Przyczyny współpracy Polski, Czechosłowacji i Węgier
Jeszcze w latach 80-tych w środowiskach dysydenckich w Polsce, Czechosłowacji i na Węgrzech pojawiły się koncepcje nawiązujące do potrzeby koordynowania współpracy krajów Europy Srodkowej. Po Jesieni Ludów znalazły się one w politycznej pustce, którą chciały jakoś wypełnić. Prozachodni kierunek nowych elit,przejmujących władzę,doprowadził do zawierania umów politycznych o przyjaźni, współpracy i dobrym sąsiedztwie z państwami zachodnimi. Z inicjatywą stworzenia ugrupowania regionalnego wystąpił wiosną prezydent Czechosłowacji Vaclav Havel. Impulsem zewnętrznym odziałującym na konkretyzację idei współpracy regionalnej wynikał z obaw Zachodu, by po rozpadzie struktur polityczno-militarnych i gospodarczych na Wschodzie nie doszło do „bałkanizacji“ obszaru między Zachodem a ZSSR. „Prezydent USA George Bush podczas wizyty w Pradze w 1990 roku podkreślał, że żadne państwo srodkowoeuropejskie nie może liczyć na szczególne względy w integracji ze strukturami Europy Zachodniej, a współpraca Polski, Czechosłowacji i Węgier będzie sprawdzianem ich dojrzałości politycznej i organizatorskiej.“1 Kolejnym powodem współpracy trzech państw srodkowoeuropejskich była możliwość użycia ostrzejszej polityki w rozmowach z rosyjskimi politykami i wymuszenie szybkiego usunięcia rosyjskiego wojska z obszaru tych państw. Podczas rozmów o losie UW i RWPG reprezentanci przyszłej Grupy Wyszehradzkiej odrzucili dalsze istnienie tych organizacji. Wspólne zrzeczenie się czlonkowstwa w tych organizacjach sprawiłoby ich samowolny zanik.Tym samym panstwa te wymusiły sobie ich szybką likwidację.
Kraje te łączyło również dążenie do integracji z politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi strukturami świata zachodniego a także zbliżony poziom rozwoju cywilizacyjnego.
„Tego typu współpraca nigdy nie była traktowana jako alternatywa dla możliwości integracji z Zachodem, ale jako zespół przedsiewzięć wspomagających tą integrację“.2
Powstanie i rozwoj Grupy Wyszehradzkiej
Pierwsze spotkanie konsultacyjne na najwyższym szczeblu z udziałem prezydentów, premierów
i ministrów spraw zagranicznych Polski, Czechosłowacji i Węgier odbyło się 9 kwietnia 1990 roku w Bratyslawie. „Nie przyniosło ono jednak żadnych rezultatów poza ogólnymi zapewnieniami o potrzebie koordynacji dzialań tych państw w zakresie polityki zagranicznej oraz ekonomicznej. Przeciwko bardziej ścisłemu współdziałaniu występowały wówczas Węgry. Budapeszt promocje swych interesów w Europie Zachodniej wiązał wówczas z tak zwaną Grupą Adria, która następnie przekształciła się w Heksagonale, aby dokończyć politycznego żywota jako Inicjatywa Srodkowoeuropejska.“3 Drugą przyczyną było, że Węgry stały w przededniu pierwszych demokratycznych wyborów parlamentarnych. Ich reprezentantom odbierało to mandat do podejmowania wiążących decyzji.
1 Bezpieczeństwo państw Grupy Wyszehradzkiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Sląskiego, Katowice 1995
2 Od trójkąta Wyszehradzkiego do Grupy Wyszehradzkiej, „Sprawy Międzynarodowe“ nr.3 1994
3 Grupa Wyszehradzka – narodziny i zmierzch, Andzej Grajewski, „Przegląd polityczny“ nr.32 1996,
Również między ówczesnym kierownictwem Polski i Czechosłowacji wystąpiły istotne różnice w podejściu do kwestii charakteru i formy współpracy.
„Drugie spotkanie prezydentów trzech państw odbyło się w Budapeszcie, a następnie
w Wyszehradzie 12-15 lutego 1991 roku. W trakcie spotkania ustalono, ze współdziałanie trójstronne nie będzie miało charakter organizacji międzynarodowej, lecz formę regularnych konsultacji i rzeczowej wpółpracy w tych dziedzinach, które partnerzy określą jako potrzebne. Zadecydowano, że spotkania na „szczycie“ odbywać się będą corocznie“.4
15 lutego prezydenci Lech Wałęsa i Vaclav Havel oraz premier Josef Antall podpisali „Deklarację o współpracy Rzeczpospolitej Polskiej, Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej i Republiki Węgierskiej w dążeniu do integracji europejskiej“. W dokumencie tym strony zapowiedziały zharmonizowanie swoich działań na rzecz kształtowania współpracy i ścisłych kontaktów z instytucjami europejskimi, prowadzenie konsultacji w sprawach dotyczących ich bezpieczeństwa, rozwijania szerokiej współpracy gospodarczej i ekologicznej,
współpracy w dziedzinach humanitarnych, dążenia do uzgadniania polityki zagranicznej, popierania likwidacji wszystkich istniejących przejawów systemu totalitarnego.
