Ochrona macierzyństwa od dawna była dla ludzi najistotniejsza. Pierwsze akty prawne wydano w Polsce najpierw w 1919 później w 1920 i 1924 roku. Po wojnie szczególny nacisk kładziono na ochronę macierzyństwa. Kodeks pracy w 1974 roku wprowadził uprawnienia, które przysługiwały kobiecie pracującej. Przepisy prawa pracy przewidywały zapewnienie m.in. trwałości stosunku pracy w okresie ciąży, urlopu macierzyńskiego, urlopu wychowawczego oraz zakaz zatrudniania kobiet w ciąży przy pracach uciążliwych i szkodliwych dla zdrowia.
Czym jest ochrona macierzyństwa? Według Encyklopedii PWN, ochrona macierzyństwa jest „całokształtem szczególnych uprawnień, które przysługują pracującej kobiecie w okresie ciąży, połogu i wychowania małego dziecka”. W obecnych czasach coraz częściej słyszy się o łamaniu praw kobiet w ciąży i wychowujących dzieci. Prawa te łamią nie tylko pracodawcy, ale przede wszystkim państwo, które uchwala ustawy działające na niekorzyść osób samotnie wychowujących dzieci. Niepewność jutra doprowadza do opóźniania zawierania małżeństw wśród młodych ludzi i posiadania dziecka. Według T. Liszcz „rodzina stanowi fundament, na którym oparte są inne wspólnoty i organizacje”. Państwo powinno przede wszystkim tworzyć takie warunki prawne, ekonomiczne oraz społeczne by zachęcić młodych ludzi do zakładania rodzin.
Rzeczpospolita Polska postanowieniem zawartym w artykule 71., ustępie 1. Konstytucji z 1997 roku zobowiązała się do uwzględnienia dobra rodziny w polityce społecznej i gospodarczej. Artykuł ten stanowił, że prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych mają rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, a zwłaszcza rodziny wielodzietne i niepełne. Jednym z istotnych elementów w polityce społecznej i gospodarczej państwa jest prawo pracy. Konieczne jest by zawierało ono rozwiązania pozwalające na pogodzenie życia rodzinnego z pracą zawodową. Coraz częściej obserwuje się zmiany, jakie zachodzą we współczesnym modelu rodziny. Związane to jest z podejmowaniem przez kobiety pracy oraz odwróceniem się ról rodzinnych. Przyczyną takiego stanu jest chęć osiągnięcia przez kobiety niezależności od mężów. Posiadanie małego dziecka w domu zmniejsza jednak prawdopodobieństwo, że matka podejmie prace zawodową. Z kolei, jeśli już zacznie pracować to można oczekiwać, że liczba przepracowanych przez nią godzin będzie niższa niż przeciętna dla innych kobiet. Jednocześnie pozostając w domu matka musi się liczyć z tym, że jej wartość dla pracodawcy będzie stopniowo maleć. Przedłużająca się absencja w pracy wywołana urodzeniem i wychowaniem dziecka może przyczynić się do uzyskiwania mniejszych dochodów oraz ograniczonymi możliwościami awansu zawodowego.
