Republika Litewska (Lietuvos Respublika) w skrócie Litwa (Lietuva) to państwo położone w północno – wschodniej Europie. Stolicą kraju jest Wilno. Litwa graniczy od zachodu z Rosją, od południa z Polską, od wschodu z Białorusią i od północy z Łotwą. Jest częścią homogenicznego regionu gospodarczego zwanego Republikami Bałtyckimi oraz od 1 - go maja 2004 roku jest członkiem Unii Europejskiej.
Litwa należała do pierwszych państw byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, której działacze państwowi i partyjni dostrzegli potrzebę i przede wszystkim możliwość przeprowadzenia radykalnych reform i, co najważniejsze, odzyskania suwerenności i niepodległości. Nastąpiło to 6 września 1991 roku. Jest to ważna data nie tyle może dla samych Litwinów, bo swoją niepodległość liczą od 11 marca 1990 roku od ogłoszenia deklaracji niepodległości – „Akt Rady Najwyższej Republiki Litewskiej o odbudowie niepodległości Państwa Litewskiego”, ale dla zmian w Europie.
W kilka lat po odzyskaniu niepodległości Republika Litewska, którą określano jako „suwerenne demokratyczne państwo wyrażające wolę i interesy narodu Litwy” posiada już podstawowe zręby systemu politycznego. W okresie prowizorium konstytucyjnego trwały prace nad pełną Konstytucją Republiki Litewskiej. Na forum komisji konstytucyjnej Rady Najwyższej ścierały się dwie tendencje. Pierwsza z nich afirmowała system rządów z dominującą pozycją ustrojową prezydenta, gdy druga była za przewagą parlamentu. 13 października 1992 roku ostatecznie przyjęto projekt ustawy zasadniczej o trybie wejścia w życie Konstytucji Republiki Litewskiej oraz ustawy o referendum konstytucyjnym. Referendum odbyło się 25 października 1992 roku. Udział w nim wzięło 75,25 % uprawnionych do głosowania, a za projektem konstytucji opowiedziało się 56,76% głosujących. Konstytucja oraz ustawa o jej wejściu w życie zostały następnie podpisane i ogłoszone przez Przewodniczącego Rady Najwyższej Republiki Litewskiej.
Litewski system polityczny oparty jest na następujących zasadniczych normach konstytucyjnych: Litwa jest republiką, jest państwem demokratycznym, państwem jednolitym, niepodzielnym na inne formy państwowe, oraz jest państwem socjalnym. Władzę państwową na Litwie sprawuje Sejm, Prezydent Republiki, Rząd oraz Sądy. Uprawnienia władzy określa Konstytucja.
I. Konstytucja Republiki Litewskiej
Nowa Konstytucja Republiki Litewskiej została opracowana w ciągu dziesięciu miesięcy. Deklaruje, że Litwa jest niepodległą republiką demokratyczną, którą tworzy suwerenny naród.
Konstytucja i ustawy są głównym źródłem prawa. W świetle art. 7 ustawy i inne akty prawne sprzeczne z konstytucją uznawane są za nieobowiązujące.
Zgodnie z przepisem art. 150 Konstytucji, składa się ona z trzech aktów: ustawy zasadniczej przyjętej w referendum 25 października 1992 roku, ustawy konstytucyjnej „O Państwie Litewskim” z 11 lutego 1991 roku oraz aktu konstytucyjnego „O nieprzystępowaniu Republiki Litewskiej do postradzieckich Związków Wschodnich” z 8 czerwca 1992 roku. Tekst zasadniczy składa się ze 154 artykułów, które są zawarte w 14 rozdziałach poprzedzonych preambułą i zakończonych postanowieniami końcowymi. Rozdziały konstytucji to: I – Państwo Litewskie, rozdział II – Człowiek i Państwo, rozdział III – Społeczeństwo i państwo, rozdział IV – Gospodarka narodowa i praca, rozdział V – Sejm, rozdział VI – Prezydent Republiki, rozdział VII- Rząd Republiki Litewskiej, rozdział VIII – Sąd Konstytucyjny, rozdział IX – Sąd, rozdział X – Samorząd terytorialny i zarządzanie, rozdział XI – Finanse i budżet państwa, rozdział XII – Kontrola państwowa, rozdział XIII – Polityka zagraniczna i obronna państwa i rozdział ostatni XIV – Zmiana Konstytucji.