W ciągu 1991 roku zintensywniono dwu- i trójstronne konsultacje na różnych szczeblach między sygnatariuszami tzw. Trójkata Wyszehradzkiego.
Na trzecim szczycie prezydentów Polski, Czechosłowacji i Węgier w Krakowie 5-6 października 1991 roku przyjęto kolejną deklarację - tzw. Deklarację Krakowską, której istotnymi elementami były między innymi: dążenia do współkształtowania nowego porządku w Europie, przyśpieszenie integracji sygnatariuszy ze Wspólnotami Europejskimi, wypracowanie konkretnych form współpracy regionalnej i subregionalnej w Europie Srodkowo-Wschodniej.W specjalnym oświadczeniu ministrów spraw zagranicznych wypowiedziano się także za nadaniem prawnego kształtu kontaktom z NATO.
W Krakowie podpisano układy: między Polską i Czechosłowacją „O dobrym sąsiedztwie, solidarności i przyjaznej współpracy“ oraz między Polską i Węgrami „O dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy“. Nie doszło jednak do podpisania trzeciego traktatu między Czechosłowacją a Węgrami. Węgry oskarżały władze słowackie o złe traktowanie mniejszości węgierskiej na Słowacji. Słowacja z kolei zarzucała Węgrom tendencje rewizjonistyczne – podważanie jej integralności terytorialnej. „Do tego dołączył się jeszcze spór o budowę zapory wodnej w Gabczikowie na Dunaju, ciągnący się od początku lat dziewiędziesiątych.Spór ten załagodzil dopiero Miedzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze w 1998 roku, zarzucając obu stronom łamanie umowy z 1977 roku.“5
Bezpośrednim następstwem tego spotkania było powołanie Srodkowoeuropejskiej strefy wolnego handlu.
„Ostatnim epizodem bliskiej współpracy było spotkanie prezydentów w Pradze 5-6 maja 1992 roku. Nie przyniosło ono żadnych nowych impulsów.Zdecydowano jednak, ze trzy państwa nadal będą koordynować swoje działania integracyjne z Europą i ze wspólnie złożą wniosek o przyjęcie do EWG. We wspólnej deklaracji podkreślono, że rozwijająca się współpraca Polski, Czechosłowacji i Węgier stała się nowym modelem stosunków w Europie Srodkowej.
Był to szczytowy okres koordynacji działań w ramach Trójkąta Wyszehradzkiego. Jej symbolem był również akt z 16 grudnia 1992 roku, kiedy premierzy Polski, Czechosłowacji i Węgier podpisali w Brukseli umowy o stowarzyszeniu z EWG.“ 6
4Nowy regionalizm w Europie a Polska, „Sprawy Międzynarodowe“ nr1 1992
5Zarys wpółczesnych stosunków międzynarodowych, Erhard Cziomer
6Grupa Wyszehradzka – narodziny i zmierzch, Andrzej Grajewski, „Przegląd polityczny“ nr.32 1996 s.43
„11 listopada rządy państw „Trójkąta“ skierowały do EWG memorandum, w którym wezwały Wspólnotę, aby oświadczyła, że integracja z państwami wyszehradzkimi jest celem Wspólnoty, postulowały intensyfikacje dialogu politycznego na wszystkich szczeblach, zaapelowały o szybkie otwarcie rynków EWG dla ich towarów. Odpowiedzią na to memorandum był raport, opracowany przez Komisję Wspólnot Europejskich „ Ku bliższemu stowarzyszeniu z państwami Europy Srodkowej i Wschodniej“. Stwierdzał on, że w odpowiednim momencie muszą być podjęte decyzje polityczne, które uwzględnią indywidualną sytuację każdego kandydującego państwa a określenie kalendarza na obecnym etapie jest przedwczesne, bo będzie to zależało od szybkości, z jaką kandydaci spełnią wymienione warunki.“ 7
Zapowiedź indywidualnego rozpatrywania kandydatur do pełnego członkowstwa sprawiła, że państwa Trójkąta Wyszehradzkiego nie wydawały od tego momentu żadne wspólne akty na drodze do politycznej i gospodarczej integracji z UE. Formalne wnioski o członkowstwo Unii złożyły już więc indywidualnie.
