SYSTEM GOSPODARCZY III RP
System gospodarczy to pojęcie funkcjonuje w 2 znaczeniach:
szerszym - wg L. Balcerowicza - ogół wszelkich trwałych determinantów (coś co warunkuje) działalności gospodarczej zarówno materialnych (zasobów) jak i niematerialnych (organizacje, reguły, prawo) oraz obejmuje samą działalność gosp. i jej wyniki (produkty, stan zatrudnienia, poziom produkcji, konsumpcji). W tym znaczeniu jest tożsame z pojęciem "gospodarka krajowa".
węższym - zestaw zlokalizowanych w danym kraju względnie trwałych niematerialnych wyznaczników działalności gosp. Te niematerialne wyznaczniki są regulatorami funkcjonowania gospodarki.
System gosp. to 1) system cech, 2) układ instytucjonalno-regulacyjny gospodarki
System gosp. - wg J. Beksiaka - wewnętrznie zwarty zbiór (zestaw) instytucji i zachowań uczestników w gospodarce. Można utożsamiać z pojęciem "ustrój gosp."
System ekonomiczny - wg T. Kowalika - to zespół, kompleks organizacji gospodarstw domowych oraz jednostek działających wg określonych zasad, bodźców zakazów i nakazów w dziedzinie produkcji, podziału i konsumpcji dóbr i usług
Instytucje - albo jednostka organizacyjna albo zespół norm regulujących stosunki społeczne w sferze życia gospodarczego
Podział instytucji:
1) ogólne - tworzą ład instytucjonalno-regulacyjny gospodarki, porządek prawny gospodarki; zawarte są w ogólnokrajowych normach, np. warunki i legalność umów, prawa konsumenta, pracodawcy itp.
3 punkty widzenia instytucji ogólnych:
a) ze wzg. na treść: liberalna albo idąca w kierunku rozwiązań antyliberalnych
b) ze wzg. na stabilizację: na ile są czynnikiem stabilizującym
c) ze wzg. na ich efektywność: na ile są stosowane, przestrzegane a jeżeli nie są przestrzegane to czy wymuszają sankcje
2) konkretne - pewne jednostki organizacyjne (przedsiębiorstwo, związki pracodawców, ministerstwo)
Mechanizmy makroregulacji (makrokoordynacji) - typ trwale występującego zbiorowego działania regulującego. Występują 2 przeciwstawne mechanizmy: wolny rynek - centralne zarządzanie (mechanizm nakazowo-rozdzielczy)
Funkcje mechanizmów:
- koordynują zachowania uczestników i podmiotów życia gosp.
- motywują (pobudzają do działań)
- dokonują selekcji uczestników i podmiotów
Klasyfikacja systemów gosp.
wg Balcerowicza: 3 kryteria
a) reżim przedsiębiorczości - zakres wolności gospodarczej, część ogólnego prawa własności
3 podstawowe reżimy:
- otwarty (każdy może wejść, "otwarte drzwi")
- zamknięty (chroniony przez instytucje - zakazy np. różne formy reglamentacji, ograniczenia i dla przedsiębiorcy i dla konsumenta)
- restrykcyjny (ograniczenia skierowane do uczestników życia gosp. np. alkohol po 13)
b) struktura własności
c) mechanizmy koordynacji
wg Beksiaka: cechy
1) instytucje
a)państwo
- władza
- polityka gosp. - oddziaływanie państwa na strukturę i koniunkturę gosp. dynamikę na stosunki ekonomiczne kraju oraz relacje gosp. z zagranicą celem szeroko rozumianego rozwoju społ-ekonom. (gosp.)
4 grupy instrumentów polityki gosp.
I klasyczne - stosowane przez każde państwo, typowe dla polityki liberalnej.
• Obywatel jest zobowiązany do świadczeń na rzecz państwa (podatki, daniny).