Przeprowadzone badania wśród kobiet zajmujących się wychowaniem dziecka podczas urlopu macierzyńskiego wykazywały, że duży wpływ na postrzeganie kobiety przez pracodawcę ma długość bycia na tym urlopie. Ich zdaniem dłuższy okres bycia na urlopie świadczy o stosunku kobiety do pracy zawodowej. Jeśli kobieta zdecyduje się na pracę zaraz po urodzeniu dziecka to taka sytuacja może negatywnie wpłynąć na więzi, jakie łącza matkę z dzieckiem. Coraz więcej małżeństw by utrzymać pracę i żyć na odpowiednim poziomie decyduje się na wynajęcie opiekunki do dziecka. Wiadomo jednak, że styczność dziecka z obcą osoba może również negatywnie wpłynąć na jego psychikę. Psychologowie zauważyli u matek oddających swe dziecko pod opiekę kogoś innego tzw. macierzyński strach przed oddzieleniem.Zachowanie to jest zrozumiałe, ponieważ kobiety boją się, ze inni nie będą w stanie troszczyć się o dziecko tak dobrze jak one same mogłyby to robić. Dlatego istotne jest mimo to, aby ułatwić kobietom łączenie pracy zawodowej z macierzyństwem. Jednak nie należy zapominać o ojcu, który w rodzinie odgrywa także dużą rolę. Większość ojców i matek pracuje zarobkowo w ramach stosunku pracy, czasem tak zwaną dyscypliną pracy. Nie jest to łatwe do pogodzenia, zwłaszcza mając na względzie wychowywanie małych dzieci oraz rodziny samotnie wychowujące dzieci. Ważnym problemem, który dotyka coraz szerszą grupę ludzi jest pozyskanie i utrzymanie pracy przez oboje rodziców lub jednego z nich. Obowiązujące przepisy o zatrudnianiu i przeciwdziałaniu bezrobociu nie przewidują przy udostępnianiu ofert pracy preferencji dla osób mających na utrzymaniu rodzinę. Ratyfikowana przez Polskę Konwencja nr 111 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1988 roku dotycząca dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu zezwala na świadczenie idącej dalej niż powszechnie stosowaną pomoc przy poszukiwaniu pracy przez osoby mające problemy z jej znalezieniem. Specyficzne trudności z jej znalezieniem mają młode kobiety. Jak wspomniałam we wstępie, zdarza się, że pracodawcy przed przyjęciem ich do pracy kierują je na badania lekarskie celem stwierdzenia ewentualnej ciąży albo skłaniają je do podpisania zobowiązania, że nie zajdą w ciążę. Praktyki takie są niedopuszczalne, ale co z tego, jeśli pracodawcy nadal czują się bezkarni. W warunkach dużego bezrobocia istotna dla rodziny jest pewność zatrudnienia jej żywicieli. Ustawodawstwo polskie chroni przed zwolnieniem z pracy kobietę w ciąży oraz w okresie urlopu macierzyńskiego. Artykuł 177. Kodeksu pracy zabrania pracodawcy wypowiadać i rozwiązywać umowę o pracę z taką pracownicą wskutek wcześniejszego złożonego wypowiedzenia z wyjątkiem przypadków upadłości bądź całkowitej likwidacji pracodawcy. Ochrona w związku z macierzyństwem obowiązuje także w przypadku zwolnień grupowych gdzie dozwolona jest tylko zmiana warunków pracy lub płacy, jeśli utrzymanie dotychczasowych warunków nie jest możliwe. Zabronione jest również wypowiadanie umowy o prace przez pracodawcę w czasie urlopu wychowawczego, chyba, że u danego pracodawcy mają miejsce zwolnienia grupowe. Rozwiązanie umowy o pracę z winy pracownicy w okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego uzależnione jest od zgody organizacji związkowej. Umowa o pracę zawarta na czas określony, na czas wykonywania określonej pracy albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, która miałaby być rozwiązana po upływie trzeciego miesiąca ciąży, z mocy samego prawa ulega przedłużeniu do dnia porodu. Polega to na tym, że kobieta od dnia porodu otrzymywałaby zasiłek macierzyński przez okres równy okresowi urlopu macierzyńskiego.
Artykuł 70. Kodeksu pracy stanowi, że ochrona trwałości stosunku pracy ze względu na ciążę i urodzenie dziecka obejmuje nawet kobiety zatrudnione na stanowiskach kierowniczych obsadzanych przez powołanie, mimo że stosunki pracy oparte na tej podstawie charakteryzuje pełna swoboda odwoływania ze stanowiska. Natomiast artykuł 72. Kodeksu pracy stanowi o możliwości odwołania kobiety ciężarnej, która została zatrudniona na podstawie powołania. Jednak organ odwołujący w tym przypadku kobietę ma obowiązek zaoferować jej inną pracę, odpowiednią do jej kwalifikacji, w tej samej miejscowości, w której dotąd pracowała lub w miejscu jej zamieszkania. Dopóki taka oferta nie zostanie złożona to dotychczasowy stosunek pracy z pracownicą w ciąży nie może zostać rozwiązany.
Ochrona trwałości zatrudnienia ze względu na ciążę i urodzenie dziecka jest najmocniejszą ochroną, jaką zna ustawodawstwo pracy. Niestety ochrona ta kończy się wraz z zakończeniem urlopu macierzyńskiego, a w przypadku korzystania przez kobietę z urlopu wychowawczego wraz z tym urlopem.