„Pierwsze merytoryczne decyzje w sprawie przyjęcia państw tego regionu zapadły jednak dopiero na szczycie UE w Essen 7 grudnia 1994 roku. Zatwierdzona wówczas została „Strategia integracji stowarzyszonych państw Europy Środkowej i Wschodniej“, która miała przygotować kraje wyszehradzkie oraz Bułgarię i Rumunię do członkowsta w Unii.“ 8 Wtedy kraje Grupy poczuły, że utraciły swoją uprzywilejowaną pozycję.
„Strategia zakładała system regularnych spotkań na różnych szczeblach, zapowiedziała opublikowanie „Białej Księgi“ zawierającej normy funkcjonowania jednolitego rynku Unii, jakie muszą wprowadzić do swego ustawodawstwa państwa kandydujące, aby uzyskać członkowstwo w Unii. Przygotowanie państw stowarzyszonych do członkowstwa w Unii ma być finansowane z budżetu PHARE i pożyczek Europejskiego Banku Inwestycyjnego.“ 9
„Nie oznaczało to jednak natychmiastowego rozpoczęcia negocjacji o członkowswo. Brak sukcesów wspólnych inicjatyw skierowanych na integrację ze strukturami Europy Zachodniej
z pewnością przyczyniło się do zahamowania wiary w skuteczność takich poczynań. Oddalała się perspektywa sworzenia strefy stabilizacji i bezpieczeństwa w Europie Środkowej. Zachęcało to krytyków wspólnych poczynań do głośnego manifestowania swego niezadowolenia.“ 10
Ideowe wyczerpanie wyszehradzkiego pomysłu
„Wśród przyczyn regresu współpracy regionalnej w Europie Srodkowej należy wskazać na zmiany, jakie w połowie 1992 roku zaszły w Czechosłowacji. Vaclav Klaus, pierwszy premier Czech, którego ruch ODS zdecydowanie zwycieżył w Czechach w trakcie wyborów parlamentarnych w czerwcu 1992 roku był od dawna zdeklarowanym przeciwnikiem tej współpracy. Uważał, ze Trójkąt Wyszehradzki nie przyczynia się do przyśpieszenia integracji z Europą Zachodnią. W styczniu 1993 roku stwierdził, że :„Wyszehrad nas nie dotyczy. Był to proces stworzony całkowicie sztucznie przez Zachód, być może przez Brukselę, ale z pewnością nie przez nas w Europie Srodkowej“.11
Nowy przywódca Słowacji Vladimir Mecziar nie miał sprecyzowanego zdania na temat wartości współpracy regionalnej. Latem 1992 roku los Czechosłowacji byl przesądzony. Rozpoczęto przygotowanie do tworzenia suwerennych państw: Czech i Słowacji. W tej sytuacji zmalało.
7Grupa Wyszehradzka – współpraca polityczna i gospodarcza, M. Szczepaniak, S. Deszyński s.19
8Grupa Wyszehradzka – narodziny i zmierzch, Andzej Grajewski, „Przegląd polityczny“ nr. 32 1996
9Grupa Wyszehradzka – współpraca polityczna i gospodarcza, M. Szczepaniak, S. Deszyński s.23
10Grupa Wyszehradzka – narodziny i zmierzch, Andzej Grajewski, „Przegląd polityczny“ nr. 32 1996
11Grupa Wyszehradzka – narodziny i zmierzch, Andzej Grajewski, „Przegląd polityczny“ nr. 32 1996
zainteresowanie Pragi i Bratysławy inicjatywami regionalnymi. Równocześnie narastał juz wyżej wspomniany konflikt słowacko-węgierski.
Wszystko to sprawiło, że porozumienie Polski, Czech, Słowacji i Węgier znalazło się
w politycznym zamrażalniku, a od 1993 roku zaczęto nazywać go Grupą Wyszehradzką.
