Typologia J. Blondela
J. Blondel uwzględnia w swej klasyfikacji systemów partyjnych dwie zmienne:
1. liczbę partii oraz
2. ich rozmiar w ramach systemu partyjnego
Zgodnie z tym założeniem wyróżnia on cztery typy rywalizacyjnych systemów partyjnych:
1. system dwupartyjny:
A. Malta: jest przykładem czysto dwupartyjnego systemu, i to nie wymuszonego przez ordynację wyborczą - Partia Pracy oraz Partia Narodowa rywalizują w ramach bardzo „otwartego” systemu wyborczego STV;
B. Wielka Brytania: jest drugim przykładem, a to dzięki naturze systemu wyborczego oraz dominującej struktury podziałów socjopolitycznych. Partia Pracy oraz Partia Konserwatywna mają wyłączność w procesie tworzenia gabinetów. Mimo, że żadna z nich nie zdobywa absolutnej większości głosów wyborczych, ordynacja gwarantuje jednej z nich posiadanie absolutnej większości w parlamencie (wyjątkiem były lata 1976 – 1979, gdy Partia Pracy musiała korzystać z parlamentarnego wsparcia Liberałów). Sytuacja w Wielkiej Brytanii zmieniła się w latach osiemdziesiątych. Partia Konserwatywna, zwyciężając po raz czwarty w wyborach powszechnych 1992r., stała się „odpowiedzialna” za zastąpienie klasycznej wersji systemu dwupartyjnego układem dominacyjnym.
C. Austria: podobne zjawisko obserwowaliśmy w latach osiemdziesiątych (hegemonia socjaldemokratycznej SP). Tego typu dominacja w żadnym wypadku nie opiera się na strukturalnych cechach społeczeństwa, będąc raczej fenomenem koniunkturalnym, związanym z układem rywalizacyjnych powiązań między partiami. Rodzi to pewne wątpliwości co do zasadności wydzielenia dodatkowej grupy systemów partyjnych – systemu dwupartyjnego, dominacyjnego.
2. System dwuipółpartyjny: występują w nim dwie duże partie oraz trzecia – mała, znacznie słabsza (wyborczo oraz parlamentarnie), jednak mająca duży wpływ na funkcjonowanie systemu partyjnego (partia trzecia). Źródłem siły politycznej partii trzeciej jest jej centrowa pozycja pomiędzy obu dużymi partiami, co czyni ją potencjalnym partnerem koalicyjnym zarówno dla partii lewicowej, jak i prawicowej. Działając jako mała partia piwotalna (obrotowa), wykorzystuje zaistniałą sytuację, gdy żadnej z dwóch dużych partii nie udaje się zdobyć absolutnej większości w parlamencie.
A. Niemcy: dwie duże partie – lewicowa SPD i prawicowa CDU/CSU – oraz partia trzecia, centrowa FDP;
B. Austria:
3. system wielopartyjny z partią dominującą: jedna z partii jest szczególnie silna (wyborczo i parlamentarnie), jednak z reguły nie dysponuje absolutną większością w parlamencie i dlatego musi zabiegać o poparcie innych partii w procesie tworzenia koalicji gabinetowych. Istota dominacji, wg J. Blondela, sprowadza się do tego, iż:
a. partia ta, choć nie zdobywa z reguły większości absolutnej, to jednak dysponuje znacznie większą siłą w parlamencie niż drugie w kolejności ugrupowanie;
b. jest ona niezbędna dla tworzenia większościowej koalicji gabinetowej.
Te dwa zastrzeżenia to pewne propozycje modelowe, które nie zawsze występują w konkretnych systemach partyjnych.
A. Włochy: do 1994r. – Partia Chadecka (DC);
B. Dania, Norwegia, Szwecja: partie socjaldemokratyczne
4. systemy wielopartyjne bez partii dominującej: żadna z partii nie dysponuje znaczną większością w parlamencie, a zdobycze wyborcze kilku większych są bardzo zbliżone. W konsekwencji żadna z partii nie jest niezbędna w procesie tworzenia koalicji gabinetowych. Układy międzypartyjne są więc dość płynne i w grę wchodzi możliwość sformowania kilku koalicji rządowych.
