ? stąd idee liberalne).
Austria po 1815 roku wyszła obronną ręką. Zachowała dominację w Związku Niemieckim. Była państwem absolutnym (monarchią absolutną) o charakterze państwa policyjnego. Nie było mowy o żadnych reformach. Wciąż istniała tu własność feudalna i poddaństwo chłopów. Na straży systemu i panowania Franciszka I stał kanclerz Klemens Metternich, przeciwnik jakiejkolwiek liberalizacji. Nie dopuszczał takich idei do Austrii.
Prusy po klęsce w wojnie z Napoleonem w 1806 roku rozpoczęły budowanie swej potęgi. Choć monarcha był władcą absolutnym rozumiał konieczność reform (likwidacja feudalnych stosunków). Już w 1807 roku zapoczątkowano reformy. Objęły one tylko sferę społeczna, ekonomiczną i sądowniczą ? bez politycznej.
równość wobec prawa
zniesienie różnic stanowych
zniesiono poddaństwo chłopów (1807)
mieszczanie otrzymali prawo nabywania ziemi
zlikwidowano cechy
Wprowadzono szereg reform wojskowych :
zniesiono monopol szlachty na stopnie oficerskie
wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej, bez różnic stanowych.
Kształtował się wolny rynek i konkurencja. Wykształciły się duże gospodarstwa rolne i folwarki. Rozwijał się przemysł (węgiel i żelazo). Problemem były natomiast granice celne między państwami niemieckimi.
Pruska burżuazja domagała się zniesienia ceł ochronnych w czym popierało ją mieszczaństwo pozostałych państewek, z wyjątkiem anachronicznej Austrii. W 1834 roku utworzono Związek Celny w skład którego wchodziły wszystkie państwa niemieckie z wyjątkiem Austrii i Badenii. Spowodowało to szybki rozwój przemysłu i industrializację. Zakłady metalurgiczne Kruppa. Żegluga parowa i kolejowa.
Unii ekonomicznej obawiał się Metternich, gdyż widział w niej poważną podstawę do zjednoczenia politycznego. W konsekwentnej formie tępił wszelkie przejawy liberalizmu. W 1819 roku wydane zostają uchwały karlsbadzkie likwidujące związki studenckie.
W Prusach w 1840 roku na tronie zasiadł Fryderyk Wilhelm IV. Liberałowie liczyli na niego. Okazał się jednak zwolennikiem twardego kursu w polityce i teorii boskiego pochodzenia władzy monarszej.
1848 ROK WIOSNA LUDÓW
Pod wpływem gwałtownych wystąpień mieszczaństwa i inteligencji popartej przez robotników Wilhelm IV poszedł na ustępstwa. Zwołał zgromadzenie narodowe do opracowania liberalnej konstytucji.
W Wiedniu Ferdynand I złożył obietnicę liberalizacji życia a kanclerz Metternich uciekł z kraju.
18 maja 1848 roku zbiera się w Frankfurcie nad Menem Parlament Ogólnoniemiecki.
Rozważane są dwie koncepcje :
?Wielkich Niemiec? ze wszystkimi państwami niemieckimi w tym z Austrią
?Małych Niemiec? z państw Związku Celnego pod przewodnictwem Prus
W 1849 roku rozpoczęto tłumić brutalnie wiosnę ludów. Gdy parlament Frankfurdzki uchwalił wreszcie konstytucję było już za późno. Według niej Niemcy miały być :
federacją z cesarzem
koronę miał otrzymać Wilhelm IV
Wilhelm IV nie chciał jednak korony z rąk pospólstwa. Rewolucja w państwach niemieckich kończy się klęską.
Mimo to, zakończono epokę absolutyzmu. Wilhelm w 1850 roku oktrojował konstytucję, która daleko odbiegała od programu liberalnego, ale wprowadzała dwuizbowy parlament i kontrasygnaty aktów królewskich przez ministrów. Władca zachowywał więc pełnię władzy bo akty parlamentu wymagały jego sankcji. Parlament był dwuizbowy :
Izba Panów (monarcha powoływał członków wśród arystokracji)
Izba Poselska (wybory nierówne i pośrednie z cenzusem majątkowym)
1850 rok ? Otto von Bismarck został posłem. Wrogo odnosił się do liberałów. Interesowały go próby porozumienia się ze społeczeństwem ponad parlamentem. W 1862 roku nowym monarchą został Wilhelm I, a premierem został Bismarck. Król dążył do rozbudowy i reorganizacji armii pruskiej. Potrzebował polityka silnego, energicznego, który wygra z opozycją liberalną w parlamencie. Bismarck po prostu ominął parlament. Budżet ustalono dekretami. Dzięki temu udało się zreorganizować armię i uzbroić żołnierzy. Stan liczebny armii pruskiej wzrósł do 300 tysięcy.
Lata 1851 ? 1861 to gwałtowny rozwój przemysłu , rozrastanie się linii kolejowej, co ułatwiało zjednoczenie. W 1857 roku moneta pruska została uznana za wspólną. Austria pod względem ekonomicznym znacznie ustępowała już Prusom. Teraz one zdobywały coraz silniejsza pozycję. Bismarck dążył do zjednoczenia Niemiec i zaokrąglenia granic. Osiągnąć to mógł jedynie krwią i żelazem.
W 1863 roku Dania postanowiła włączyć do swojego terytorium księstwo Szlezwik, którym władał ich władca. Królestwo to było jednak zamieszkane również przez Niemców.
W 1864 roku Austria i Prusy wspólnie wypowiedziały Dani wojnę w obronie księstw Szlezwiku i Holsztynu. W wyniku klęski Dania utraciła trzy księstwa : Szlezwik, Holsztyn i Lauenburg. Wyszły na jaw jednak sprzeczności między Austrią i Prusami. Austria domagała się protektoratu nad tymi księstwami, Prusy chciały je anektować.
W 1866 roku Prusy wypowiedziały Austrii wojnę, w której po ich stronie stanęły także Włochy walczące o Wenecję. Przychylnie do Prus nastawiona była także Rosja wobec polityki Prus wobec powstania styczniowego w Królestwie Polskim (1863). Francja liczyła na osłabienie obu państw, Anglia nie widziała w tym konflikcie zagrożenia równowagi. Wojna trwałą zaledwie 7 tygodni. 3 lipca 1866 roku pod Sadową Austria poniosła klęskę. Wojska pruskie zagroziły Wiedniowi.
Pokój podpisano w sierpniu 1866 roku w Pradze.
Austria zrzekła się praw do księstw duńskich
Zgodziła się również na rozwiązanie Związku Niemieckiego (wystąpiła z niego)
Prusy surowo ukarały państwa północno-niemieckie, które poparły Austrię.
W 1866 roku powstaje Związek północnoniemiecki (związek luterański). Miał on wspólny parlament Raichstag z Izbą wyższą ? Radą Związkową ? Bundesrat. Kanclerzem powstałej federacji został Bismarck. Poza związkiem znalazły się państwa południowoniemieckie ? katolickie, które sprzyjały Austrii. Ta sytuacja odpowiadała Francji, gdyż Napoleon III zamierzał tam rozciągnąć swe wpływy. Wykorzystał to Bismarck wskazując Niemcom wspólnego wroga.
W 1868 roku hiszpańska królowa Izabela II została zmuszona do abdykacji. W 1870 roku parlament hiszpański ofiarował koronę Leopoldowi Hohenzolernowi (kuzyn Wilhelma). Przeciwko temu wyborowi zaprotestowała Francja widząc w tym ogromne zagrożenie dla swojej pozycji. Król Wilhelm ustąpił, pod jej żądaniami, o czym telegraficznie poinformował Bismarcka. Ten jednak sfałszował depeszę, tak iż brzmiała ona obraźliwie dla Francji. Dla podniesienia temperatury przekazał ją prasie. We Francji uznano to za prowokację i policzek w nią wymierzony i w 1870 roku Francja wypowiedziała wojnę Prusom.
Napoleon liczył na koalicję z Austrią i państwami południowo-niemieckimi. Zawiódł się. Austria nauczona w wojnie o Szlezwik i Holsztyn respektu dla Prus zachowała neutralność, a państwa niemieckie poparły Prusy ( było to zgodne z tajnym sojuszem wojskowym, jaki zawarł Bismarck z państwami południowo-niemieckimi na wypadek agresji Francji ? stąd tak wyraźna prowokacja). To Napoleon był agresorem.
Armia pruska była liczniejsza i lepiej zorganizowana. Jedna armia francuska została oblężona w Metz, druga po bitwie pod Sedanem skapitulowała. Napoleon III znalazł się w niewoli. Niezawodna okazała się artyleria Kruppa. Nowy rząd francuski w styczniu 1871 roku podpisał zawieszenie broni a 10 maja 1871 roku pokój we Frankfurcie. Na jego mocy Francja traciła Alzację i Lotaryngię oraz musiała zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości 5 miliardów franków w złocie. Za te pieniądze Niemcy zbudują potęgę przemysłową.