Rozpad Czechosłowacji przyniósł nową sytuację. „Kilka podstawowych wskaźników – poziom gospodarczy, skala bezrobocia,wskaźniki inflacji, stan budżetu państwa – wysunęlo Czechy na pierwsze miejsce w Grupie, przesuwając Słowację na ostatnie.“ 12 S. Vondrovi, wicepremierowi spraw zagranicznych Czech, udało się trafnie ocenić czeskie poglądy w tej sprawie: „Wraz z podziałem Czechosłowacji, zmienia się sytuacja geopolityczna w Europie, a pozycja Republiki Czeskiej jest inna niż pozycja całej federacji. Poprzez podział federacji Republika Czeska przesuwa się na Zachód również pod względem geopolitycznym.“ 13
Natomiast minister spraw zagranicznych Czech, J. Zieleniec, uzasadnił niechęc Czech do współpracy: „ W Polsce powstał projekt wyrażony przez Walęsę: dobrze, skoro nas NATO nie przyjmie, zrobimy sobie własne, drugie NATO, skoro nie chce nas Wspólnota Europejska, zrobimy sobie w Grupie Wyszehradzkiej drugą Wspólnotę. Premier Mecziar powiedział w Bratysławie: Jeśli Zachód nas nie przyjmie, zwrócimy się na Wschód. Dla nas nie jest to alternatywa i dlatego nie możemy być częścią żadnego ugrupowania, które myśli w ten
sposób.“ 14
Zieleniec odwoływal się do słów wypowiedzianych przes Wałęsę w maju 1992 roku na temat ewentualnego NATO bis w Europie Srodkowo-Wschodniej.
Jednak próby samodzielnego wejścia do struktur Wspólnot Europejskich, spotkały się z negatywną reakcją państw zachodnich. „Wypowiedź duńskiego ministra spraw zagranicznych Nielsa H. Petersona, że Wspólnota będzie intensywnie popierać wszelkie formy współpracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej i nie zamierza traktować tego ugrupowania jako konkurencji dla struktur zachodnioeuropejskich, była ważnym sygnałem,iż wszelkie działania w „pojedynkę“ są skazane na niepowodzenie.“15 Współdziałanie państw „Wyszehradu“ państwa zachodnie traktowały jako znaczący element stabilizacji w Europie Srodkowej. „Z drugiej jednak strony, niektórzy zachodni politycy podsycali wyścig państw Grupy do Europy, wyróżniając którąś ze stron dowodami szczególnej sympatii.“ 16
Kolejnym czynnikiem, który w Czechach spowodował niechęć i obawy przed zacieśnieniem współpracy był układ polityczny po wyborach we wrześniu 1993 roku w Polsce i w marcu 1994 roku na Węgrzech, w wyniku których doszly do władz formacje lewicowe.
Stanowisko Czach wobec współpracy można więc było okreslić jako minimalistyczne (zabezpieczenie własnego interesu narodowego). Najlepiej jawiło się stanowisko Polski, która maksymalizowała swoje oczekiwania względem racjonalizacji, chcąc tą drogą realizować swoje strategiczne cele.
„Symbolicznym zmierzchiem pierwszego etapu współpracy Polski, Czech, Słowacji i Węgier była wizyta prezydenta USA Billa Clintona w Pradze 12 stycznia 1994 roku, kiedy nie doszło do wspólnego z nim spotkania premierów państw Grupy Wyszehradzkiej. Premier Klaus, jako gospodarz zdecydował, że do ich rozmowy z Clintonem może dojść dopiero po sesji rozmów amerykańsko - czeskich na temat rozszerzenia NATO oraz realizacji Partnerstwa dla Pokoju. Miniser spraw zagranicznych Czech, Josef Zieleniec stwierdził wówczas, że między krajami Grupy Wyszehradzkiej jest zbyt wiele różnic, aby mogła ona służyć jako platforma do
12Grupa Wyszehradzka – współpraca polityczna i gospodarcza, M. Szczepaniak, S. Deszyński s.39
13Co dalej, Grupo Wyszehradzka?, „Gazeta Wyborcza“ 29 stycznia 1993
14Co dalej, Grupo Wyszehradzka?, „Gazeta Wyborcza“ 29 stycznia 1993
15Rafał Morawiec, Andzej Kupich, Udział Polski we współpracy regionalnej, „Rocznik polskiej polityki zagranicznej 1993-1994
16Wschodnia flanka, „Wprost“, nr.42 1994
prezentowania wspólnych interesów na zewnątrz. Jego zdaniem ścisla współpraca byla możliwa tylko w sprawach związanych bezpośrednio z życiem w regionie“.17
W tej sytuacji bez echa pozostał głos prezydenta Lecha Walęsy, który w trakcie kolejnego, tym razem nieformalnego szczytu prezydentów państw Grupy Wyszehradzkiej w Bratysławie w sierpniu 1994 roku apelował, aby w nowej sytuacji, wobec rosnącej presji Rosji na Zachód w kwestii rozszerzenia NATO, ożywić polityczną współpracę Grupy.
Można powiedzieć, że w latach 1993 – 1997 to właśnie współpraca i integracja gospodarcza państw Europy Srodkowej w ramach CEFTA, rekompensowały faktyczny brak współpracy politycznej.