2 konstrukcje podatków: liniowy, progresywny
Podatki: bezpośrednie, pośrednie
• cła
• opłaty skarbowe
• sterowanie podażą pieniądza
II interwencyjne - państwo jako jeden z uczestników gosp. (najważniejszy z uczestników) ingeruje w rynek
• dopłaty w różnej postaci, dumping
• skupy interwencyjne
• stopy procentowe (instrument klasyczny)
• pożyczki preferencyjne
• dotacje
• ulgi podatkowe
• świadczenia socjalne
• limity produkcji, kontyngenty eksportowe, wymogi UE, certyfikaty, normy
• zamówienia publiczne
• roboty publiczne, prace interwencyjne
• płaca minimalna
III etatystyczne - forma interwencji w stosunku własności, państwowe przedsiębiorstwa państwowe, sektor publiczny, w którym państwo prowadzi działalność gosp., państwo jest producentem, podmiotem gosp., jednoosobowe spółki skarbu państwa, komercjalizacja sektora publicznego, dążenie do rentowności
IV nakazowo-rozdzielcze - wielkość produkcji, ceny są określone przez państwo lub organy powołane przez państwo
b)dyspozycje zasobami
c)uczestnicy
d) pozycja jednostki
2) mechanizmy
a) zasady regulacji
b) narzędzia
c) nagradzanie
Postanowienia "Okrągłego Stołu" w kwestii systemu gosp. miał to być system "samorządowej gospodarki rynkowej" z tej nazwy wynika kierunek zmian:
- miał nastąpić rozwój samorządności i partycypacji pracowniczej (przedsiębiorstwa przekształcone w spółki pracownicze - uwłaszczenie, jeżeli nadal przedsiębiorstwa państwowe to rozwój samorządu pracowniczego)
- swobodne kształtowanie się struktury własnościowej
- rozwój stosunków rynkowych, konkurencji
- likwidowanie jednolitej polityki finansowej względem podmiotów gosp. (odejście od przywilejów podatkowych)
- odejście od nomenklatury partyjnej (liczą się umiejętności a nie przynależność do partii)
Plan Balcerowicza składał się z 2 części
1) dotyczyła polityki stabilizacyjnej (walka z deficytem budżetowym, walka z inflacją)
2) dotyczyła zmian w strukturze i instytucjach, które mają wygenerować nowy system.
Ten model przyświecał innym ekipom. Balcerowicz odszedł, ale nowe ekipy nie odchodziły od wyznaczonych wektorów. Mogły je spowolnić ale nie zatrzymać. Ten model można nazwać modelem prywatnej gospodarki rynkowej.
Działania podejmowane w ramach tego modelu:
- dokonywanie przekształceń własnościowych w tym kierunku, transfery własności państwowej w ręce prywatne
- skomercjalizowanie przedsiębiorstw państwowych (należy wydzielić to przedsiębiorstwo spod adm. państwowej, w ten sposób uzyska samodzielność)
- pełne wprowadzenie mechanizmu rynkowego, odejście od różnych form oddziaływania państwa na cenę, w ciągu jednego roku 1990 90% cen to były ceny wolnorynkowe)
- demonopolizacja gosp. i powołanie takich instytucji, które prowadziłyby politykę antymonopolową
- wprowadzenie wymienialności pieniądza
- uruchomienie rynku kapitałowego, dokonanie zmian w systemie bankowym, skomercjalizowanie banków, stworzenie giełdy, powstanie różnego rodzaju funduszy inwestycyjnych, powierniczych
- stworzenie rynku nieruchomości
- utworzenie rynku pracy (oznaczało że będziemy mieli bezrobocie)
- reaktywacja samorządu terytorialnego, pojawienie się samorządowego sektora prywatnego (gmina może być właścicielem komunikacji miejskiej, kanalizacji, oczyszczalni ścieków itp.)
- rozbicie dotychczasowego wielkiego koncernu jakim była spółdzielczość, spółdzielnia zmieniła swój status, w PRL-u była uznawana za sektor własności uspołeczniony (była finansowana przez państwo) dziś jest własnością prywatną
- wydzielenie budżetu państwowego i budżetów gminnych
Akty prawne w III RP
1. ustawa z 23.12 1988 o działalności gospodarczej - wprowadziła generalną zasadę swobody działalności gosp.