18 stycznia 1871 roku proklamowano Cesarstwo Niemieckie. Bismarck krwią i żelazem osiągnął cele, których debatą parlamentarna nie udało się osiągnąć. W ten sposób powstaje II Rzesza Niemiecka. Niemcy nadal stanowiły federację, ale na jej czele stał dziedziczny cesarz. Wszystkie pozostałe organy władzy zachowano w niezmienionym kształcie. Chociaż formalnie wszystkie państwa były równe, Prusy cieszyły się licznymi przywilejami.
POLITYKA BISMARCKA
Konstytucja z 1871 roku ustanawiała federację czyli państwo związkowe. 60 % nowego państwa stanowiły Prusy. Parlament Rzeszy pochodził z czteroprzymiotnikowych wyborów demokratycznych. Obie izby były równorzędne i do przyjęcia ustawy potrzebna była zgoda obu izb. W ten sposób Raichstag był ograniczany przez Radę Związkową. Władzę ustawodawczą zdominowała władza wykonawcza ? kanclerz był odpowiedzialny tylko przed cesarzem i sam decydował o składzie swojego gabinetu. Konstytucja poprzez króla-cesarza, premiera-kanclerza, sztab generalny i armię pruską zapewniała Prusom przewagę w państwie. Jednak większą jeszcze niż prawną przewagę dawała Prusom ich potęga gospodarcza. W nich znajdowały się główne ośrodki przemysłowe : Nadrenia, Westfalia, Śląsk. Jedynie niewielka Saksonia mogła z nimi rywalizować potencjałem, ale nie wielkością. Najsilniejszą warstwą byli pruscy junkrzy czyli szlachta posiadająca ziemie na wchód od Łaby.
W cesarstwie panowały dwie tendencje :
zacieranie się różnic między krajami członkowskimi i podporządkowywanie ich państwu feudalnemu za pomocą wspólnego ustawodastwa.
Umacnianie się Prus w polityce wewnętrznej i zagranicznej.
Szybko rozwijał się przemysł maszynowy , tekstylny, chemiczny i elektryczny. Rozwijało się górnictwo. Potęgę zdobywały wielkie banki. Francuskie złoto ożywiło gospodarkę. Pozwoliło państwu na spłatę pożyczek wojennych i innych długów, wywołało ruch budowlany, rozwijała się sieć kolejowa. Powstawały jednocześnie liczne, częstokroć lipne spółki akcyjne. W tym czasie krajem wstrząsnęły dwa gwałtowne konflikty : kulturkampf i walka z socjaldemokracją.
Kulturkampf
Jedna trzecią ludności Niemiec stanowili katolicy. Byli to mieszkańcy państw południowo-niemieckich, Alzacji i Lotaryngii oraz ziem polskich zaboru pruskiego. Regiony te sprzeciwiały się pruskiej dominacji i nadmiernej centralizacji władzy. Ich opór budziło dążenie państwa do podporządkowania sobie kościoła katolickiego.
W 1871 roku powstaje partia polityczna ?Centrum?
Domaga się :
niezależności kościoła katolickiego
utrzymania federacyjnego charakteru Rzeszy
respektowania praw krajów związkowych
Bismarck uznał to za tendencje separatystyczne i zaatakował. W tym konflikcie zwanym walką o kulturę znalazł poparcie u liberałów. Walkę z katolicyzmem podjęły władze lokalne i rząd federalny. W latach 1872-1875 w Prusach wprowadzono :
kontrolę państwa nad Kościołem
egzamin państwowy z filozofii i literatury dla księży
państwowy nadzór szkolny
podporządkowano duchownych administracji państwowej
Parlament Rzeszy uchwalił ustawy obowiązujące w całym państwie :
wydalenie jezuitów z cesarstwa
wprowadzenie ślubów cywilnych
kara więzienia dla księży krytykujących z ambony rząd
Papież Pius IX, który właśnie ogłosił dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary, ostro skrytykował politykę Bismarcka. Kościelna hierarchia odmawiała podporządkowania się ustawom, silny opór stawiali niemieccy katolicy. Rozpoczęły się represje i wielu duchownych trafiło do więzień. Mimo to popularność partii Centrum wciąż rosła. Kulturkampf objął także ziemie polskie wchodzące w skład Królestwa Polskiego. Osiągnął tym większe natężenie iż obok czynnika wyznaniowego występował tu silnie akcent narodowy. Z duchowieństwem polskim i polskimi katolikami walczył obcy i wrogi, zaborczy rząd protestancki. Walka z nim przyjęła formę walki narodowej.
Konflikt z czasem zaczął wygasać. Bismarck tracił zainteresowanie walką z Kościołem pod wpływem zmieniających się warunków w sytuacji wewnętrznej. Równolegle przebiegał konflikt z socjaldemokracją, który najwyższe nasilenie osiągnął pod koniec kulturkampfu.
Szybki rozwój przemysłu spowodował duży wzrost ludności robotniczej. Masowa wędrówka ze wsi do miast spowodowała wzrost cen żywności. Spadła realna płaca robotnicza. Upośledzone masy zasilały szeregi partii socjalistycznych. Bismarck z jednej strony szykował się do walki z socjalistami, a z drugiej chciał zwiększyć ingerencję państwa w stosunki między pracownikami a pracodawcami. Nie mógł tego dokonać w sojuszu z liberałami. Potencjalni sojusznicy znajdowali się w partiach konserwatywnych i katolickiej partii Centrum.
Do sojuszu z kościołem przyczynił się papież Leon XIII, który był gotów do daleko idącego kompromisu, ponieważ uważał, że korzystniejsza będzie współpraca z rządem niż walka z nim. W zamian za poparcie Centrum Bismarck wycofał się z kulturkampfu. W 1880 roku zniesiono większość ustaw antykatolickich. Zachowano jednak :
obowiązkowe śluby cywilne w Rzeszy
państwowy nadzór szkolny w Prusach
Socjaldemokracja
W 1875 roku zjednoczyły się różne odłamy niemieckiej socjaldemokracji i powstała Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec. Szybko zyskiwała na popularności i wydawała 75 własnych gazet. Bismarck sądził, że socjaliści dążą do rewolucyjnego obalenia nowego porządku i dlatego w 1878 roku parlament uchwalił Prawa Wyjątkowe Przeciw Socjaldemokracji. Sprzeczne z konstytucją prawo zakazywało socjalistycznych zrzeszeń, zebrań i manifestacji, zezwalało na konfiskatę druków, wydalanie agitatorów z miejsc zamieszkania. Władze mogły wydać zakaz wykonywania zawodu księgarzom, bibliotekarzom i drukarzom o socjalistycznych poglądach.
Jednocześnie Bismarck przystąpił do reform socjalnych aby wytrącić socjaldemokracji argument do walki z rządem i państwem (socjalizm z katedry).
obowiązkowe ubezpieczenia od choroby, nieszczęśliwych wypadków i inwalidztwa oraz starości (renty i emerytury)
Represje nie stłumiły ruchu socjalistycznego, który wciąż odnosił sukcesy polityczne. Mimo to Bismarck wciąż przedłużał prawa przeciw socjaldemokratom. W działania kanclerza nie ingerował ani Wilhelm I ani Fryderyk III. Zmiany wprowadził dopiero w 1890 roku Wilhelm II. Bismarck ustąpił.
Polityka Bismarcka nie powstrzymała rozwoju partii socjalistycznej. Ważne znaczenie miało natomiast ustawodastwo socjalne. Dało ono początek idei państwa opiekuńczego.
W 1891 roku w Erfurtcie pod przewodnictwem Karola Kautskyego Partia Socjalistyczna uchwaliła nowy, reformistyczny i ewolucyjny program. Zaniechano walki o obalenie systemu, a domagano się powszechnego głosowania, zakazu pracy dla dzieci i 8 godzinnego dnia pracy.
POLITYKA ZAGRANICZNA BIRMARCKA
Od 1871 roku Bismarc dążył do zachowania status quo w Europie, a więc do utrzymania hegemoni Niemiec w Europie. Przede wszystkim obawiał się wojny odwetowej ze strony Francji stąd głównym motywem jego polityki zagranicznej było stworzenie systemu zabezpieczającego Niemcy przed Francją.
Bismarck zaproponował Rosji i Austro-Węgrom wskrzeszenie dawnego przymierza z lat 1815-1848. W 1873 roku zawiązano w ten sposób Sojusz Trzech Cesarzy. Zakładał on wspólne działanie w wypadku agresji innego mocarstwa lub wszelkich ruchów destabilizujących sytuację w Europie (powstanie na ziemiach polskich). Nie poruszono natomiast kwestii Bałkan, gdzie krzyżowały się interesy Rosji i Austro-Węgier. Była to zapowiedź rychłego rozpadu sojuszu.