Istotne także dla rodziny posiadającej dzieci jest wynagrodzenie. W Polsce najniższe wynagrodzenie wciąż ustalane jest okresowo rozporządzeniami Ministra Pracy i Polityki Socjalnej. Jednym z głównych problemów, z jakimi boryka się Ministerstwo jest brak ustawowych kryteriów przy ich ustalaniu. T.Liszcz przedstawiła w swojej pracy, że wysokość wynagrodzenia na 1 styczeń 2001 roku wyniosła 760 zł brutto przy przeciętnym wynagrodzeniu brutto w gospodarce narodowej w 2000 roku wynoszącej 1923 złote i 81 groszy. Najniższe wynagrodzenie netto od 1 stycznia 2001 roku wynosiło 559 złote i 12 groszy. Minimum socjalne dla jednoosobowego gospodarstwa pracowniczego za grudzień 2000 roku wynosiło 706 złote i 10 groszy. W Polsce wysokość płac jest zróżnicowana, w szczególności w sektorze publicznym. Taka sytuacja jest niemoralna i sprzeczna z zasadami równości i sprawiedliwości społecznej. Obowiązkiem rządu i parlamentu przede wszystkim jest ustalenie wysokości płacy minimalnej na takim poziomie, aby wraz ze świadczeniami socjalnymi wystarczała na skromne utrzymanie rodziny pracowniczej. Niestety w Polsce świadczenia socjalne dla normalnej rodziny są bardzo skromne. Obecnie także dużo kontrowersji wywołuje sprawa likwidacji Funduszu Alimentacyjnego. Miałaby ona polegać na tym, że zamiast wypłat z funduszu, rodziny o niskich dochodach mają otrzymywać dodatek do zasiłku rodzinnego w jednakowej wysokości 170 złote na dziecko., a w przypadku dziecka niepełnosprawnego 250 złote. Dodatek alimentacyjny ma przysługiwać rodzinom, których dochód nie przekracza 504 złote lub 583 złote w rodzinie z dzieckiem niepełnosprawnym.
Polskie prawo zawiera także prorodzinne rozwiązania w zakresie: ochrony zdrowia pracownicy- matki, czasu pracy oraz zwolnień od pracy w związku z ciążą i porodem. Przewiduje m.in. zakaz zatrudniania ogółu kobiet przy pracach uciążliwych i szkodliwych dla zdrowia oraz zakazy dotyczące kobiet w ciąży i karmiących. Zakazy te zgodnie z art.179k.p. uzupełnia obowiązek pracodawcy przeniesienia kobiety ciężarnej, z zachowaniem dotychczasowego wynagrodzenia do lżejszej pracy w przypadku stwierdzenia przez lekarza, że ze względu na stan ciąży nie powinna wykonywać dotychczasowej pracy, mimo iż praca ta nie należy do prac zabronionych. Z mocy artykułu 178. Kodeksu pracy obowiązuje zakaz zatrudniania ciężarnej pracownicy w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej oraz delegowania jej bez jej zgody, poza stale miejsce pracy. Pracodawca także zobowiązany jest udzielić ciężarnej pracownicy zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia na zlecone przez lekarza badania lekarskie związane z ciążą, jeżeli nie można ich przeprowadzić poza godzinami pracy. W związku z urodzeniem dziecka kobieta ma prawo do urlopu macierzyńskiego w wymiarze 26 tygodni, a jeżeli przy jednym porodzie urodzi więcej niż jedno dziecko to w wymiarze 39 tygodni. Prawo do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego ma też pracownica, która przyjęła małe dziecko na wychowanie i wystąpiła z wnioskiem o jego przysposobienie. W czasie tego urlopu pracownica otrzymuje zasiłek macierzyński w wysokości 100% wynagrodzenia.
W okresie karmienia piersią po zakończeniu urlopu macierzyńskiego przysługują pracownicy płatne przerwy w pracy na karmienie. Na wniosek matki bądź ojca, który(a) spełnia warunek łącznego zatrudnienia.