A. Finlandia: dominowały koalicje centrowo-lewicowe oparte na współdziałaniu Partii Centrum (KESK) i Partii Socjaldemokratycznej (SSDP), w ramach których pojawiły się i mniejsze partie, np. Szwedzka Partia Ludowa (SFP) czy Partia Komunistyczna (SKP/SKDL);
B. Belgia:
Typologia G. Sartoriego
G. Sartori przy konstruowaniu swej typologii systemów partyjnych uwzględnił dwie zmienne:
a. liczbę rywalizujących partii (format systemu Partyjnego) oraz
b. dystans ideologiczny między nimi (mechanizm systemu partyjnego)
W efekcie zaproponował on czteroelementową typologię rywalizacyjnych (demokratycznych) systemów partyjnych:
1. system partii predominującej: pojawienie się tej kategorii jest do pewnego stopnia naruszeniem dość logicznego – w rozważaniach G. Sartoriego – założenia o związku między liczbą partii a mechanizmem funkcjonowania systemu. System partii predominującej nie jest związany z żadną konkretną liczbą partii.
A. może istnieć w układzie dwupartyjnym (Irlandia Północna – w latach 1922-1972, Wielka Brytania od 1979r.),
B. ale również w systemach umiarkowanie i ekstremalnie spolaryzowanych (Norwegia do połowy lat sześćdziesiątych, Irlandia w latach 1933-1948 czy 1957-1973.
Jest to system oparty na dominacji jednej partii, zdobywającej dość „wygodną” większość w parlamencie, co umożliwia jej stworzenie gabinetu jednopartyjnego. Wcale nie zakłada, że partia dominująca musi zdobyć absolutną większość głosów. Uwzględnia on również i taką sytuację, gdy możliwe jest stworzenie stabilnych rządów mniejszościowych (jednopartyjne gabinety mniejszościowe, które występują np. w państwach skandynawskich). Dominacja jednej partii i stabilizacja systemu partii predominującej następuje wówczas, gdy trwa co najmniej przez okres funkcjonowania kolejnych czterech parlamentów. Alternacja rządów jest możliwa, jednak następuje bardzo rzadko. Jest to więc system bardzo czuły na zmiany w zachowaniu elektoratu. Przesunięcie poparcia wyborczego i zachwianie równowagi parlamentarnej może oznaczać koniec ery predominacji. W każdym więc momencie możemy być świadkami zaniku tego systemu. Może bardziej prawidłowe byłoby stwierdzenie o przekształceniu się systemu partii predominującej w układ dwupartyjny lub umiarkowanego czy ekstremalnego pluralizmu.
2. system dwupartyjny: kategoria ta jest identyczna z zawartą w typologii J. Blondela. Charakteryzuje się występowaniem dwóch silnych partii politycznych, reprezentujących opcję centrolewicową oraz centroprawicową, co konstytuuje układ bipolarny, z wyraźnymi tendencjami w kierunku utrzymania formuły rywalizacji dośrodkowej. Dystans ideologiczny między partiami jest z reguły minimalny. Doświadczenia brytyjskie wskazują jednak, iż może nastąpić, przynajmniej chwilowo, „wydłużenie” tego dystansu, jednakże przy zachowaniu tendencji dośrodkowych (pierwsza połowa lat osiemdziesiątych). Wytłumaczeniem tego procesu może być m. in. fakt, iż system ewoluował w kierunku układu predominującego.
3. system wielopartyjny umiarkowanie spolaryzowany: biorąc pod uwagę format systemu, w jego skład powinno wchodzić „... coś około pięciu lub sześciu partii politycznych”. Jednak w wielu systemach partyjnych, zwłaszcza w społeczeństwach sfragmentaryzowanych, format znacznie przekracza poziom założony przez G. Sartoriego, a mimo to rywalizacja przybiera formę umiarkowaną (Holandia, Belgia, Dania). Wynika z tego, iż nie można w sposób zbyt automatyczny interpretować powiązań między kategoriami formatu a mechanizmami, jak to sugeruje chociażby G. Sartori. Ta druga kategoria odgrywa więc kluczową rolę przy określeniu poziomu polaryzacji systemu partyjnego i rywalizacyjnych zachowań partii. (współcześnie zdecydowaną większość systemów partyjnyc w Europie Zachodniej trzeba zaliczyć do tej właśnie kategorii).