W 1875 roku w Bośni i Hercegowinie wybuchło powstanie przeciwko Turkom. W 1876 roku walki przeniosły się na terytorium Bułgarii. Wkrótce dwa autonomiczne księstwa : Serbia i Czarnogóra wypowiedziały Turcji wojnę, w nadziei na odzyskanie pełnej niepodległości.
Konflikt na Bałkanach nieuchronnie prowadził do konfrontacji Rosji i Austro-Węgier, jako, że oba mocarstwa chciały wykorzystać osłabienie Turcji do wzmocnienia własnych wpływów. Dzięki zabiegom Bismarcka do wojny nie doszło. Austro-Węgry obiecały zachować neutralność w wypadku wojny Rosyjsko-Tureckiej. W zamian Rosja zgodziła się odstąpić Bośnię i Hercegowinę. Neutralność ogłosiły również Anglia i Francja.
W 1877 roku Rosja wypowiedziała wojnę Turcji. Po stronie Rosji stanęła również Rumunia ? autonomiczne księstwo dążące do niepodległości. Armia rosyjska napotkała silny opór, który zdławiła dopiero w roku 1878. Po rozbiciu armii tureckiej droga do Stambułu stanęła otworem. Rosję powstrzymały jednak mocarstwa zachodnie, które nie chciały upadku Turcji i triumfu Rosji. Angielskie okręty wpłynęły na morze Marmara.
W 1878 roku zawarto pokój w San Stefano.
utworzenie Wielkiej Bułgarii z dostępem do Morza Egejskiego
Dobrudża dla Rumunii za Besarabię dla Rosji
Powiększono terytorium Serbii i Czarnogóry
Do Rosji : Ardahan, Batum i Kars na Kałkazie
Postanowienia te wywołały protest mocarstw. Jeszcze w 1878 roku został zwołany do Berlina kongres mający rozwiązać kwestie sporne. Bismarck zmuszony do wyboru między dwoma sojusznikami poparł Austro-Węgry.
utworzono autonomiczną Bułgarię podporządkowaną Francji
niepodległość Serbii i Czarnogóry
Bośnia i Hercegowina dla Austro-Węgier
Cypr dla Anglii
Francja uzyskała zgodę na zajęcie Tunisu w Afryce Północnej
Pozbawienie Rosji korzyści oznaczało koniec sojuszu Trzech Cesarzy z roku 1873. Bismarck mimo to był zadowolony. Nowy porządek ustalano nie w Wiedniu, nie w Paryżu, a w Berlinie. Rozumiał jednak, że nie może już liczyć na poparcie Rosji. Dlatego w 1879 roku zawarł dwuprzymierze z Austro-Węgrami. Obie strony zobowiązały się do pomocy militarnej w wypadku agresji rosyjskiej i do zachowania neutralności w wypadku agresji innego mocarstwa.
Bismarck nie chciał rezygnować z układów z Rosją. Kiedy nie mogła się więc porozumieć z Anglią i Francją, Bismarck w 1881 odnowił sojusz trzech cesarzy. Trzy mocarstwa zobowiązywały się do odbywania konferencji przed agresją w Turcji.
W 1881 roku Francja zajęła ku niezadowoleniu Włoch Tunis, co również wykorzystał Bismarck. Rozszerzył swoje antyfrancuskie sojusze o Włochy. W 1882 roku zawarto trójprzymierze Ausrto-Węgier, Włoch i Niemiec. Był to układ o charakterze obronnym.
Bismarck jednocześnie wciąż chciał utrzymywać sojusz z Rosją. W 1887 roku zawarł więc z nią tajny traktat reasekuracyjny. Oba mocarstwa obiecywały sobie neutralność z wyjątkiem rosyjskiej agresji na Austro-Węgry lub Niemieckiej na Francję.
W 1887 roku zawarto również z inicjatywy Bismarcka traktat śródziemnomorski. Podpisały go Anglia, Włochy i Austro-Węgry. Został on podpisany dla zachowania status quo na wschodzie. Turcja jako strażniczka cieśnin ? miała być chroniona przed wpływem interesów europejskich czyli rosyjskich.
NOWY KURS W NIEMCZECH
Po odejściu Bismarcka jego następcy nie podzielali już jego panicznego strachu przed Francją. Byli przekonani, że Cesarstwu Niemieckiemu nic zagrozić nie może. Dlatego w 1899 roku odrzucono propozycję przedłużenia traktatu reasekuracyjnego. Domagano się zaangażowania Rzeszy w politykę światową.
W latach 1890-1914 Niemcy przeżywały rozwój gospodarczy. Chroniony cłami zaporowymi z 1879 roku przemysł prosperował na rynku wewnętrznym. Flota handlowa osiągnęła drugie miejsce na świecie. Padały wreszcie idee pangermanizmu czyli zjednoczenia wszystkich szczepów germańskich i utworzenia Wielkiej Germanii. Rozpoczął się militaryzm i wyścig zbrojeń.
ZJEDNOCZENIE WŁOCH
Kongres wiedeński utrzymywał rozbicie Włoch na sześć odrębnych państw. Dominujące wpływy zachowała w nich Austria. Lombardia i Wenecja dostały się bezpośrednio pod panowanie cesarza austryjackiego. Państewka środkowych Włoch wraz z Rzymem stanowiły państwo kościelne. Największym włoskim państwem było Królestwo Obojga Sycyli ? Neapol. Na tronie zasiadał Ferdynand I z hiszpańskiej dynastii Burbonów. Szóstym państwem było Królestwo Sardynii ? zwane Piemontem.
We wszystkich państwach włoskich restrykcje były ogromne. W absurdalny sposób likwidowano ślady rządów napoleońskich (unieważniano nawet wyroki sądowe). Polityczne rozbicie Włoch pogłębiało różne prawodastwo. Kontakty ekonomiczne były właściwie niemożliwe ? funkcjonowały różne systemy monetarne, granice celne oraz odmienne rodzaje miar i wag. Wyjątek stanowiły tylko Lombardia i Wenecja pozostające pod wpływem Austrii oraz Piemont i Toskania ulegający kulturze francuskiej.
Po 1815 roku państwa włoskie stały się widownią protestów i niepokojów społecznych. Nie miały jeszcze charakteru ruchów narodowych, lecz były skierowane przeciwko absolutnym rządom. W 1820 roku Karbonariusze wzniecili rewolucję w Neapolu, jednak interweniowało Święte Przymierze. Klęskę poniosło także powstanie w Piemoncie i państwie kościelnym.
W 1831 roku Giuseppe Mazzinii utworzył organizację ?Młode Włochy?. Domaga się :
zjednoczenia Włoch
odrodzenia moralno-religijnego
Podobne organizacje powstawały również w innych krajach : Niemczech, Polsce. Powstała nawet organizacja ?Młoda Europa?.
Wiosna ludów
W 1848 roku wybucha powstanie ludowe na Sycylii. Ruch konstytucyjny ogarnął całe Włochy. Demonstracje przekształciły się w manifestacje antyaustryjackie. Liczono i wierzono w to, iż wojna z Austrią przyniesie wyzwolenie i zjednoczenie Włoch. Wybuchło powstanie w Lombardii i Wenecji. Na fali nastrojów król Sardyni Karol Albert wypowiedział wojnę Austrii. Jego armia poniosła jednak klęskę. Rewolucja w Rzymie, gdzie ogłoszono republikę, na prośbę papieża stłumiła swoimi siłami Francja. Klęska wiosny ludów we Włoszech była więc spowodowana interewencjami z zewnątrz.
W państewkach włoskich zniesiono liberalne konstytucje. Wyjątek stanowiła Sardynia (Piemont), która wkroczyła na drogę reform. Dążyła do ekspansji, likwidacji barier celnych i politycznych dzielących państwa włoskie. W 1852 Camil Cavour objął urząd premiera w Piemoncie. Kontynuował politykę reform. Wprowadził sprawną administrację i mocny system finansowy. Dzięki zniesieniu różnic pomiędzy poszczególnymi prowincjami rozwijał się handel i komunikacja. W Piemoncie ujednolicono miary i wagi, wprowadzono jednolitą monetę.
W latach 1853-1856 Sardynia włączyła się do wojny krymskiej przeciwko Rosji. Zaistniała w ten sposób na arenie międzynarodowej. Cavour wykorzystał sytuację do zbliżenia z Francją ? naturalną sojuszniczką przeciwko Austrii. Sardyni zależało bowiem na odzyzstkaniu Lombardii i Wenecji. Napoleon III miał własne, ambitne plany. Liczył na zdobycie hegemoni we Włoszech Środkowych i Południowych. Północ miała natomiast należeć do Sardyni. W 1859 roku został zawarty sojusz Sardyni z Francją. Układ zakładał utworzenie księstwa północno-włoskiego (Sardynia, Lombardia i Wenecja) i powstanie federacji państw włoskich. Francja natomiast miała zyskać Sabaudię i Niceę.