Przez okres, co najmniej 6 miesięcy, pracodawca jest zobowiązany udzielić jednemu z nich urlopu wychowawczego w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem w wieku do 4 lat na okres nie przekraczający 3 lat. Jeśli dziecko jest niepełnosprawne to urlop może trwać przez okres do 6 lat do ukończenia przez dziecko 18. roku życia. Rodzice mogą korzystać z urlopu na zmianę. W czasie urlopu wychowawczego pracownikowi przysługuje zasiłek wychowawczy, który finansowany jest ze środków budżetowych, jeśli dochód w jego rodzinie nie przekracza 25 % przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Z zasiłku można korzystać z reguły przez okres nie dłuższy niż 24 miesiące, jeśli pracownik wychowuje więcej niż jedno dziecko urodzone przy jednym porodzie lub rodzina jest niepełna przez czas do 36 miesięcy, a w przypadku wychowywania dziecka niepełnosprawnego przez okres do 6 lat. Zasiłek wychowawczy jest trudno dostępny z uwagi na niskie kryterium dochodowe a przy tym jest niskie. Poza tym słabsze są gwarancje powrotu do pracy po zakończeniu urlopu wychowawczego, ponieważ w czasie tego urlopu pracodawca może rozwiązać stosunek pracy za wypowiedzeniem z przyczyn ekonomicznych, organizacyjnych lub technologicznych. Wszystko to sprawia, ze coraz mniej osób korzysta z urlopu wychowawczego. Korzystanie w szerszym zakresie z urlopów wychowawczych umożliwiłoby zajęcie czasowo zwolnionych miejsc pracy przez bezrobotnych absolwentów szkół, którzy dzięki temu nabywaliby doświadczenie zawodowe.
Reasumując należy stwierdzić, że ochrona macierzyństwa powinna stać się jednym z celów pracy socjalnej. W obecnych czasach, gdzie młodzi ludzie nie wiedzą, co ich czeka w przyszłości powoduje, że bardzo późno decydują się na zakładanie rodzin. Istotnym dla nich celem staje się osiągnięcie kariery zawodowej oraz życie na odpowiednim poziomie. Czasami także brak pracy skłania ich do odłożenia na później planów dotyczących chęci posiadania dzieci. Demografowie biją na alarm, ponieważ z roku na rok spada liczba urodzeń dzieci. Taka sytuacja nie wpływa korzystnie na państwo. Obecnie wiele organizacji prowadzi politykę, prorodzinną aby zachęcić młodych ludzi do zakładania rodzin.
W Polsce jednym z istotnych elementów w polityce społecznej oraz gospodarczej państwa jest prawo pracy. Aby pomóc kobiecie w ciąży powinno ono godzić życie rodzinne z pracą zawodowa. Prawo pracy zasługuje na pozytywną ocenę przedstawiając kobiecie jej prawa jako pracownicy. Jednak to, co na papierze jest zapisane nie zawsze jest przestrzegane. Pracodawcy nadal czują się bezkarni łamiąc prawo kobiet w ciąży. Kobieta by utrzymać pracę jest w stanie podpisać wszelkie zobowiązania. Jednocześnie czuje się ona bezradna wobec takiej sytuacji, ponieważ musi dokonać wyboru albo praca albo dziecko. Zdarza się także, że ochrona trwałości zatrudnienia ze względu na ciążę i urodzenie dziecka, jaka przysługuje kobiecie w ciąży kończy się wraz z zakończeniem urlopu macierzyńskiego lub urlopu wychowawczego.
Rolą pracownika socjalnego powinno być uświadamianie kobiet o ich prawach, zachęcanie ich do walczenia z nieuczciwymi pracodawcami oraz informowanie odpowiednich instytucji o łamaniu prawa.
.
Bibliografia:
1)Internet: encyklopedia PWN
2)T. Liszcz -„ Prawo pracy a macierzyństwo i rodzina”/ Ethos nr 3, 2003
3) „ Samotne macierzyństwo”-Polityka społeczna nr 8,2003
4) „Spory wokół alimentów”- Gazeta prawna nr 80 ( 1189) 23-25 kwietnia
5)Internet: Tygodnik finansowy- www.tf.pl
6) Internet: miesięcznik- Płaca- www.placa.pl