Sposoby ograniczania swobody gosp.
a) koncesje
b) zezwolenia (otrzyma każdy kto spełnieni ustawowo określone warunki)
c) różnego rodzaju licencje
d) ograniczenia wynikające z przynależności do określonej korporacji
Koncesje - liczba koncesji jest ściśle ograniczona, nie otrzyma każdy, ale ten kto przedstawi najlepsze warunki do prowadzenia działalności. Dziedziny gosp. koncesjonowane:
wszelkie górnictwo
przetwórstwo i obrót metalami i kamieniami szlachetnymi
produkcja, obrót materiałami wybuchowymi i bronią
przemysł farmaceutyczny, prowadzenie aptek
przemysł spirytusowy, tytoniowy
transport morski, lotniczy oraz wykonywanie in. usług lotniczych
obrót dobrami kultury
prowadzenie usług w zakresie ochrony mienia i osób oraz prowadzenie usług detektywistycznych
2. ustawa z 1999 prawo o działalności gosp. - zmniejszyła liczbę dziedzin koncesjonowanych:
górnictwo (obowiązywała 5 lat)
produkcja, obrót materiałami wybuchowymi i technologii o znaczeniu wojskowym
wytwarzanie, magazynowanie dystrybucja paliw, przemysł energetyczny
ochrona osób i mienia
transport lotniczy oraz wykonywanie in. usług lotniczych
zarządzanie liniami kolejowymi i wykonywanie przewozów kolejowych
budowa dróg ekspresowych i autostrad płatnych
rozpowszechnianie audycji i programów telewizyjnych
3. ustawa z 2004 o swobodzie działalności gospodarczej - 6 dziedzin objętych koncesjonowaniem
górnictwo, wydobywanie i poszukiwanie kopalin
wytwarzanie i obrót materiałami wybuchowymi
przemysł energetyczny
emisja programów radiowych i telewizyjnych
przewozy lotnicze
ochrona osób i mienia
Ta ustawa była wydana z myślą o pobudzeniu gospodarki. Wprowadzono nową klasyfikację przedsiębiorstw:
1. małe (zatrudnienie od 10-50 pracowników)
2. średnie (do 50 poniżej 250)
3. duże (powyżej 250)
4. mikro (preferencyjne traktowanie, szczególna opieka, zatrudnienie w ciągu roku poniżej 10 pracowników)
Prywatyzacja
ustawy regulujące zasady prywatyzacji
- ustawa z 13.07.1990 o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych
- ustawa z 19.10.1991 o gospodarowaniu nieruchomościami państwowymi (na jej podstawie zlikwidowano PGR-y)
- ustawa z 5.02.1993 o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw państwowych
- ustawa z 30.04.1993 o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji
- ustawa z 08. 1996 o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (zmieniała ustawę z 1990 i zaczęła obowiązywać od 7.04.1997)
Na podstawie tych aktów prawnych wyróżnić można 3 drogi prywatyzacji:
1. kapitałowa (pośrednia)
2. bezpośrednia
3. likwidacyjna
Postanowienia z Maastricht - wymogi, które musi spełnić nasz system gosp.
- dług publiczny nie może być wyższy niż 60% PKP
- deficyt budżetowy nie może być wyższy niż 3% PKB
- wskaźnik inflacji nie powinien przekraczać o 1,5% w stosunku do 3 krajów w których inflacja jest najniższa
- polityka kursowa (jakie wahania kursów są dopuszczalne i powinny mieścić się w 2,25%)
- wymóg stabilności stóp procentowych (średnio i długookresowych) są stabilne jeżeli nie są wyższe niż 2% w stosunku do krajów, w których stopa procentowa jest najniższa)
Wskaźniki o charakterze makroekonomicznym (nie ma tego w postanowieniach z Maastricht)
- stopa bezrobocia (granica 4,5%)
Decyzje były podejmowane jednomyślnie poprzez uzgadnianie stanowisk)
Zasady konstytucyjne systemu gosp. III RP
Można podzielić na 2 grupy:
1. ogólne (odnoszące się do całości ustroju)
a) z. demokratycznego państwa prawnego
b) z. państwa społecznego
c) z. pomocniczości (subsydiarności)
d) z. równości
2. szczegółowe (odnoszące się tylko do sfery gospodarki)
a) z. społecznej gosp. rynkowej