Sardyni udało się sprowokować Austrię i ta w 1859 roku wypowiedziała woję Sardynii. Zgodnie z układem po stronie Sardyni stanęła Francja. 4 czerwca pod Margentą i 24 czerwca pod Solferino wojska francuskie i sardyńskie pod dowództwem Napoleona odniosły zwycięstwo. Były to jednak bitwy ogromnie krwawe, a poza tym Napoleon obawiał się możliwości konfliktu z Prusami i Rosją. Dlatego zawarł więc z Franciszkiem Józefem w Villefranca kompromis. Sardynia otrzymała Lombardię, a Francja Sabaudię i Niceę. Wenecja pozostawała po stronie Austrii, z czego Sardynia nie była zadowolona.
[w czasie bitew pod Margentą i Solferino szwajcarski lekarz Henri Dunet rozpoczął akcję propagandową na rzecz ofiar wojny. W czasie tych bitew brakowało jakiejkolwiek pomocy medycznej. Dzięki jego staraniom w 1863 roku utworzono Czerwony Krzyż, a w 1864 Konwencja Genewska uznała Czerwony Krzyż za neutralny i podlegający ochronie]
W roku 1860 w południowych Włoszech wybuchły powstanie. Cavour zwlekał z interwencją i jakąkolwiek reakcją na te wydarzenia. Inicjatywę przeją młofy prawnik Giuseppe Garibaldi, który zorganizował marsz na Sycylię (Czerwone Koszule ? wyprawa tysiąca). Wkroczył do Neapolu. Zniósł przywileje szlachty, a Mazzini wystąpił z projektem republiki. Obaj stracili jednak panowanie nad rewolucją i sytuacja stawała się groźna Rzymu, co mogło spowodować interwencję Napoleona III.
Niebezpieczeństwo zarzegnał Cavour. Interweniowało wojsko. Zapewniono Napoleona III o rezygnacji z Rzymu. Garibaldi uznał sprawę zjednoczenia za ważniejszą od utworzenia republiki, więc poparł Wiktora Emanuela. Jesienne plebiscyty potwierdziły przyłączenie Księstwa Obojga Sycylii do Królestwa Sycylii.
W 1861 roku Parlament Ogólnowłoski w Turynie proklamował zjednoczenie Włoch i utworzenie królestwa włoskiego ? monarchii konstytucynej. Wiktor Emanuel przyjął tytuł króla Włoch. Stanęły przed nim poważne reformy : ujednolicenia kraju ekonomicznie, prawnie i administracyjnie. Południowe i środkowe Włochy były bowiem zacofane. Trzeba było również przyłączyć do Włoch Wenecję i Rzym.
Już w 1864 roku Garibaldi podjął próbę odzyskania Rzymu. Zorganizował marsz ochotników na Rzym. Został jednak powstrzymany przez władze włoskie obawiające się konfliktu z Francją.
W 1866 roku rozpoczęła się wojna Prusko-Austryjacka. Włochy włączyły się do wojny. Mimo iż poniosły serię klęsk militarnych, to dzięki zwycięstwu Prus Wenecja wróciła do Włoch.
Kiedy w 1870 roku wybuchła wojna Niemiecko-Francuska, Napoleon III wycofał z Rzymu wojsko. Wtedy Włosi zajęli Rzym i po przeprowadzeniu plebiscytu proklamowali włączenie go do Włoch. Papież ogłosił się więźniem Watykanu, ale to nie zmieniło sytuacji.
21 stycznia 1871 roku przeniesiono stolicę Włoch do Rzymu. Zakończono proces jednoczenia Włoch.
NOWE WŁOCHY
Włochy były monarchią konstytucyjną. Monarcha zachowywał wpływ na rządy, gdyż władza należała do dwuizbowego parlamentu : Senatu , którego członkowie byli mianowani dożywotnio przez króla i Izby Deputowanych pochodzącej z wyboru, ale cenzusem był majątek i wykształcenie.
Okazało się, że mimo tryumfu ruchu narodowego świadomość narodowa jest dość powierzchowna. Silniejsze było przywiązanie do poszczególnych regionów. Wyrazem tego była niska sprawność administracji państwowej i systemu prawa, co umożliwiało korupcję i działalnośc tajnych organizacji przestępczych ? mafii.
Brakowało we Włoszech ważnych surowców : węgla i żelaza, oraz niezbędnych kapitałów. Dominowało rolnictwo zacofane technologicznie. Regiony bardzo się różniły systemami ekonomicznymi od liberalnych po feudalne. Powszechnie domagano się reformy rolnej, ale do jej przeprowadzenia potrzebny był kapitał jakiego nie było. Niski rozwój przemysłu, zacofane rolnictwo i wysoki przyrost naturalny spowodowały emigrację zarobkową do USA, Argentyny i Brazylii. W kraju panował analfabetyzm. W celu jego likwidacji w 1877 roku wprowadzono szkoły publiczne i obowiązek szkolny dzieci do lat 9.
Konflikt z papieżem kazał się dla państwa wyjątkowo trudny. Papież Pius IX nie uznał nowego państwa i zakazał katolikom udziału w wyborach do parlamentu. Rząd ogłosił immunitet papieski, ale nie zmieniło to sytuację. Papież korzystał z immunitetu, ale zdania nie zmienił.
Do czasu zjednoczenia popierano we Włoszech sojusz z Francją. Jednak jej sprzeciw zjednoczeniu zmienił politykę Włoch. Słabe ekonomicznie Włochy szukały zaplecza gospodarczego w koloniach. Zainteresowane były Afryką Północną. Toteż kiedy w 1881 roku Francja zajęła Tunis, wzmogły się nastroje antyfrancuskie. Włochy zwróciły się one ku Niemcom. W 1882 roku zawiązało się trójprzymierze. Włochy były sojusznikiem Niemiec przeciwko Francji.
W latach dziewięćdziesiątych przyspieszono industrializację. Braki surowców uzupełniano importem. Wprowadzano nowe technologie i źródła energii (wodne). Ruszył przemysł metalowy. W 1906 roku uruchomiono zakłady Fiata. Poprawiono komunikację. Rosła liczba robotników przemysłowych. Powstawały organizacje związkowe ? socjalistyczne pismo ?Avanti? (Naprzód) pod redakcją Benito Mussoliniego.
Południowe Włochy wciąż jednak były słabe, biedne i zacofane. Dominowała tu gospodarka rolna, przemysł rozwijał się słabo. Ziemia wciąż należała do niewielkiej liczby właścicieli ziemskich. Władze usiłowały działać : zakładano szkoły elementarne, rozprowadzano chininę. Nie mogły jednak władze wciąż przeprowadzić tego co było najważniejsze czyli reformy rolnej.
Starano się jednak iść naprzód. Przeprowadzano reformy wewnętrzne. Obniżono cenzus majątkowy i wykształcenia. Prawo wyborcze przyznano piśmiennym i analfabetom na służbie wojskowej. Liczba wyborców zwiększyła się, ale byli to ludzie niewykształceni i podatni na demagagiczne hasła. Reforma prawa wyborczego łączyła się z tendencją do militaryzmu. Powszechny obowiązek obronny i wysokie podatki na rozbudowę armii zdawały się to potwierdzać. Powstał program ekspansji kolonialnej w Afryce Północnej i Wschodniej. Wciąż nie został rozwiązany konflikt z papieżem. Papież Leon XIII także nawoływał katolików do bojkotu wyborów.
MONARCHIA HABSBURSKA
Wiosna ludów w Austrii osłabiła władzę cesarza ? kanclerz Metternich uciekł za granicę, uchwalono konstytucję. Jednak po stłumieniu rewolucji i powstań narodowych w Cesarstwie Austryjackim nastąpił powrót do absolutyzmu. Konstytucję nadaną przez Franciszka Józefa I w 1849 roku anulowano. Przywrócono system rządów absolutnych. Ograniczono swobody obywatelskie, wolność słowa, zgromadzeń i stowarzyszeń, rozrósł się aparat urzędniczy i policyjny. Podstawowe reformy włościańskie zostały jednak utrzymane (zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie). Cesarz rozpoczął budowę jednolitego systemu celno-handlowego i sieci komunikacyjnej. Jednak cesarstwo było dalekie od stabilizacji ? coraz silniejsze były ruchy narodowe.