Starania o przyjęcie do NATO
Jedynym resortem, który kontynuował współpracę z partnerami wyszehradzkich krajów, było ministerswo obrony. „Wszystkie cztery kraje uznały bowiem za swój strategiczny cel przystąpienie do NATO. Różnili się poglądami, czy należy dążyć do tego celu wspólnie czy osobno.“ 18
Sojusz Północnoatlantycki na początku unikał oficjalnych deklaracji w tej sprawie. Duże znaczenie miały obawy przed antagonizowaniem Rosji oraz przed wciągnięciem NATO
w konflikty etniczne Europy Srodkowej. „Aby rozwiąć obawy NATO przed reakcją ze strony Rosji, Polska uzyskała zapewnienie w podpisanej przez Borysa Jelcyna w Warszawie 25 sierpnia 1993 roku „Wspólnej deklaracji polsko-rosyjskiej“, że jej członkowstwo nie narusza interesów Federacji Rosyjskiej. W tym duchu prezydent Jelcyn wypowiedział się również na konferencjach prasowych w odniesieniu do Czech i Słowacji podczas wizyt, które złożył następnie w Pradze
i Bratysławie.
Nadanie deklaracjom rozgłosu, zwłaszcza przez władze polskie, doprowadziło do oświadczeń dyplomacji rosyjskiej o nadinterpretacji zapisów i wypowiedzi Jelcyna oraz do jego listu wystosowanego we wrześniu 1993 roku do Przywódców USA, Wielkiej Brytanii, Francji
i Niemiec, w którym między innymi sprzeciwił się przyjęciu państw srodkowoeuropejskich do NATO oraz zaproponował, by Rosja wspólnie z NATO zagwarantowała bezpieczeństwo wszystkich państw Europy Wschodniej.“ 19
„Republika Czeska, nie granicząca z terytorium Wspólnoty Niepodległych Państw, nieco inaczej niż Polska postrzegała niebezpieczeństwo związane z rozwojem sytuacji w dawnym Związku Radzieckim. Dopiero w ostatnim kwartale 1993 roku – przede wszystkim na skutek ofensywy dyplomatycznej Polski – udało się wypracować zbliżenie stanowisk krajów wyszehradzkich
w ich stosunkach z NATO. Istotną rolę w tym odegrały rozmowy prezydentów Polski
i Republiki Czeskiej, które odbyły się w październiku w Warszawie. Obie strony ustaliły wówczas, że zaakceptują pewien rodzaj stowarzyszenia z NATO, pod warunkiem, że będzie to krok pośredni, a nie docelowy.“ 20
W trakcie spotkania ministrów obrony Paktu Północnoatlantyckiego w Travemuende, amerykański sekretarz obrony Les Aspin, zdecydowanie przeciwstawił się możliwości szybkiego przyjęcia nowych członków do NATO.Zaproponował, by Sojusz podpisał umowy o współpracy obronnej z krajami Europy Srodkowej i Wschodniej, ujęte w ramy programu Partnerstwa dla Pokoju.“ 21
17Grupa Wyszehradzka – narodziny i zmierzch, Andzej Grajewski, „Przegląd polityczny“ nr. 32 1996
18Cel jeden, drogi różne, „Rzeczpospolita“ 8-9 stycznia 1994
19Grupa Wyszehradzka – współpraca polityczna i gospodarcza, M. Szczepaniak, S. Deszyński s.31
20Rafał Morawiec, Andzej Kupich, Udział Polski we współpracy regionalnej, „Rocznik polskiej polityki zagranicznej 1993-1994.
21Rafał Morawiec, Andzej Kupich, Udział Polski we współpracy regionalnej, „Rocznik polskiej polityki zagranicznej 1993-1994.
Jego ostateczny kształt był w dużym stopniu wynikiem zgodnej postawy prezydentów Lecha Wałęsy i Vaclava Havla, którzy podczas wspomnianego spotkania w Warszawie, zaapelowali do krajów zachodnich, by ponownie rozpatrzyły kwestie przyjęcia państw Grupy Wyszehradzkiej do NATO. Jednocześnie obaj przywódcy zaznaczyli, że mimo różnic Polski
i Republiki Czeskiej w koncepcji wchodzenia do struktur zachodnich, pełne członkowstwo w Sojuszu Północnoatlantyckim stanowi nadrzędny cel ich polityki zagranicznej. Podobne stanowisko zajęły również Węgry i Słowacja.