b) z. wolności gospodarczej
c) z. własności prywatnej
d) z. solidarności, dialogu i współpracy podmiotów społecznych
e) podstawą struktury agrarnej kraju jest rodzinne gospodarstwo rolne
f) z. niezależności Banku Centralnego od rządu
g) funkcjonowanie określonego katalogu praw społecznych i ekonomicznych
OGÓLNE
Ad.1 a) z. demokratycznego państwa prawnego - oznacza, że istnieje określona hierarchia źródeł prawa (akty prawne wydawane przez ustawodawcę nie mogą być sprzeczne z konstytucją). Rolą ustawodawstwa w państwie prawnym jest ochrona podstawowych, zasadniczych, fundamentalnych praw. Władza ustawodawcza jest zobowiązana, by ustanawiać normy prawne stwarzające jednostce prawne formy realizowania jej praw, chroniące przed naruszaniem jej praw oraz stwarzające proceduralne gwarancje dochodzenia praw, gdyby były naruszane. Ustawodawca ma także obowiązek powstrzymywania się do wkraczania w sferę praw jednostek. Istotnym elementem tej zasady jest działanie organów adm. państwowej na podstawie prawa i w jego granicach. Należy podkreślić, że reguły wynikające z koncepcji państwa prawnego oddziałują wprost na kształtowanie przez państwo porządku gospodarczego. W państwie prawnym stan wyższej konieczności gospodarczej (nadzwyczajny stan gospodarczy) powinien mieć określone w konstytucji materialne przesłanki i tryb jego wprowadzenia. Przedsiębiorcy nie mogą być zaskakiwani nowymi rozwiązaniami prawnymi bez możliwości dostosowania działań do nowego stanu prawnego. Obywatele muszą mieć zaufanie do państwa i prawa. Ważne jest tutaj poczucie sprawiedliwości prawnej (każdemu przysługują prawa, nie można ich bezprawnie naruszać czy pozbawiać). Zasada ta tworzy polityczne umotywowanie i zarazem konstytucyjną podstawę dla demokratyzacji gospodarki w drodze współdziałania państwa i podmiotów gosp. Najpełniej jest to realizowane poprzez instytucję samorządu gospodarczego i zawodowego.
Ad. 1 b) z. państwa społecznego - ta zasada jest kolekturą zasady równości społecznej; oznacza, że państwo jest zobowiązane tworzyć warunki godnego życia (z tego wynika płaca minimalna, pomoc bezrobotnym). Istotą tej zasady jest obowiązek państwa zapewnienie rozwoju gospodarczego oraz takiego poziomu życia ogółu, który stymulowałby popyt w drodze prowadzenia metodami demokratycznymi odpowiedniej polityki ekonomicznej i społecznej. Bardzo bliska tej zasadzie jest zasada sprawiedliwości społecznej. Podobnie chodzi w niej o przyjęcie jako jednego z zasadniczych celów państwa - stworzenie wszystkim społecznych warunków godnego życia.
Ad 1 c) z. pomocniczości (subsydiarności) - z łac. nieść pomoc, dawać wsparcie. zawarta jest w preambule konst. Zasada ta pojawia się pierwszy raz w konst. Wywodzi się z katolickiej nauki społecznej oraz prawa wspólnotowego. Zasada ta ma zapewnić jednostce możliwość własnej inicjatywy i działania z państwem i poprzez państwo. Zakłada udział obywatela samodzielnego i aktywnego. Państwo jest zobowiązane do pomocniczości tzn. do tworzenia warunków umożliwiających maksymalnie harmonijny rozwój osoby we wszystkich wymiarach (także gospodarczym). Państwo nie będzie nakładało zbyt wielkich obciążeń na wspólnoty i obywatela, ale będzie ograniczało. Są 3 wymiary tej zasady:
- pozytywny - zobowiązanie państwa do świadczenia pomocy podległym albo niższym podmiotom w tym celu aby mogły one wspierać obywateli w rozwoju życia i egzystencji
- negatywny - zabrania interweniowania w życie i działanie niższych podmiotów jeżeli są w stanie rządzić się i działać samodzielnie
- ochrona państwa i inne podmioty przed nadmiernym obciążaniem się zadaniami.