Klęska w wojnie w 1859 roku spowodowała kolejny kryzys. Austria zachowała Wenecję, ale straciła Lombardię na rzecz Sardyni i Sabaudię i Niceę na rzecz Francji. Cesarz obawiając się powtórzenia sytuacji z roku 1848 został zmuszony do pewnych ustępstw na rzecz ruchów narodowych. Rozważano trzy koncepcje :
Centralistyczną (Uporządkowanie wielonarodowościowego państwa ? koncepcja Niemców austryjackich)
Federalistyczna (Równe prawa dla wszystkich narodowości ? koncepcja Czechów i Polaków)
Dualistyczna (Stworzenie dwóch odrębnych monarchii połączonych unią ? koncepcja Węgrów)
W latach 1860-1861 wprowadzono system mieszany. Zwiększono uprawnienia istawodawcze sejmów krajowych, reaktywowano rozwiązany w 1849 roku sej węgierski. Stworzono podstawy autonomii krajów monarchii. Wydano Statuty Krajowe w tym statut dla Galicji. Jednocześnie starano się przeciwdziałać rozbiciu państwa, budując silnie zcentralizowany system władzy nad krajami monarchii.
Kolejny kryzys został spowodowany woją z Prusami w 1866 roku. Spowodował on oderwanie od Austrii Wenecji i przebudowę ustroju Cesarstwa. W 1867 roku wprowadzono dualistyczną monarchię ? Austro-Węgry. Oba państwa łączyła unia personalna i unia realna (wspólna armia, polityka zagraniczna i system monetarny). Nie powołano natomiast wspólnego parlamentu. W Austrii rozwijał się przemysł, Węgry pozostały krajem rolniczym ? oba państwa korzystały ze wspólnego rynku.
Podstawą nowego cesarstwa stała się konstytucja z 1867 roku. W ten sposób Austria dołączyła do monarchii konstytucyjnych. Na czele państwa stał dziedziczny cesarz, który powoływał ministrów oraz premiera. Parlament był dwuizbowy ? arystokratyczna Izba Panów, której członków mianował cesarz i pochodząca z wyborów Izba Poselska. Wybory odbywały się według niedemokratycznej ordynacji : nie tylko obowiązywał cenzus majątkowy, ale również system kurialny wprowadzony w 1860 roku w ramach statutów krajowych. Ten system faworyzował szlachtę, która w wyborach równych zostałaby zdominowana przez burżuazję i drobnomieszczaństwo. Parlament odzwierciedlał skład narodowościowy co utrudniało powstanie nowoczesnego systemu parlamentarnego.
W 1867 roku Wiedeń ostatecznie zrezygnował z zcentralizowanego systemi rządzenia krajem. Państwa wchodzące w skład cesarstwa otrzymały status autonomicznych krajów koronnych. Nie było to rozwiązanie odpowiadające aspiracjom narodowym. Otwarte niezadowolenie wyrażali Czesi, którzy domagali się niezależności i pozycji równej Węgrom. Coraz aktywniejsze były inne grupy narodowe : Polacy, Słowacy, Rumuni i Chorwaci.
Część węgierską tworzyły Węgry i Słowacja. Bośnia i Hercegowina okupowana od 1878 roku, a następnie anektowana w 1908 roku znajdowała się pod wspólnym zarządem administracyjno-wojskowym. Obie części łączyła unia realna. Oba państwa miały własne dwuizbowe parlamenty. Monarchię rozbijał nierównomierny wzrost gospodarczy. W skład Austrii wchodziły najbardziej uprzemysłowione regiony ? Czechy i Morawy. Zakłady metalowe ?Skoda? i obuwnicze ?Bata?. W 1907 roku dążąc do osłabienia konfliktów narodowościowych władze w Wiedniu ogłosiły nową ordynację wyborczą opartą na demokratycznych zasadach. Nie rozwiązało to, ani nawet nie złagodziło konfliktów. W Węgrzech dominowało rolnictwo. Właściciele ziemscy eksportowali na zachód produkty hodowlane i surowce naturalne. W przeciwieństwie do producentów czeskich domagali się swobodnej wymiany handlowej. Ziemia przede wszystkim należała do węgierskich magnatów, którzy wykorzystywali ludność niewęgierską.
Wiedeń stał się ośrodkiem kulturalnym. Rozbrzmiewała muzyka. Rozwijał się teatr i opera. W stolicy szerzyły się ruchy narodowe. Niepewność co do losów skłuconego świata. Wśród młodzieży uniwersyteckiej popularny był ruch wszechniemiecki nawołujący do przyłączenia niemieckiej części monarchii habsburskiej do Niemiec.
Austro-Węgry były przede wszystkim zainteresowane rozwojem sytuacji na Bałkanach, gdyż wszelkie ruchy niepodległościowe i zjednoczeniowe zagrażały im bezpośrednio. Zwalczano je z całą mocą. Polityka Austro-Węgier w tym regionie prowadziła do konfliktu z Rosją, ale też coraz silniej wiązała je z Niemcami.
FRANCJA
Po upadku Napoleona we Francji restaurowano rządy Burbonów. Ludwik XVIII uznawał się za władcę z woli Opatrzności i jedynego uprawnionego do uchwalenia konstytucji. Oktrojowana przez niego konstytucja odrzucała zasadę suwerenności ludu. Zachowywała jednak równość wobec prawa, wolność osobistą i wyznania, prasy. Dwuizbowy parlament : Izba Panów (mianowana przez monarchę) i Izba Deputowanych (pochodząca z wyborów). Władca miał prawo rozwiązywania obu izb. Kraj był głęboko podzielony. Monarchiści i Kościół domagali się odzyskania dawnych przywilejów i ograniczenia konstytucji.
Karol X ? okazał się być zdecydowanym przeciwnikiem liberalizmu. Ustrój oparł na arystokracji i kościele. Była to swoista restauracja absolutyzmu. Ta polityka doprowadziła do wybuchu rewolucji w 1830 roku, która kosztowała go utratę tronu.
W polityce międzynarodowej Francja szybko odbudowała swoją pozycję międzynarodową. Przyjęto ją do koncertu mocarstw w 1818 roku. W 1823 roku interweniowała przeciwko Hiszpani. W 1830 roku Karol X rozpoczął konflikt zbrojny z Algierją, która okazała się cenną zdobyczą.
Po obaleniu Karola X próbowano wprowadzić ponownie monarchię konstytucyjną i Ludwik Filip objął tron. Pomimo pewnych reform liberalnych i zwiększeniu roli burżuazji niewiele się zmieniło. Przeciwko sobie monarcha miał szeroką opozycję z wielu grup społecznych. Wybuch nastąpił w 1848 roku i doprowadził do upadku ?mieszczańskiego króla?.
II Republika (1848-1852)
Pod wpływem mieszczaństwa popartego przez robotników, rząd wprowadził i proklamował republikę i wprowadził demokratyczną konstytucję. Władzę przyznano prezydentowi wybieranemu na 4 lata przez męską ludność w wyborach powszechnych, bezpośrednich i tajnych. ?Deklaracja praw?. Rząd uruchomił narodowe warsztaty likwidując w ten sposób bezrobocie. Działały jednak one bez związku z potrzebami rynku i rychło upadły. Kiedy to się stało w czerwcu 1848 roku gwałtownie wystąpili robotnicy. Okazało się, że nie można pogodzić celi burżuazji i robotników. Domagano się reform socjalnych, zapewnienia pracy i poprawy jej warunków. Burżuazja zaś chciała władzy a nierówności społeczne uważała za naturalne. Rząd z pomocą wojskowych stłumił robotnicze demonstracje.
W 1848 roku w wyborach prezydenckich wygrał Ludwik Napoleon. Poparcia udzielili mu nawet robotnicy rozczarowani republiką. Bez trudności bratanek Napoleona I przedłużył w 1851 roku swą prezydenturę na 10 lat i w grudniu 1852 roku proklamował zniesienie republiki i proklamował cesarstwo. Przyjął tytuł ?Cesarza Francuzów? i imię Napoleona III. Zmierzał do przejęcia pełni władzy, chociaż mówił o cesarstwie domokratycznym. Konstytucja z 1852 roku zachowywała powszechne prawo wyborcze, ale pełnię władzy oddawała w ręce cearza. Autorytarny system rządów chroniła znakomicie zorganizowana policja i dokładna kontrola prasy.
Po roku 1852 nastąpił gwałtowny rozwój ? powstał wielki przemysł i system bankowy. Budowano drogi, ulice i linie kolejowe. Cesarz starał się likwidować bezrobocie organizując roboty publiczne. Napoleon III z czasem liberalizował cesarstwo. W 1860 roku wprowadzono ustawę o wolnym handlu z Anglią, co spowodowało wzrost konkurencji i bezrobocie.
Napoleon III pragnął kontynuować tradycję mocarstwową Francji. W wojnie krymskiej (1853-1856) Napoleon III odniósł duży sukces dyplomatyczny organizując sojusz antyrosyjski i militarny pokonując Rosję. Kończący wojnę traktat został podpisany w Paryżu. Miał nadzieję na zyskanie wpływów we Włoszech, jednak stracił szanse na to po zjednoczeniu Włoch. Sukcesem było jedynie odzyskanie w 1859 roku Sabaudii i Nicei w wojnie z Austrią. W 1869 roku został otwarty Kanał Sueski, jednak szybko okazało się, że zainwestowany kapitał francuski przysłużył się głównie Anglii, która przejęła kontrolę nad kanałem. W 1870 roku cesarz Napoleon III zaangażował się w sytuację w Hiszpani, co doprowadziło go do katastrofalnej wojny z Prusami. Jej skutkiem była abdykacja Napoleona, który zakończył życie na emigracji w Anglii.