4. system wielopartyjny ekstremalnie spolaryzowany: występuje w nim znaczny poziom fragmentaryzacji, co oznacza, iż poziom formatu znacznie przekracza liczbę pięciu lub sześciu partii. Przestrzeń ideologiczna systemu zostaje bardzo „rozciągnięta”, a to głównie za sprawą występowania na obu skrzydłach relatywnie silnych wyborczo partii antysystemowych. W efekcie nie ma możliwości stosowania konsensualnego mechanizmu decyzyjnego, a dominuje układ konfrontacyjny. W układzie ekstremalnym istnieją więc trzy pola rywalizacji i przez to nabiera on cech wielopolarności. Dominują w nim tendencje odśrodkowe, co jest naturalną konsekwencją wysokiego poziomu polaryzacji, faktu fizycznego okupowania centrum przez partie prosystemowe oraz znacznej siły wyborczej ugrupowań antysystemowych. Dość często układowi ekstremalnie spolaryzowanemu towarzyszy zjawisko tzw. bilateralnej opozycji. Centrowo zorientowane partie mają monopol na tworzenie gabinetów, jednak muszą się liczyć z możliwością podjęcia przez partie antysystemowe wspólnej akcji prowadzącej do „parlamentarnego” obalenia rządu. Powstaje wówczas negatywna większość, zdolna do destrukcji, jednak nie jest ona w stanie przekształcić się w większość pozytywną, dającą gwarancję sformowania nowego rządu. Zasadniczy powód tego stanu rzeczy tkwi w ogromnym dystansie dzielącym obie skrajne partie antysystemowe. (obecnie w interesującym nas regionie nie występują systemy ekstremalnie spolaryzowane i jest to kategoria historyczna (Republika Weimarska – systemy partyjne, Francja – IV Republika, system włoski do połowy lat siedemdziesiątych, system grecki w okresie tranzycji demokratycznej).
Określenie systemu partyjnego jako bipolarny lub wielopolarny wskazuje na liczbę „centrów” w jego ramach, wokół których toczy się rywalizacja polityczna. Nie jest tu istotna liczba partii ale grupa partii „rodzina ideologiczna” , dyktująca zasady gry międzypartyjnej. System zwany bipolarnym ma dwa takie centra (pola), ale nie ma centrum politycznego (centralnego pola). (Wielka Brytania – Partia Konserwatywna okupuje pozycję prawicową, a Partia Pracy – lewicową).
Dystans ideologiczny między polami (polaryzacja): gdy pola lewicowe oraz prawicowe systemu partyjnego dzieli duży dystans ideologiczny, czyli brakuje konsensu co do podstawowych zasad gry politycznej, to w efekcie opinia publiczna reprezentuje wszelkie możliwe (też skrajne) odcienie postaw ideologicznych i mamy do czynienia z systemem spolaryzowanym. Intensywność konfliktu politycznego jest wówczas bardzo duża, a szansa osiągnięcia rozwiązań konsensualnych mała. Systemy bipolarne maja z reguły tendencję „poruszania się” do środka spektrum partyjnego (centrum). W efekcie partie upodabniają się do siebie (programowo oraz ideologicznie). Dominuje wówczas model rywalizacji dośrodkowej, a rezultatem jest proces depolaryzacji systemu partyjnego. Systemy wielopolarne spolaryzowane mają silne centrum i dominuje w nich model dominacji odśrodkowej. Obserwujemy więc:
1. silną radykalizację postaw partii,
2. małą szansę wypracowania umiarkowanych kierunków polityki oraz
3. pojawienie się ekstremalnych propozycji programowych (polaryzacja)
Typologia G. Smitha
Konstruuje on swoją typologię, opierając się na dwóch podstawowych kryteriach:
1. relatywnym rozmiarze partii politycznych oraz
2. poziomie spójności społecznej i politycznej w ramach systemu politycznego.
Obie te zmienne interesują go przede wszystkim w kontekście możliwości stworzenia efektywnych większości parlamentarnych gwarantujących formowanie trwałych koalicji gabinetowych (gabinetów). Szczególne miejsce zajmuje u niego ocena istniejących relacji między rządem a opozycją (np. charakter opozycji), które traktuje jako jeden z zasadniczych wymiarów wpływających na demokratyczną stabilność systemu politycznego. Partie polityczne odgrywają w tym zakresie dużą rolę, gdyż ich sposób zachowania, a zwłaszcza utrwalane przez nie kooperacyjne lub konfrontacyjne standardy oraz wzorce wpływają na powstawanie określonych układów koalicyjnych.