„W rezultacie szefowie dyplomacji państw Grupy Wyszehradzkiej zaakceptowali 3 grudnia, podczas brukselskiego posiedzenia Północnoatlantyckiej Rady Współpracy, zmodyfikowaną wersję Partnerstwa dla Pokoju i zarazem ponowili apel o wypracowanie przez Zachód jasnych kryteriów i kalendarza pełnej integracji z NATO.“ 22
Formuła Partnerstwa dla Pokoju sprowadziła Grupę Wyszehradzką do wspólnego mianownika z państwami byłego ZSSR. Toteż państwa Grupy, cierpiąc na „deficyt bezpieczeństwa“ przyjęły ofertę Sojuszu z zastrzezeniami i tylko wskutek braku alternatywy. Od początku nie traktowały one „Partnerstwa“ jako celu samego w sobie, lecz jako krok do pełnego czlonkowstwa w NATO.
Prezydent Polski Lech Wałęsa, oświadczył, że Grupa powinna iść do NATO „wspólnie i solidarnie.“ 23 W końcu kwietnia 1993 roku, w dokumencie „Kierunki polskiej polityki zagranicznej w roku 1993“ do najważniejszych zadań zaliczono między innymi rozwój współpracy w Europie Srodkowej w ramach ugrupowań regionalnych.
Wzgląd NATO na nieantagonizowanie Rosji nie przynosił początkowo rezultatów.
„Pewnym krokiem naprzód był dokument końcowy spotkania szefów dyplomacji państw NATO w dniu 9 czerwca 1994 roku w Stambule stwierdzający między innymi, że Sojusz jest zdecydowany na swe rozszerzenie oraz że nie może temu przeszkodzić żadne państwo.“ 24 Następnym krokiem zbliżąjącym Polskę, Czechy, Słowację i Węgry do Sojuszu stała się uchwalona 9 października 1994 roku przez Kongres USA ustawa o uczestnictwie w NATO (tzw. poprawka Browna ). „Ustawa ta upoważniała prezydenta Stanów Zjednoczonych do opracowania specjalnego programu, mającego ułatwić uzyskanie pełnego członkowstwa w NATO przez kraje Grupy Wyszehradzkiej. Program obejmował wspólne planowanie wojskowe, szkolenie i ćwiczenia z siłami NATO, stopniową standaryzację sprzętu wojskowego oraz systemy obrony powietrznej, dowodzenia i łączności, a także wzajemne dostosowanie doktryn militarnych.“ 25
Polska, w ciągu procesu wlączania się środkowoeuropejskich krajów do NATO, była najważniejszym celem strategów Sojuszu ze względu na jej położenie, powierzchnię i największą armię. Węgry, jak również i Republika Czeska uświadamiały sobie rolę Polski przy włączaniu do NATO.Współpraca wyszehradzka mogła więc ponownie rozpocząć swoją działalność. Celem odświeżonej współpracy było przyjęcie tych krajów do NATO, co spełniło się podczas madrydzkiego posiedzenia NATO. Słowacja ze względu na swoją wewnętrznopolityczną sytuację do NATO nie weszła, co utrudnia współpracę wyszehradzką.
Ożywienie współpracy Grupy Wyszehradzkiej
Wznowienie współpracy państw wyszehradzkich nastąpiło z kilku powodów: elity polityczne w Warszawie, Pradze i Budapeszcie przekonały się o konieczności artykulacji na forum
22Rafał Morawiec, Andzej Kupich, Udział Polski we współpracy regionalnej, „Rocznik polskiej polityki zagranicznej 1993-1994.
23Cel jeden, drogi różne, „Rzeczpospolita“ 8-9 stycznia 1994
24Grupa Wyszehradzka – współpraca polityczna i gospodarcza, M. Szczepaniak, S. Deszyński s.51
25Grupa Wyszehradzka bliżej NATO, „Rzeczpospolita 10 października 1994
międzynarodowym sukcesów w transformacji ustrojowej obszaru środkowoeuropejskiego.
Miały również świadomość, że jedynie wspólne działanie kilku państw jako grupy, będzie miało silniejszy wpływ na zachodnioeuropejskie i amerykańskie kręgi opiniotwórcze i będzie przyczyniać się do promowania interesów państw Europy Srodkowej. „Wydarzeniem, które niewątpliwie przyczyniło się do rewitalizacji Grupy, było zwycięztwo sił demokratycznych
w wyborach parlamentarnych na Słowacji 25-26 września 1998 roku. Przełamana została w ten sposób samoizolacja, w której Słowacja pogrążyła się w okresie rządów gabinetu Vladimira Mecziara.“ 26
„W czasie roboczego spotkania Jerzego Buzka, Milosza Zemana i Viktora Orbana w Budapeszcie 21 października 1998 roku, szefowie rządów zadeklarowali ożywienie idei współpracy wyszehradzkiej i zbudowanie zintegrowanego, stabilnego i bezpiecznego regionu w Europie Srodkowej. Jednocześnie w związku z dojściem do władzy na Słowacji sił demokratycznych, wypowiedzieli się za ponownym włączeniem jej do głównego nurtu integracji europejskiej oraz podkreślili wolę współpracy z nowym rządem w Bratysławie.