III Republika
Trzecia republika narodziła się podczas wojny francusko-niemieckiej. Klęska w bitwie pod Sedamem wyniku której do niewoli dostał się sam Napoleon III i prawie 40 generałów wywołała zamieszki w Paryżu. Na wieść o zbliżających się do stolicy wojskach niemieckich, mieszkańcy stolicy zorganizowali 4 września 1870 roku wielką manifestację domagając się zmiany rządów i odwetu na Niemcach. Pod presją tłumu proklamowano III Republikę. Powołano Rząd Obrony Narodowej. Liczono na pomoc Anglii, Rosji i Austro-Węgier. Żadno z mocarstw nie chciało się jednak angażować w konflikt. W oblężonym Paryżu zapanował głód i gdy prośby o interwencję zostały odrzucone, Rząd Obrony Narodowej zdecydował się 28 stycznia 1971 roku na ciężkie warunki zawieszenia broni ? oddanie fortyfikacji Paryża i rozbrojenie armii. Te postanowienia miało zatwierdzić Zgromadzenia Narodowe ? Bismarck chciał się w ten sposób zabezpieczyć przed wojną odwetową.
W wyborach do Zgromadzenia Narodowego przeszło 2/3 mandatów zdobyli monarchiści. Nie znaczyło to, że Francuzi chcieli monarchii ? głosowali za pokojem i zażegnaniem niebezpieczeństwa rewolucji socjalnej, odrzucając radykalne kandydatury republikanów z Paryża, domagających się bezwzględnej kontynuacji wojny z Niemcami. 28 lutego Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło ciężkie dla Francji warunki pokojowe. Francja zobowiązała się oddać Niemcom Alzację i Lotaryngię oraz zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości 5 mld franków w złocie. Musiała się też zgodzić na okupację części kraju do czasu spłacenia swych zobowiązań.
Decyzja zgromadzenia narodowego wywołała w Paryżu oburzenie. Ostro krytykowano rząd na którego czele stał Adolphe Thiers. Paryż oskarżył ich o zdradę narodową. Przypominano sobie krwawą rozprawę rządu z rewolucjonistami w 1848 roku. Rząd w obawie przed zamieszkami przeniósł swą siedzibę do Wersalu. W Paryżu władzę przejęła Gwardia Narodowa przemianowana na Federację Republikańską. Na jej czele stanął Komitet Centralny. Do konfrontacji doszło 18 marca, kiedy rząd usiłował odebrać gwardii armaty zakupione za pieniądze pochodzące ze składek paryżan. Thiers musiał wycofać armię ze zbuntowanego miasta. Wraz z nią stolicę opuściło 80 tyś. Mieszkańców.
Komitet Centralny postanowił zalegalizować władzę w mieście, ogłaszając wybory do Rady Komuny. Komunę Paryża proklamowano uroczyście 28 marca 1871 roku (nawiązanie do komuny z 1792 roku). Ruch będący protestem przeciwko kapitulacji szybko nabrał cech rewolucji. Rada Komuny stała się władzą ustawodawczą i wykonawczą (czyli nie była kontrolowana przez obywateli). Zniesiono niezawisłość sądów (sędziowie mogli być odwoływani). Zlikwidowano stałą armię na rzecz obywatelskiej gwardii narodowej. Wprowadzono zasadę ingerencji państwa w gospodarkę, porzucone fabryki znacjonalizowano. Wprowadzono reformy społeczne : bezpłatne nauczanie i rozdział Kościoła od państwa.
Adolphe Thiers rozumiał jakim zagrożeniem jest paryska rewolucja dla kraju okupowanego przez obce wojska. Bismarck zwolnił część jeńców wojennych do dyspozycji rządu. 27 maja 1871 roku zdobyto Paryż, 29 maja skapitulował ostatni punkt obrony Komuny Paryża. Życie w bratobójczych walkach straciły dziesiątki tysięcy osób. Po likwidacji Komuny rząd uzyskał akceptację Zgromadzenia Narodowego i 10 maja 1871 roku traktat pokojowy został podpisany.
Parlament musiał teraz zadecydować o ustroju państwa. Mimo przewagi monarchistów nie było nic pewnego. W końcu, w 1875 roku przewagą jednego głosu zadecydowano, iż Francja będzie republiką. Całą władzę przekazano dwuizbowemu parlamentowi, prezydent stanowił zaś władzę wykonawczą. Przywrócono niezawisłe sądy. Wybory do Senatu miały być pośrednie, Do Izby Deputowanych bezpośrednie i powszechne (mężczyźni po 21 roku życia).
Nie rozwiązano jednak problemu kompetencji parlamentu i prezydenta. Konflikt z 1875 roku zakończył się dopiero w 1879 roku zwycięstwem parlamentu. Wprowadzono skrajny parlamentaryzm. Rząd był zmuszony do dymisji w wypadku braku poparcia w parlamencie w najbłahszych nawet sprawach. Prezydent został zdominowany przez parlament i nie mógł korzystać nawet z uprawnień jakie dawała mu konstytucja.
W republice działało wiele partii. Monarchiści domagali się zniesienia republiki i przywrócenia monarchii, republikanie byli zwolennikami parlamentaryzmu i chcieli kształtować nowoczesne społeczeństwo. Radykalna lewica republikańska dążyła do laicyzacji państwa. W 1879 roku powstała Francuska Partia Robotnicza, a w 1905 powołano do życia Francuską Partię Socjalistyczna.
Po klęsce 1871 roku we Francji panowały dwie tendencje :
1)Należy dążyć do wojny odwetowej i szukać ku temu sojusznika w Europie
2)Odłożyć odzyskanie Alzacji i Lotaryngii na drugi plan, pojednać się z Niemcami i skupić się na tworzeniu francuskiego imperium kolonialnego w Afryce i Azji
Francja sojusznika w Europie nie znalazła, była skutecznie izolowana przez Bismarcka na arenie międzynarodowej. Rezultatem tej izolacji była aktywna polityka kolonialna. Sprzyjały temu dynamicznie rozwijające się banki francuskie. Wolały one inwestować kapitał w koloniach niż we Francji, gdzie przemysł rozwijał się powoli, utrzymywał się rolniczy charakter gospodarki. Francji brakowało węgla i stabilnych konkretnych rządów.
W 1880 roku powstało Towarzystwo Budowy Kanału Panamskiego. Inwestycja okazała się skomplikowana i zabrakło funduszy. Dla uratowania sytuacji w 1888 roku Towarzystwo wyemitowało obligacje. Nie pomogło to i w 1892 roku ogłoszono bankructwo. Na jaw wyszły liczne nadużycia dyrekcji. Afera spowodowała wymianę elity rządzącej.
W 1894 roku kapitan Alfred Dreyfus został skazany za szpiegostwo na rzecz Niemiec. W dwa lata później zdemaskowano prawdziwego szpiega, ale nie wznowiono procesu Dreyfusa. Dowództwo zasłaniało się honorem armii, a wznowienie procesu miano za kompromitację wojska i sądu wojennego. Obrońcy kapitana odnieśli zwycięstwo dopiero w roku 1906, kiedy uzyskano jego rehabilitację.
W 1899 roku rząd utworzyli radykałowie i rozpoczęli walkę z armią i Kościołem. Zmieniono system awansów i nominacji wojskowych. Uchwalono surowe prawa dla zakonów, odebrano im prawo do nauczania młodzieży i wreszcie wypowiedziano konkordat zawarty przez Napoleona I w 1801 roku. Działania tego rządu zostały uznane za atak na tradycyjne wartości narodowe. Przez kraj przelały się fale strajków mimo reform socjalnych. Państwo przetrwało jednak ten okres opierając się na coraz silniejszej klasie średniej wywodzącej się z mieszczaństwa. Potrafiła się ona entuzjazmować, a jednocześnie pytała o cenę.
CESARSTWO ROSYJSKIE
Kongres wiedeński potwierdzał zdobycze terytorialne imperium rosyjskiego w Europie : aneksja Finlandii (1809), zajęcia Księstwa Warszawskiego, w Azji : Kazachstan i Kaukaz. Państwo rosyjskie było zarządzane centralistycznie chociaż utrzymywano pozory autonomii. Polityka zmierzała jednak do likwidacji wszelkich odmian czy przejawów autonomii i podporządkowanie centrum. Jednak działania zmierzające do utworzenia jednolitego państwa i społeczeństwa nie przynosiły sukcesów. Dążenie do likwidacji autonomii i polityka rusyfikacyjna spotkały się z oporem na ziemiach polskich, w Finlandii i Ukrainie. Ruch narodowy z szczególną bezwzględnością likwidowano na Ukrainie.