Konstytucja określa terytorium Litwy jako jednolite, a zmiana granicy państwowej może nastąpić tylko i wyłącznie w wyniku umowy międzynarodowej zawartej przez Republikę Litewską i ratyfikowanej przez Sejm (większością 4/5 głosów wszystkich jego członków).
Obywatelstwo litewskie nabywa się poprzez więzy krwi. Wyjątki od tej zasady przewiduje ustawa o obywatelstwie. Każdy obywatel również ten, który przebywa za granicami Litwy ma zagwarantowaną opiekę państwa.
Konstytucja gwarantuje wolność człowieka do wyznania i szerzenia religii, możliwość wychowywania swoich dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami religijnymi i etycznymi. Zapewnia świecki charakter instytucji szkolnych i wychowawczych, autonomię dla szkół wyższych.
Przewidziane są w ustawie zasadniczej liczne świadczenia socjalne. Pracujące matki mają zagwarantowany urlop płatny przed i po porodzie. Ponadto konstytucja deklaruje nienaruszalność osobistej korespondencji, rozmów telefonicznych oraz wszelkich innych form komunikowania się obywateli, a o zbieraniu takich informacji o życiu prywatnym obywateli decyduje wyłącznie sąd. Obywatelowi przysługuje prawo do swobodnego poruszania się po terytorium Litwy, wyboru miejsca zamieszkania i wyjeżdżania z kraju. Nie można zabronić obywatelowi powrotu do Litwy. Zabrania się natomiast torturowania, okaleczania, poniżania godności ludzkiej i okrutnego traktowania, jak również wymierzania takich kar.
Ilość gwarantowanych praw, zawartych w ustawie jest liczna i spowodowana jest niewątpliwie wynikiem łamania podstawowych praw jednostki w okresie przynależności Republiki Litewskiej do ZSRR.
W konstytucji można dokonać zmian za pomocą ustawy o zmianie konstytucji. Projekt takiej ustawy musi być dwukrotnie rozpatrzony i uchwalony przez Sejm – przerwa między nimi nie może być krótsza niż 3 miesiące – a w każdym głosowaniu musi uzyskać większość, co najmniej 2/3 ogólnej liczby posłów. Z kolei zmiana art. 1 Konstytucji – „Państwo litewskie jest niepodległą republiką ludową”, może nastąpić jedynie w drodze referendum, musi na to wyrazić zgodę, co najmniej ¾ obywateli Litwy korzystających z praw wyborczych. Również w drodze referendum może dojść do skutku zmiana przepisów rozdziału I – Państwo Litewskie i XIV – Zmiana konstytucji. Uchwaloną ustawę o zmianie konstytucji podpisuje prezydent, który również urzędowo ją ogłasza nie później niż w ciągu 5 dni – w razie nie podpisania w danym terminie, podpisania i promulgacji ustawy o zmianie konstytucji dokonuje przewodniczący Sejmu.
II. System wyborczy
„Naród sprawuje najwyższą władzę suwerenną bezpośrednio albo przez demokratycznie wybranych swoich przedstawicieli” – tak stanowi konstytucja.
Wybory do wszystkich organów przedstawicielskich są powszechne, bezpośrednie, wolne, równe i tajne.
Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom litewskim, którzy w dniu wyborów ukończyli 18 lat. Jedynie osoby ubezwłasnowolnione orzeczeniem sądu nie mogą korzystać z tego prawa.
Bierne prawo wyborcze w wyborach parlamentarnych przysługuje obywatelom, którzy w dniu wyborów mają ukończone, co najmniej 25 lat i na stałe są zameldowani na Litwie. Z tego prawa wyborczego nie mogą korzystać osoby odbywające zasadniczą lub zastępczą służbę wojskową, odbywające służbę w systemie obrony kraju, oficerowie policji i służby wewnętrznej, podoficerowie i żołnierze nadterminowi, płatni pracownicy jednostek militarnych i służb bezpieczeństwa, jak również osoby odbywające karę.
Każdy wyborca dysponuje taką samą liczbą głosów – dwoma głosami w wyborach parlamentarnych i jednym głosem w wyborach prezydenckich.
Prawo zgłaszania kandydatów w wyborach parlamentarnych i samorządowych przysługuje tylko partiom i koalicjom wyborczym.