Zasada ta przejawia się w szanowaniu samorządności. Pomocnicza działalność państwa ma się sprowadzać do tworzenia warunków gospodarczej samodzielności, wspieranie przedsiębiorczości (tworzenie infrastruktury gosp., polityki pieniężno-kredytowej) oraz do działań ochronnych (nadzór nad przestrzeganiem prawa i porządku publicznego w działalności gosp.). Państwo powinno być czynnikiem uzupełniającym podejmującym sprawy które społeczeństwo nie może załatwić samo.
W odniesieniu do gospodarki tę zasadę można wyrazić w haśle: "tyle państwa ile potrzeba, tyle rynku ile możliwe".
Ad.1 d) z. równości - jest konsekwencją zasady państwa prawnego. Wymaganie równości w prawie i wobec prawa jest fundamentalnym wymaganiem jakie stawia się treści norm prawnych w państwie prawnym. W systemie gospodarki rynkowej stanowi jedną z podstawowych gwarancji realizacji zasady wolnej konkurencji. Oznacza równouprawnienie wszystkich podmiotów w zakresie podejmowania i prowadzenia dział. gosp. (należy pamiętać o dziedzinach koncesjonowanych, czy tylko skierowanych do podmiotów państwowych). Nikt nie może być dyskryminowany. Zasada sprawiedliwości społecznej stała się materialnym kryterium stosowania tej zasady. Należy pamiętać że po równo nie znaczy sprawiedliwie. Pierwszeństwo ma zasada sprawiedliwości.
SZCZEGÓŁOWE
Ad. 2 a) z. społecznej gosp. rynkowej - art. 20. Koncepcja społecznej gosp. rynkowej zrodziła się w Niemczech jako koncepcja społeczno-ekonomiczna. Została opracowana przez Alfreda Mullera-Armacka. Główne tezy gosp. rynkowej:
- wolny rynek nie jest instytucją doskonałą i musi być poddany pewnym regułom, co prowadzi do pewnych napięć
- tworzenie reguł jak i ograniczenie rynku powinno być czynione dla dobra wspólnego (a tym dobrem jest lad społeczny)
- nie wszystkie dobra mogą być objęte dystrybucją odbywającą się na wolnym rynku
Zadaniem państwa jest doskonalenie reguł rynku. celem społecznej gospodarki rynkowej jest z jednej strony
- zapewnienie możliwie wysokiego dobrobytu państwa (konkurencja, polityka wzrostu, zabezpieczenie zatrudnienia, wolność handlu)
- zapewnienie porządku pieniężnego (stabilność cen, budżetu)
- zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego (pomoc socjalna)
Społeczna gosp. rynkowa jako ustrój gosp. , w którym produkcja i podział dóbr gosp. są zasadniczo podporządkowane prawom wolnej konkurencji charakteryzuje się tym, że państwowa kontrola gospodarki jest zgodną nie tylko z prawem kompetencją państwa, ale również obowiązkiem w stopniu takim w jakim jest to niezbędne dla zapewnienia sprawiedliwości społecznej, ochrony systemu społecznego.
Ad. 2 b) z. wolności gospodarczej - art. 22 oznacza że działalność gosp. nie jest ani zakazana ani nakazana, może być prowadzona swobodnie. Nie jest to zasada bezwzględna, ponieważ są ograniczenia. Ograniczeniami nie są obciążenia (np. opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska naturalnego), które jednak powinny być zgodne z zasadami równości, sprawiedliwości oraz ekonomiczności obciążeń. Ograniczenie tej zasady nie może być dowolne. Mogą mieć charakter przedmiotowy i dotyczyć szeroko pojętej ochrony życia i zdrowia ludzkiego. Nie mogą mieć charakteru podmiotowego i wykluczać pewnej kategorii osób z kręgu uprawnionych. czynniki ograniczające:
- bezpieczeństwo państwa
- porządek publiczny
- ochrona środowiska
- ochrona zdrowia
- moralność publiczna
Ad. 2 c) z. własności prywatnej - daje nam 2 uprawnienia:
- prawo użycia
- prawo nadużycia
Ta zasada daje prawo zarządzania, dysponowania dobrami będącymi własnością w sposób nieograniczony, dowolny i nieskrępowany. przedmiotem własności mogą być:
- zasoby naturalne
rezultaty działalności gosp. (środki konsumpcji, środki produkcji)
prawo do własności jest chronione przez konst.