W cesarstwie istniała wprowadzona przez Piotra I absolutna władza cara, który był najwyższym władcą, sędzią i wodzem. Wszelkie instytucje państwowe wprowadzone przez Aleksandra I miały tylko charakter doradczy. Anachronicznej władzy odpowiadał anachroniczny ustrój społeczny oparty na podziałach stanowych. Uprzywilejowana szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopi. Rosja w porównaniu nawet z Austrią jawiła się jako kraj głęboko zacofany. Zasada podstawowych praw jednostki była nie znana, karano za wyznania religijne inne od prawosławia.
Po 1815 roku Rosja zyskała przydomek ?Żandarma Europy?. Zwalczano każdą myśl opozycyjną. Opozycja w Rosji nie wywodziła się ze słabego w Rosji mieszczaństwa, ale ze szlachty. W 1825 roku wybuchło powstanie Dekabrystów, które zostało przez cara stłumione bez problemów. W 1826 roku brutalnie rozbito powstanie na Ukrainie. Skutkiem powstania Dekabrystów było powołanie przez cara Kancelarii do walki z ruchami opozycyjnymi. Car Mikołaj I swą brutalną polityką wzmógł jedynie nastroje rewolucyjne i okres jego rządów to wyjątkowe nasilenie buntów chłopskich brutalnie pacyfikowanych przez armię.
W 1853 roku car Mikołaj I korzystając ze słabości imperium Osmańskiego wypowiedział Turcji wojnę. Turcja otrzymała ultimatum, w którym Rosja żądała kluczy do miejsc świętych i wydania Polaków, którzy się w niej schronili po wiośnie ludów. Ultimatum zostało odrzucone i wybuchła wojna. Carowi zależało na opanowaniu Konstantynopola i uzyskanie przez cieśniny czarnomorskie dostępu do Morza Śródziemnego. Naruszyłoby to równowagę czemu sprzeciwiała się Anglia i Francja. W 1854 roku wypowiedziały one wojnę Rosji. Wojska francuskie i brytyjskie wylądowały na Krymie. Oblężono Sebastopol. Do koalicji Angli, Francji i Turcji przyłączyła się Sardynia. W 1855 roku armia rosyjska idąca na odsiecz oblężonemu miastu została rozbita. Car Mikołaj zmarł na zawał. Rosjanie wysadzili fortyfikacje Sebastopola i wycofali armię. Wreszcie w 1856 roku podpisano pokój w Paryżu. Było to upokorzenie dla Rosji. Musiała zdemilitaryzować basen Morza Czarnego, zrzekła się protektoratu nad Mołdawią i Wołowszczyzną, oddała niektóre zdobycze na Kaukazie.
Klęska w wojnie krymskiej ukazała słabość Rosji i jej zacofanie. Burzyło się wojsko, bunty chłopskie osiągnęły apogeum. Aleksander II zrozumiał, że trzeba reformować kraj. W 1861 roku dokonano w Rosji uwłaszczenia chłopów. Uzyskali oni wolność osobistą i mogli odejść z ziemi i przejść do stanu mieszczańskiego. Ziemia przechodziła na własność chłopa dopiero po wykupieniu (raty rozłożone na 40 lat) i tylko 7 hektarów.
W 1862 roku powstała organizacja ?Ziemia i wola? wspierająca chłopów.
Reformy :
W 1864 roku przeprowadzono reformę ziemską i powołano samorządy wiejskie ? ziemstwa.
Reforma sądownictwa (sąd najwyższy ? senat)
Żadna z reform nie podważała władzy cara, ale pchnęły one i tak Rosję na droge przekształceń.
W 1874 roku przeprowadzono reformę armii. Skrócono służbe wojskową z 24 na 6 lat, jeżeli ktoś miał maturę służył tylko rok, a po studiach zaledwie 6 miesięcy. Wprowadzono powszechną służbę wojskową.
W 1870 roku wprowadzono obok samorządu wiejskiego (ziemstw), samorząd miejski ? Dumę.
Reformy nikogo nie zadowoliły. Opozycja oceniała je jako powolne i niewystarczające. Uznano, że car nie jest w stanie zrzec się z własnej woli części władzy na rzecz społeczeństwa. W 1862 roku powstaje ?Ziemia i Wola?. Rewolucję powinien przeprowadzić rosyjski lud i zaprowadzić rządy ludu. Narodnicy prowadzili agitację, ale z niewielkim skutkiem. Dotknęły ich represje carskie. W odpowiedzi rozpoczęli terror indywidualny ? zamachy na cara i najwyższych urzędników. W ten sposób chciano podważyć aparat władzy. Akcja agitacyjna i terror służyły jednak za pretekst przeciwnikom reform. Popierali ich Słowianofile, żyjący ideą zjednoczenia ruchów słowiańskich, pod przewodnictwem Rosji. Realizacja tego programu wymagała silnych, centralistycznych rządów.
Od 1861 roku rozpoczęła się industrializacja Rosji. Wydobycie ropy naftowej, ruszył przemysł metalowy na Uralu. Rozwija się włókiennictwo. Eksportowano towary rolne i surowce. Rosja sprzedawała je tanio aby sprostać konkurencji z USA co przede wszystkim uderzało w chłopów.
Wolne reformy i brak sukcesów w wojnie z Turcją w latach 1877-1878 wywołał wzrost aktywności terrorystycznej. Nihiliści i anarchiści. Proudhone domagał się nawet zniesienia w ogóle państwa. W 1881 został zamordowany car.
Car Aleksander III był przciwnikiem reform. Powołał tajną policję polityczną ? Wydział Ochrony Bezpieczeństwa Publicznego i Porządku. Zmieniono ordynację wyborczą do samorządu zwiększając pozycję szlachty. Ograniczono dostęp ubogich do szkolnictwa. Jednocześnie carat dążył do likwidacji wszelkich przejawów autonomii narodowości nierosyjskich w obrębie imperium. Rozpoczęto walkę z innymi wyznaniami niż prawosławie. Celem było stworzenie jednolitego i zcentralizowanego państwa. Skutek był jednak zgoła odmienny.
Pod koniec XIX wieku narastało niezadowolenie społeczne. Strajki robotnicze były brutalnie rozbijane. Restrykcje przyspieszyły powstanie ugrupowań liberalnych : konstytucyjni-demokraci (Kadeci). W 1898 roku powstaje Socjaldemokratyczna Partia Robotników Rosji dążąca do rewolucyjnego obalenia caratu. Wyodrębniła się w niej grupa, która rezygnując z celów politycznych dążyła do realizacji postulatów ekonomicznych i socjalnych. W 1903 roku w Londynie odbył się kongres SDPRR. Wyodrębniły się dwie grupy :
Mienszewików (ekonomiści, dążący do stworzenia partii demokratycznej
Bolszewicy (program rewolucyjny, idący dalej. Partia zhierarchizowana o strukturze pionowej)
Ostateczny rozłam dokonał się w 1912 roku. Na czele Bolszewików stanął Włodzimierz Ulianow Lenin.
Na przełomie XIX i XX wieku nastąpiły w rosyjskiej gospodarce niekorzystne zjawiska, wynikające z niedostatecznie wykształconych mechanizmów gospodarki liberalnej, słabego rynku wewnętrznego i braku kapitałów. Wiele przedsiębiorstw bankrutowało, rosła liczba bezrobotnych. Nasiliły się akcje strajkowe. Sytuację pogorszyła jeszcze przegrana wojna z Japonią .
22 stycznia 1905 roku w ?Krwawą niedzielę? tłum wyruszył z petycją do cara. Szczerze wierzono, że car nie zdaje sobie sprawy z sytuacji i wyzysku ludności. Interweniowały oddziały kozackie, aginęło kilkadziesiąt osób. Obalony został mit dobrego cara. Gdy buntownicze nastroje objęły flotę i armię (pancernik Potiomkin), Mikołaj II złożył obietnicę zwołania parlamentu i uznania podstawowych wolności obywatelskich. W 1906 roku pierwsza rosyjska konstytucja została uchwalona, po raz pierwszy zebrał się parlament. Zagwarantowano wolność zrzeszania się, słowa i druku. Powołano Radę Państwa i Dumę. Większość w Dumie zdobyli Kadeci, ale swoją reprezentację mieli też chłopi, socjaldemokraci i delegaci z prowincji przyłączonych. Car wciąż jednak dysponował nieograniczoną władzą :
ustawy wymagały jego akceptacji
mógł wydawać ustawy między sesjami Dumy
car nie mógł jednak zmienić konstytucji i ordynacji wyborczej
Pierwsza Duma działała krótko. Po próbie wprowadzenia systemu parlamentarnego car rozwiązał ją jeszcze w 1906 roku. W kraju nadal wybuchały strajki i bunty. W 1907 roku car rozpisał więc nowe wybory do Dumy. Mimo restrykcji również to zgromadzenie nie chciało się podporządkować władzy cara. Kiedy posłowie zaczęli forsować własne projekty reform car aresztował posłów socjaldemokratycznych i rozwiązał parlament. W połowie 1907 roku rozpisano nowe wybory. Gwałcąc konstytucję zmieniono ordynację wyborczą. W atmosferze terroru i przymusu zapewniono w Dumie przewagę posłów lojalnych władzy cara. Ograniczono także władzę Dumy, rząd mógł w przerwach między jej obradami wydawać ustawy.