Spośród 141 deputowanych do Sejmu, 71 wybiera się w okręgach jednomandatowych (obowiązuje system większościowy), natomiast 70 w jednym wielomandatowym okręgu wyborczym (obowiązuje system proporcjonalny). Wybory do Sejmu przeprowadzane są nie wcześniej niż na 2 miesiące i nie później niż na miesiąc przed upływem kadencji. Wybory przedterminowe mogą być przeprowadzone na podstawie uchwały Sejmu (zwykła większość głosów; frekwencja: 3/5 ogólnej liczby posłów) oraz może je zarządzić Prezydent Republiki.
Warunkiem zdobycia mandatu w okręgu jednomandatowym jest uzyskanie bezwzględnej większości głosów (przy frekwencji 40%). Gdy żaden kandydat nie uzyska wymaganej liczby głosów to w drugiej turze biorą udział dwaj kandydaci którzy zdobyli najwięcej głosów. Jednak kiedy było tylko dwóch kandydatów w danym okręgu i żaden nie uzbierał wymaganej liczby głosów wybory są powtarzane. W okręgu wielomandatowym kandydaci są zarejestrowani na listach okręgowych, a w podziale mandatowym biorą udział listy które uzyskały minimum 5% oddanych głosów (przy frekwencji 25%).
Wybory prezydenckie przeprowadzane są co 5 lat. Kandydat musi w dniu wyborów mieć ukończone 40 lat, przed wyborami przez ostatnie 3 lata zamieszkiwać na terytorium Litwy oraz musi również zebrać, co najmniej 20 tysięcy podpisów wyborców. Za wybranego uważa się kandydata, który uzyskał, co najmniej 50 % głosów przy co najmniej 50% frekwencji. Jednak, kiedy nikt nie zwyciężył w pierwszej turze, to w drugiej spotykają się tylko dwaj, którzy osiągnęli najlepszy wynik w pierwszej. Prezydentem zostaje ten, który zdobędzie więcej głosów.
W październiku 1996 roku wszystkie partie polityczne obowiązywał 5-procentowy próg wyborczy, zaś koalicje wyborcze 7-procentowy.
III. System partyjny i partie polityczne
„Obywatelom gwarantuje się prawo do swobodnego zrzeszania się w stowarzyszenia, partie polityczne bądź zrzeszenia, o ile ich cele i działalność nie są sprzeczne z Konstytucją i ustawami. Nikt nie może być zmuszany do przynależności do jakiegokolwiek stowarzyszenia, partii politycznej bądź zrzeszenia. Tryb tworzenia i działalność partii politycznych oraz innych organizacji politycznych i społecznych reguluje ustawa” – art. 35 Konstytucji.
Działalność Partii politycznych na Litwie reguluje „Ustawa o partiach politycznych”, przyjęta 25 września 1990r.
Partie polityczne mogą być tworzone przez co najmniej 400 pełnoletnich obywateli, którzy korzystają z czynnego prawa wyborczego. Na zebraniu założycielskim muszą przyjąć statut, program i wybrać organy kierownicze. Natomiast w ciągu miesiąca od daty odbycia się zebrania założycielskiego muszą wystąpić z wnioskiem do ministra sprawiedliwości o jej zarejestrowanie, aby uzyskać osobowość prawną.
Cele i działalność partii misi być zgodna z konstytucją i ustawami. Ustawa zakazuje tworzenia partii propagujących: nierówność rasową, religijną i narodową, metody totalitarne i autorytarne, siłowe przejęcie władzy; wojnę, przemoc, nieprzestrzeganie praw i wolności człowieka i obywatela.
Każdy obywatel może być członkiem tylko jednej partii.
Nadzór nad partiami politycznymi sprawuje sąd powszechny, a ściślej Sąd Okręgowy w Wilnie. Na wniosek ministra sprawiedliwości może zawiesić działalność partii albo zakazać jej działania.
Funkcje partii (według ustawy) polegają na zapewnieniu pluralizmu i demokratycznego charakteru systemu politycznego Litwy, kształtowanie i wykonywanie woli politycznej obywateli, umacnianiu niezależnego, demokratycznego charakteru państwa i rozwoju społeczeństwa.
Oto przykłady partii i ugrupowań politycznych na Litwie: Litewska Partia Socjaldemokratyczna, Partia Pracy, Nowy Związek (socjalliberałowie), Związek Partii Chłopskiej i Nowej Demokracji (partie lewicowe oraz centrolewicowe), Partia Liberalnych Demokratów, Litewska Partia Chrześcijańskich Demokratów, Związek Ojczyzny, Związek Liberałów i Centrystów (partie prawicowe oraz centroprawicowe).