W dokumencie programowym nowego rządu słowackiego, premier M. Dzurinda zadeklarował wolę przystąpienia jego kraju do Grupy Wyszehradzkiej oraz rozwijania współpracy ze wszystkimi partnerami.“ 27
Wyrazem poparcia dla zmian, zachodzących na Słowacji, była zgoda Polski, Czech i Węgier na to, by spotkanie premierów Grupy Wyszehradzkiej odbyło się w Bratysławie.
14 maja w Bratysławie 1999 roku odbył się szczyt premierów i ministrów spraw zagranicznych Polski, Republiki Czeskiej, Węgier i Słowacji. W trakcie spotkania przyjęty został dokument pod nazwą „Treść Współpracy wyszehradzkiej“, w którym określono główne dziedziny współpracy czterech państw. Były to: polityka zagraniczna i wewnętrzna,edukacja, kultura, społeczeństwo, infrastruktura i współpraca transgraniczna.
„W dziedzinie polityki zagranicznej partnerzy zadeklarowali aktywne współdzialanie w zapewnieniu regionowi bezpieczeństwa i stabilizacji, pomoc Słowacji w osiągnięciu członkowstwa w NATO oraz aktywne wsparcie jej aspiracji europejskich.“ 28 Postanowili wydawać wspólne oświadczenia w istotnych kwestiach.
„W sferze polityki wewnętrznej państwa będą współpracować w usprawnianiu działalności służb zagranicznych, zwalczanie nielegalnej migracji i zorganizowanej przestępczości.
Współpraca w dziedzinie edukacji i kultury zakładała między innymi promocje dorobku państw wyszehradzkich oraz zapewnienie kontaktów kulturalnych między krajami Grupy i obywatelami tych państw, ufundowanie Nagrody Wyszehradzkich dla osób badź organizacji, wnoszących poważny wkład we współpracę czterech państw środkowoeuropejskich oraz podjęcie działań na rzecz powołania Funduszu Wyszehradzkiego, z którego finansowano by część projektów.
W zakresie ochrony środowiska przewiduje się między innymi konsultacje i wymianę informacji na temat bezpieczeństwa nuklearnego i wód granicznych, monitorowanie przemieszczania odpadów, ochronę obszarów krajobrazowych w regionach przygranicznych.
Współpraca w dziedzinie infrastruktury zakładała realizację wspólnych projektów w telekomunikacji, transporcie i energetyce.
Współpraca transgraniczna ma koncentrować się na aktywnym udziale w programach UE, wykorzystanie środków PHARE i tworzenie programów współpracy społeczności lokalnych w regionach przygranicznych.“
26 Współpraca w ramach odnowionej Grupy Wyszehradzkiej, Wojciech Krzywicki, „Rocznik polskiej polityki zagranicznej“, 2000
27 Współpraca w ramach odnowionej Grupy Wyszehradzkiej, Wojciech Krzywicki, „Rocznik polskiej polityki zagranicznej“, 2000
28 Współpraca w ramach odnowionej Grupy Wyszehradzkiej, Wojciech Krzywicki, „Rocznik polskiej polityki zagranicznej“, 2000
„Premierzy zaapelowali również do prezydenta Slobodana Miloszevicza o podporzadkowanie się żądaniom świata. W oświadceniu mówią o konieczności podjęcia wszelkich starań, by zakończyć wojnę w Jugosławii i sprawić, aby na Bałkanach przestrzegano praw człowieka i zasad demokracji.Premierzy zwrócili również uwagę na konieczność utrzymania stabilnego układu politycznego, gospodarczego i socjalnego w Europie Srodkowej oraz stworzenia
strategii współpracy z wschodnimi sąsiadami „czwórki“: Rosją i Ukrainą.“ 29
W Bratysławie świadomie zrezygnowano z poruszania wątków gospodarczych, pozostawiając je w domenie CEFTA.
W trakcie spotkania uzgodniono, że spotkania szefów rządów państw wyszehradzkich, będą odbywać się rotacyjnie w państwie, które będzie obejmowało prezydencję w Grupie. Zadaniem prezydencji będzie głównie merytoryczne i techniczne przygotowanie spotkań na szczycie przywódców państw.