W 1906 roku na czele rządu stanął Piotr Stołypnin. Jego polityka opierała się na zasadzie : wpierw uspokojenie potem reformy. Stłumił zamieszki i działalność opozycyjną. Za jego radą car w 1907 roku zmienił ordynację wyborczą do Dumy. Po pacyfikacji przystąpił do reform. Już w 1906 roku rozwiązał Miry ? czyli anachroniczne wspólnoty gminne, w których gospodarowano wspólnie. Wprowadził zasady wolnego rynku. Dokończono długoletni proces indyustrializacji. Zachęcano do budowy kolei i osiedlania się na Syberii. Nie powstrzymano jednak procesu rozdrobnienia własności.
Utrzymano prawo zrzeszania się i związki zawodowe działały legalnie. Nie zmniejszyło to nienawiści ludu do premiera, który w 1911 roku został zamordowany.
WIELKA BRYTANIA
Rewolucja przemysłowa pchnęła angielską gospodarkę na tory idustrializacji. Społeczeństwo brytyjskie należało na początku XIX wieku do najbardziej rozwiniętych w Europie. Powstała klasa średnia ? nowoczesna burżuazja handlowa, przemysłowa i finansowa, a wraz z nią liczna grupa robotników przemysłowych. Przemianom ekonomicznym i społecznym nie odpowiadała anachroniczna struktura władzy politycznej i administracyjnej, dającej preferencje arystokracji, bogatej burżuazji i szlachcie. Brytyjskie konstytucje gwarantowały prawa i wolności obywatelskie, ale system opierał się na średniowiecznym podziale na stany. Monarchia konstytucyjna była systemem współrządów monarchy i dwuizbowego parlamentu ? Izby Lordów i Izby Gmin.
W ciągu XVIII wieku stopniowo ograniczano prawa monarchy. Królowie stopniowo tracili autorytet. Zdołała go dopiero odbudować królowa Wiktoria. Rzeczywistą władzę przejął jednak parlament. Zaczął się kształtować system parlamentarnych. Zasada odpowiedzialności rządu przed parlamentem. Jego skład był ograniczany w Izbie Gmin ordynacją wyborczą z XV wieku i zasadą głosowania nie jako obywatel, ale jako mieszkaniec konkretnego terytorium. W rezultacie prawo wyboru uzyskało zaledwie 3% społeczeństwa.
Torysi działali od 1815-1870 roku nie organizując żadnych struktur. Popierał ich kościół anglikański, uniwersytet, wojsko i admiralicja. Nie odżegnywali się od reform, ale nie mogły one godzić w tradycję. Po 1832 roku Torysi zaczęli używać nazwy Partia Konserwatywna. Opozycję tworzyli Wigowie. Byli to protestanci, średnia burżuazja. Popierali reformy, przede wszystkim prawa wyborczego oraz zniesienia dyskryminacji katolików. Po 1848 roku Wigowie przyjęli nazwę Partii Liberalnej.
Reformy zaczęły się od zniesienia ustawy pozbawiającej katolików prawa wyborczego w 1829 roku. Uzyskali oni pełnię praw politycznych (podobne uprawnienia Żydzi otrzymali dopiero w 1858 roku). Ustawa ta rozbiła konserwatystów i rządy objęli liberałowie. W 1832 roku przeprowadzono pierwszą reformę prawa wyborczego. Cenzus majątkowy oparto na wysokości płaconego podatku. Liczba wyborców wzrosła z 3% - 4,5%. Reforma była korzystna tylko dla najbogatszych obywateli miast i średnich dzierżawców ziemskich. W 1867 roku obniżono cenzus majątkowy i liczba wyborców wzrosła czterokrotnie. W 1872 roku wprowadzono tajne głosowanie.
Reformy społeczne zostały wymuszone przez robotnicze wystąpienia po kongresie wiedeńskim. Robotnicy byli dalecy od rewolucyjnych żądań politycznych. W 1837 roku Czartyści domagali się prawa wyborczego dla robotników. W 1848 roku na petycji umieścili rewolucyjne hasła i ruch poniósł klęskę. W 1833 roku ograniczono pracę kobiet i dzieci, w 1834 roku wprowadzono opiekę nad ubogimi. Przyznano robotnikom prawo tworzenia organizacji zawodowych.
W ekonomii dążono do maksymalnego eksportu, jednocześnie hamując import. Wprowadzono zakaz importu konkurencyjnego, taniego zboża. W 1846 roku zniesiono tę ustawę. Rozpoczęła się epoka wolnego handlu. W 1860 roku podpisano akt o swobodnej wymianie handlowej z Francją.
W XIX wieku pojawił się problem Irlandii. Irlandczycy byli pozbawieni praw politycznych, co eliminowało ich z wyborów do parlamentu istniejącego w Irlandii. Chłopi irlandcy byli w rozpaczliwej sytuacji. Całość ziem należąła do angielskiej szlachty, która dzierżawiła ją chłopom. Powstał zorganizowany ruch narodowy Irlandczyków dążący do uzyskania autonomii swojego kraju. W 1782 roku Anglia uznała niezależność parlamentu irlandzkiego, w 1793 roku przyznano Irlandczykom czynne prawo wyborcze. W 1798 roku wybuchł bunt przeciwko angielskiej dominacji. Został brutalnie zdławiony. Zlikwidowano w 1800 roku parlament Irlandzki i wprowadzono Unię Realną. Do parlamentu w Londynie weszli posłowie Irlandzcy. Irlandzkie ruchy narodowe spowodowały zniesienie w 1829 roku ustawy antykatolickiej. W 1847 roku Irlandię dotknęła klęska głodu, spowodowana zarazą ziemniaczaną. Zmarło wtedy prawie milion osób. Prawie milion obywateli wyemigrowało do USA. Zaostrzył się opór przeciwko Anglikom.
Jednak Wielka Brytania po kongresie wiedeńskim królowała na morzach i oceanach. Zyskała wyspę Helgoland od Dani, Kraj Przylądkowy, Cejlon i Maltę. Zasada równowagi europejskiej to motto angielskiej polityki. Ze względów handlowych Anglia zajęła także obszary w Afryce zachodniej, Singapur i w 1842 roku Hongkong. W 1876 roku Anglia przekształciła Indie w cesarstwo, a rok wcześniej w 1875 roku wykupiła pakiet akcji Towarzystwa Kanału Sueskiego aby uzyskać dogodny szlak handlowy do Indii. Na kongresie berlińskim w 1878 roku uzyskała Cypr. Nie potrafiła jednak sobie poradzić z kwestią Irlandii. Danie częściowej i ograniczonej autonomii nie zadowoliło Irlandczyków. Wszystkie działania uważali one za niewystarczające. Przygotowywane przez organizację bojową w 1900 roku Sinn Fein (My sami) powstanie przerwał wybuch pierwszej wojny światowej.
W 1900 roku powstała partia pracy. Już w 1906 roku zdobyła 30 mandatów. W koalicji z liberałami rozpoczęła realizację programu reform ustawodastwa socjalnego i systemu podatkowego. Wywołało to konflikt z Izbą Lordów, która w 1911 roku straciła na znaczeniu.
W XX wieku Anglicy stracili pewność siebie. Przestali być pierwszym mocarstwem świata. Ich potęgę przemysłową i handlową dogoniły Niemcy i USA. Centrum finansowe przeniosło się z Londynu do Nowego Yorku. Wiarę w moc imperium zachwiała wojna Burska. Kształtowało się jednocześnie nowe masowe społeczeństwo. Znikały dawne podziały. Walczono z przesądami i światopoglądem.
TURCJA I GRECJA
Po 1815 roku rozległe imperium Osmańskie zachowało swe posiadłości. Wśród 10 milionów ludności przeważali muzułmanie, lecz na większości terenów europejskich dominowali chrześcijanie. Coraz wyraźniej widać było słabość anachronicznego państwa, o absolutnej władzy sułtana, faworyzującego wyznawców islamu.
Impulsem do powstania na Bałkanach politycznych ruchów narodowych był zryw Serbii w 1815 roku, kiedy przyznano jej częściową autonomię w 1817 roku. Do wzrostu tendencji odśrodkowych przyczyniła się Rosja, wspierają