Pierwsze partie polityczne zostały założone w 1989 r., dokładniej – reaktywowane zostały organizacje partyjne działające na Litwie w latach 1918–1940. W końcu 1992 r. w kraju działało 11 partii. Rozwój partii politycznych oraz systemu partyjnego cechował się dynamizmem.
W połowie 2004 roku w Ministerstwie Sprawiedliwości było zarejestrowanych 36 partii politycznych.
IV. Sejm
Litewski parlament (Seimas) jest jednoizbowy tworzony przez 141 przedstawicieli narodu. Jest jednym z organów sprawujących władzę państwową jak również organem jak wynika z konstytucji równorzędnym i niezależnym od innych organów państwowych. Tylko i wyłącznie parlament jest organem przedstawicielskim.
Posłowie wybierani są na 4-letnią kadencję, która jest liczna od dnia pierwszego posiedzenia nowo wybranego parlamentu. Posłów chroni immunitet. Nie wolno im pracować w instytucjach i organizacjach państwowych oraz zakładach prywatnych, nie wolno prowadzić przedsiębiorstwa i działalności handlowej. Poseł może być jedynie powołany na stanowisko Prezesa Rady Ministrów lub ministra. Poseł otrzymuje dietę poselską i oprócz niej nie może przyjmować innego wynagrodzenia (jedynie za działalność twórczą).
Warunkiem objęcia mandatu jest złożenie przysięgi - w ciągu miesiąca od pierwszego posiedzenia. Mandat przedstawicielski wygasa wskutek: upływu kadencji, śmierci, ubezwłasnowolnienia (czyli, utraty prawa wyborczego), pozbawienia mandatu przez Sejm w drodze postępowania dyscyplinarnego, nieważności wyborów, utraty obywatelstwa litewskiego oraz podjęcia zatrudnienia przez deputowanego lub niezrezygnowania z pracy niedającej się pogodzić z obowiązkami.
Deputowany nie może być pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej za poważne naruszenie konstytucji, złamanie złożonej przysięgi lub za popełnienie przestępstwa. O Pociągnięcie do takiej odpowiedzialności może wystąpić jedynie prezydent lub ¼ ogólnej liczby członków Sejmu.
Sejm obraduje na sesjach. W ciągu roku zbiera się na dwie zwyczajne: wiosenną (od 10 marca do 30 czerwca) i jesienną (od 10 września do 23 grudnia). Na pierwsze posiedzenie nowo wybranego sejmu zwołuje prezydent (w ciągu 15 dni od wyborów), a jeżeli tego nie zrobi to posłowie mogą zebrać się sami następnego dnia po upływie terminu. Sejm może zadecydować o przedłużeniu sesji – decyzją Przewodniczącego Sejmu, wnioskiem 1/3 ogólnej liczby deputowanych lub decyzją prezydenta. Sejm może być również zwołany na sesje nadzwyczajną.
Na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu wybiera się Przewodniczącego Sejmu, jego zastępców oraz kanclerza Sejmu. Przewodniczący nie może przynależeć do frakcji parlamentarnych. Ma to dać gwarancję jego niezależności w kierowaniu pracami izby. Jest on druga po prezydencie osobą w państwie.
Część organów posiada status konstytucyjny np. Przewodniczący Sejmu, a takie organy jak zastępcy Przewodniczącego Sejmu, kanclerze, Zarząd Sejmu, komitety i komisje maja status regulowany.
Władza stanowienia prawa zastrzeżona jest wyłącznie dla Sejmu. Uchwala on ustawy o zmianie konstytucji, ustawy konstytucyjne sensu stricte i inne ustawy. Towarzyszy temu jakikolwiek brak kompetencji egzekutywy do wydanych aktów prawnych o mocy prawnej ustawy. Tryb postępowania ustawodawczego reguluje konstytucja i regulamin Sejmu.