G. Smith wyróżnił w swojej typologii trzy klasy systemów partyjnych:
1. system rozproszony: charakteryzuje go występowanie względnie dużej liczby partii politycznych, z których żadna nie ma statusu organizacji dominującej, a dzielący je ideologiczny dystans jest umiarkowany. W konsekwencji w procesie formowania gabinetów koalicyjnych może wziąć udział kilka partii politycznych, co oznacza możliwość stworzenia różnych konfiguracji koalicyjnych, w ramach których żadne z ugrupowań nie nabywa statusu dominującego (Belgia, Dania, Finlandia, Holandia) System rozproszony przypomina kategorię J. Blondela systemu wielopartyjnego bez partii dominującej. Wspomniane narodowe systemy partyjne, traktowane przez wielu politologów jako klasyczny przykład układu rozproszonego, ewoluują jednak współcześnie w kierunku systemu równowagi. Dotyczy to zwłaszcza systemu fińskiego, w którym silniejsze procesy polaryzacyjne zaobserwowano poczynając od lat dziewięćdziesiątych, oraz duńskiego, gdzie partia socjaldemokratyczna często stanowi oś tworzonych gabinetów koalicyjnych. W systemie partyjnym Belgii tradycyjne rodziny partii odzyskały dawną dominującą pozycję kosztem ugrupowań czysto etnicznych, a efektem tego stało się tworzenie koalicji centrolewicowych lub centroplrawicowych.
2. system równowagi: kategoria ta jest bardzo podobna do sartoriańskiego systemu umiarkowanej polaryzacji. Występuje dość wyraźna polaryzacja sił politycznych, jednak z reguły w warunkach istnienia przestrzeni rywalizacji zdominowanej przez jeden typ konfliktu (konflikt socjoekonomiczny). Układ równowagi wiąże się więc z występowaniem jednowymiarowej przestrzeni rywalizacji, strukturyzowanej przez konflikt lewica-prawica. Stan równowagi wiąże on nie tyle z poziomem polaryzacji systemu partyjnego, ile z naturalnym przechodzeniem od rządu do opozycji i na odwrót. Nie tylko klasyczne systemy dwupartyjne reprezentują przypadek układu zrównoważonego, ale również każdy mechanizm rywalizacji bipolarnej nabiera tej właściwości. Chodzi więc przede wszystkim o systemy partyjne charakteryzujące się naturalną polaryzacją programową, w których następuje dość regularna wymiana koalicji rządzących lub jednopartyjnych gabinetów. Mianem układu równowagi możemy określić np. systemy partyjne w Szwecji, Norwegii, Niemczech, Francji, Austrii. Cechy te są coraz silniej akcentowane w systemach partyjnych Włoch oraz Hiszpanii lat dziewięćdziesiątych.
3. system nierównowagi: kategoria ta przypomina system partii predominującej G. Sartoriego. W jego ramach szczególną, dominującą rolę odgrywa jedna partia polityczna. Partia dominująca zdobywa regularnie znacznie więcej głosów wyborczych niż pozostałe, a więc nie absolutną większość, i dlatego sformowanie stabilnego gabinetu bez jej udziału staje się niemożliwe (Włochy – do 1994r., partia chadecka uzyskała status ugrupowania dominującego; Niemcy – CDU w erze K. Adenauera; Szwecja – SAP do 1976r.). Dominacja partii może wyrażać się w jej niezbędności jako członka koalicji gabinetowej (Włochy) lub w nieuchronności tworzenia nawet jednopartyjnych gabinetów mniejszościowych, dla których nie ma relewantnej alternatywy politycznej (Norwegia – dominacja socjalistycznej DNA). Należy jednak pamiętać, iż stan nierównowagi nie jest systemową cechą reżimu politycznego, a właściwością określonego rywalizacyjnego układu powiązań miedzypartyjnych, w którym naturalny proces regularnej alternacji władzy zostaje chwilowo zawieszony z woli „głosującego” suwerena. Koniunkturalność stanu nierównowagi staje się oczywista, a opozycja może w każdej chwili przejąć odpowiedzialność za proces tworzenia gabinetu, oczywiście tylko po uzyskaniu wyborczej inwestytury do rządzenia.