Członkowie Sejmu korzystają z prawa inicjatywy ustawodawczej jak również prezydent, rząd i grupa 50000 obywateli (posiadających prawo wyborcze). Sejm zapoznaje się z „pomysłem” ustawy wnioskodawcy i podejmuje uchwałę o przyjęciu projektu ustawy i włącza go do porządku prac izby w danej sesji lub uchwały o odroczeniu postępowania ustawodawczego i zwróceniu projektu ustawy wnioskodawcy, aby go uzupełnił, albo uchwałę o odrzucenie projektu ustawy. Następnie projekt podlega rozpatrzeniu w trzech etapach postępowania:
1. rozpatrzenie projektu ustawy w komitecie prowadzącym,
2. rozpatrzenie projektu ustawy na posiedzeniu parlamentarnym,
3. przyjęcie projektu ustawy w głosowaniu.
Ustawę uważa się za uchwaloną przez Sejm, kiedy w głosowaniu większość członków Sejmu uczestniczących w posiedzeniu było „na tak”. Ustawy uchwalone przez Sejm podpisuje prezydent. Ma na to 10 dni. W przypadku, kiedy jej nie podpisze ani nie zwróci w danym terminie, ustawę podpisuje i zarządza jej opublikowanie Przewodniczący Sejmu.
Oprócz funkcji ustawodawczej Sejm realizuje funkcje kontrolną oraz kreacyjną. Uchwala on budżet państwa i kontroluje jego wykonanie. Wprowadza zarządzenia bezpośrednie, stanu wojennego, ogłasza mobilizacje i demobilizację, decyduje o użyciu sił zbrojnych, oraz wprowadzeniu stanu wyjątkowego. Podejmuje decyzje w spawie przeprowadzenia referendum. Kreuje skład personalny określonych organów państwa np. powołuje Główną Komisję Wyborczą. Ponadto zarządza prezydenckie wybory zwyczajne i przedterminowe.
V. Prezydent Republiki Litewskiej
„Prezydent Republiki stoi na czele Państwa (…) reprezentuje Państwo Litewskie i wykonuje wszystkie obowiązki nałożone na niego przez Konstytucję oraz ustawy” art. 77 Konstytucji.
W pierwszych wyborach prezydenckich w odrodzonej Litwie, które odbyły się 25 lutego 1993r zwyciężył przewodniczący LDPP – Algirdas Brazauskas. Obecnie jest nim Valdas Adamkus, który 27 czerwca 2004 roku w drugiej turze wyborów prezydenckich zdobył 51,87 % głosów i pokonał K.D. Prunskiene (46,69% głosów).
Prezydent Litwy jest klasyczną głową państwa. Konstytucja daje mu duże uprawnienia jednakże stawia pewne ograniczenia.
Prezydent korzysta z przywileju nietykalności (immunitet czasowy): „ Osoba Prezydenta Republiki jest nietykalna. W okresie wykonywania swoich obowiązków nie może on być aresztowany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej albo administracyjnej”. Jest pozbawiony odpowiedzialności parlamentarnej za akty urzędowe. Ponosi jedynie przed Sejmem odpowiedzialność konstytucyjną za poważne naruszanie konstytucji, złamanie przysięgi lub przestępstwo.
Prezydent zobowiązany jest do zawieszeniach swojej działalności w partiach i organizacjach politycznych aż do rozpoczęcia nowej kampanii wyborczej. Nie może być również członkiem Sejmu, pobierać żadnego innego wynagrodzenia poza ustalonym dla Prezydenta Republiki oraz za działalność twórczą.
Kadencja Prezydenta Republiki Litewskiej trwa 5 lat. Wybierany jest on przez naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym, bezwzględna większością głosów. Ta sam osoba może być wybrana nie więcej niż dwa razy z rzędu.
Wybory prezydenckie przeprowadzane są w ostatnią niedzielę, na dwa miesiące przed upływem kadencji poprzedniego prezydenta. Zarządzane są przez Sejm. Nowo wybrany prezydent obejmuje urząd następnego dnia po wygaśnięciu kadencji ustępującego i po złożeniu przysięgi.
Zgodnie z konstytucją „opróżnienie” urzędu prezydenta następuje gdy:
• upłynie czas, na który został wybrany,
• zostaną zarządzone przedterminowe wybory prezydenckie,
• zrezygnuje z zajmowanego urzędu,
• umrze,
• zostanie pozbawiony urzędu przez Sejm większością 3/5 ogólnej liczby posłów, w razie poważnego naruszenia konstytucji, złamania przysięgi lub popełnienia przestępstwa,
• Sejm podejmie większością 3/5 ogólnej liczby posłów (po zasięgnięciu opinii Sądu Konstytucyjnego) uchwałę o niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu z uwagi na stan zdrowia.
W razie przejściowej niemożności sprawowania urzędu Przewodniczący Sejmu czasowo zastępuje prezydenta. Nie może jednak tak jak prezydent zarządzać przedterminowych wyborów do Sejmu, dymisjonować i mianować ministrów bez zgody Sejmu.
I tak w ostatni dzień marca 2004 roku Sąd Konstytucyjny orzekł, iż w trzech przypadkach działania Prezydenta Litwy R. Paksasa są niezgodne z Konstytucją. Następnie 6 kwietnia 2004 r. skończyło się trwające 13 miesięcy i 11 dni urzędowanie prezydenta R. Paksasa. Członkowie Sejmu większością głosów potwierdzili wszystkie trzy zarzuty stawiane Prezydentowi R. Paksasowi dotyczące poważnego naruszenia Konstytucji oraz złamania przysięgi. Za pierwszymi dwoma – nadanie obywatelstwa Jurijowi Borisowowi oraz upowszechnienie tajnej informacji – głosowało 86 posłów. Trzecie oskarżenie – czynienie nacisku na spółkę prywatną – podtrzymało 89 parlamentariuszy. Był to pierwszy przypadek impeachmentu prezydenta w Europie. Na Pałacu Prezydenckim została opuszczona flaga Prezydenta R. Paksasa, wciągnięto zaś flagę tymczasowego przywódcy kraju Arturasa Paulauskasa. Sąd Konstytucyjny orzekł, że były Prezydent R. Paksas, który poważnie naruszył Konstytucję oraz złamał przysięgę, nigdy nie będzie mógł zajmować stanowiska prezydenta, ani też członka sejmu, premiera, ministra, sędziego czy kontrolera państwowego.
Prezydent Republiki korzysta z praw inicjatywy ustawodawczej. Podpisuje i zarządza opublikowanie ustawy uchwalonej przez Sejm (w ciągu 10 dni od jej otrzymania). Może taką ustawę również zwrócić do Sejmu (umotywowanym wnioskiem) do ponownego rozpatrzenia. Nie może korzystać z prawa weta w stosunku do ustaw przyjętych w referendum oraz gdy za ustawą głosowało więcej niż ½ ogólnej liczby członków Sejmu.
Ponadto zarządza wybory zwyczajne i przedterminowe do Sejmu oraz może on zwołać nadzwyczajne sesje Sejmu. Coroczne wygłasza orędzie o stanie Litwy, o wewnętrznej i zagranicznej polityce kraju.
Kompetencje prezydenta w jego relacjach z rządem są wieloaspektowe. Prowadzi on wspólnie z rządem politykę zagraniczną, podpisuje umowy międzynarodowe i przedkłada je parlamentowi do ratyfikacji. Powołuje premiera, powierzając mu misję utworzenia rządu. Zatwierdza skład personalny rządu przedstawiony przez premiera, a następnie ubiega się o wotum zaufania, po uprzednim przedstawieniu izbie programu rządu. Prezydent jest w stanie wymusić podanie się premiera do dymisji np. 8 luty 1996r. dymisja rządu A. Slażeviciusa, doprowadził do tego prezydent A. Brazauskas oraz wiosna 2000r. – dymisja rządu G. Vagnoriusa z inicjatywy prezydenta V. Adamkusa.
Prezydent mianuje i odwołuje dowódców wojska za zgodą Sejmu. Kieruje również Radą Obrony Państwa, podejmuje decyzje w sprawach obrony, wprowadzenia stanu wojennego oraz mobilizacji. Podjęte decyzje przedkłada Sejmowi do zatwierdzenia.
Ponadto przedstawia Sejmowi kandydatów na sędziów Sądu Najwyższego, Sądu Apelacyjnego i Sądu Konstytucyjnego oraz kandydata na stanowisko kontrolera państwowego (u nas Prezes NIK-u) i przewodniczącego Zarządu Banku Litwy.
Głowa państwa może również nadawać obywatelstwo, stosować prawo łaski, przyznawać nagrody państwowe.
VI. Rząd Republiki Litewskiej
Rząd zgodnie z konstytucją tworzą Prezes Rady Ministrów i ministrowie. Prezesa mianuje i odwołuje prezydent, za zgodą parlamentu. Na wniosek premiera ministrów powołuje prezydent. W ciągu 15 dni Prezes Rady Ministrów musi przedstawić parlamentowi utworzony przez siebie i zaakceptowany przez prezydenta rząd i jego program. Zaczyna działać po zaakceptowaniu przez parlament programu.
Do uprawnień i obowiązków rządu można zaliczyć:
• strzeżenie nienaruszalności terytorium państwa i gwarantowanie bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego,
• wykonywanie ustaw i uchwał Sejmu oraz zarządzeń prezydenta,
• koordynowanie działalności minister oraz innych instytucji rządowych,
• przygotowywanie projektu budżetu i przedłożenie parlamentowi sprawozdania z jego wykonania,
• nawiązywanie stosunków dyplomatycznych oraz podtrzymywanie więzi z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi.
Pracami rządu kieruje premier. W przypadku, kiedy on nie może wykonywać swoich obowiązków powierza się je jednemu z ministrów (nie dłużej niż na 60 dni).
W skład rządu wchodzi 19 ministerstw, którymi kierują poszczególni ministrowie.
Uchwały rządu podpisuje premier oraz właściwy minister. Decyzje zapadają większością głosów, w obecności co najmniej połowy składu rządu, a głosowanie jest jawne i zarządzane w sytuacji wystąpienia różnic zdań lub na wniosek jednego z ministrów.
Rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem za swoją ogólną działalność.
Misję rządu kończy jego dymisja składana prezydentowi, gdy:
• parlament dwa razy z rzędu nie zaaprobuje programu nowo utworzonego rządu,
• parlament w tajnym głosowaniu wyrazi premierowi lub rządowi wotum nieufności,
• premier poda się do dymisji lub umrze,
• każdorazowo po wyborach parlamentarnych lub prezydenckich.
Członkowie rządu korzystają z immunitetu, nie mogą być oni pociągnięci do odpowiedzialności karnej ani aresztowani bez zgody Sejmu, w okresach międzysesyjnych bez zgody prezydenta.
VII. Sądownictwo
Wyróżniamy: Litewski Sąd Najwyższy, Litewski Sąd Apelacyjny, sądy okręgowe, sądy rejonowe. Ich strukturę i kompetencje określa ustawa o sądach Republiki Litewskiej. Sędziów i przewodniczących sądów litewskich mianuje i odwołuje prezydent. Za aprobatą Sejmu w przypadku Sądu Apelacyjnego, a w przypadku Sądu Najwyższego – przedstawia tylko kandydata, a Sejm dokonuje jego mianowania lub odwołania.
Sędziami mogą być osoby posiadające obywatelstwo litewskie. Nie mogą oni pełnić żadnych innych funkcji z wyboru lub mianowania, prowadzić przedsiębiorstwa, działalności handlowej oraz pracować w instytucjach i zakładach prywatnych. Sędziowie są bezpartyjni, chroni ich immunitet.
Sąd Konstytucyjny odgrywa szczególnie ważne miejsce w litewskim systemie prawnym. Składa się on z 9 sędziów. Każdy z nich jest mianowany przez Sejm, w równej liczbie (po trzech) spośród kandydatów zgłaszanych przez Prezydenta, Przewodniczącego Sejmu i Przewodniczącego Sądu Najwyższego. Kadencja trwa 9 lat. Co 3 lata odnowieniu ulega 1/3 składu Sądu.
Sąd ten ma za zadanie opiniowania zgodności z Konstytucją Republiki Litewskiej aktów prawnych najwyższych władz ustawodawczych i wykonawczych Litwy. Stwierdza prawidłowość przebiegu wyborów prezydenckich i parlamentarnych, orzeka, czy stan zdrowia Prezydenta pozwala mu na dalsze wykonywanie jego obowiązków. Stwierdza również zgodność z konstytucją umów międzynarodowych. Określa, czy funkcjonariusze państwa, wobec których podjęto postępowanie procesowe, naruszyli konstytucję.
Rozstrzygnięcia Sądu Konstytucyjnego są ostateczne i niezaskarżalne.
Bibliografia
1. Gdulewicz E. „Ustroje państw współczesnych” cz. 2,
Lublin 2002
2. Przybyła Sylwester „Litwa” – Informator,
Warszawa 1998 r.
3. „Encyklopedia politologii. Ustroje państw” tom.2,
rok 2000
4. www.lietuva.lt