W dokumencie podsumowującym przewidziano cykliczne konsultacje ambasadorów i krajowych koordynatorów Grupy Wyszehradzkiej, a także postulowano zacieśnienie współpracy prezydentów i parlamentów.
Drugie, nieformalne spotkanie szefów rzadów odbyło się 15-16 października 1999 roku w Javorinie. Premierzy zadeklarowali wówczas, że Słowacja powinna dołączyć do grona państw negocjujących swoje członkowstwo w UE. Powołali Fundusz Wyszehradzki, z którego będą finansowane wspólne przedsiewzięcia w dziedzinie kultury, oświaty, sportu i wymiany młodzieżowej. Ustalili, że udział każdej strony w finansowaniu funduszu wyniesie 250 tysiecy EURO rocznie. Ministerstwa kultury krajów wyszehradzkich proponowały bezpośrednie przelanie tych pieniędzy na konkretne programy, które zaleciłyby ministerstwa. W końcu jednak przeforsowano projekt na utworzenie wspólnego funduszu jako instytucji. Dlatego powstanie funduszu zostało opóźnione. Będzie mieć on status międzynarodowej organizacji, którego powstanie muszą zatwierdzić parlamenty zaangażowanych krajów. Koordynacją dzialań Funduszu zajmować się będzie Sekretariat Funduszu Wyszehradzkiego z siedzibą w Bratysławie.
Premierzy uznali potrzebne poglębienie współpracy w dziedzinie przemysłu obronnego oraz uzgodnili podjęcie działań obejmujących kwestie bezpieczeństwa wewnętrznego, w tym między innymi ochrone granic i walkę z przestępczością zorganizowaną.
„Premierzy państw Grupy Wyszehradzkiej wzięli udział, na zaproszenie kanclerza RFN Gerharda Schrodera, w uroczystościach związanych z dziesiątą rocznicą obalenia muru berlińskiego. Była to okazja do zaznaczenia żywotnosci idei wyszehradzkiej i zdolności Grupy do rzeczywistego współdziałania.“ 30
„Kolejny szczyt prezydentów, zorganizowany z inicjatywy Roberta Schustera, miał miejsce
3 grudnia 1999 roku w Gerlachowie. Podpisana tam przez prezydentów „Deklaracja Tatrzańska“ głosi, że działalność Grupy Wyszehradzkiej pomaga w umacnianiu bezpieczeństwa w regionie środkowoeuropejskim. Jednocześnie współpraca „czwórki“ zwiększa szanse na zachowanie,
w procesie integracji europejskiej, tradycji historycznej i kulturowej tych krajów. Szczególnie dużo miejsca poświęcono Słowacji.“ 31
„Bratysława osiągnęla duży postęp na drodze reform demokratycznych. Wierzymy, że kraje UE wezmą ten fakt pod uwagę. Słowacja powinna się też znaleść w NATO po kolejnej fazie rozszerzenia Paktu“ – głosi deklaracja.
„Słowacja wkroczyła w okres stabilności politycznej, co jest dobrym znakiem zarówno do polsko-słowackiej współpracy, jak i starań Słowacji o przyjęcie do UE i NATO“32 – stwierdził
29Strategiczna współpraca, „Rzeczpospolita“ 15-16 maja 1998
30Współpraca w ramach odnowionej Grupy Wyszehradzkiej, Wojciech Krzywicki, „Rocznik polskiej polityki zagranicznej“, 2000
31Jak dogonić sąsiadów, „Rzeczpospolita“ 4-5 grudnia 1999
32Jak dogonić sąsiadów, „Rzeczpospolita“ 4-5 grudnia 1999
Aleksander Kwaśniewski.
„Podpisaniem wspólej deklaracji zakończylo się kolejne spotkanie premierów i ministrów spraw zagranicznych Polski, Czech, Słowacji i Węgier w Sztirzinie koło Pragi 9 czerwca 2000 roku. W piętnastopunktowym dokumencie określone zostały perspektywy i plany współpracy Grupy Wyszehradzkiej na najbliższy okres.
Do najważniejszych zadań będą należały pomoc i poparcie, jakich pozostałe państwa Grupy udzielili Słowacji w jej dążeniach do członkowstwa NATO oraz współdzialanie całej „czwórki“ w integracji z UE.
Inne strefy współpracy to:przemysł zbrojeniowy, obrona, ochrona środowiska, zwalczanie przestępczości zorganizowanej, a także współpraca przygraniczna i regionalna.
Na spotkaniu w Pszczynie (19 stycznia 2000) prezydenci „czwórki“ pozytywnie ocenili dziesięcioletnią współpracę wyszehradzką.“ 33
Rola Polski w Grupie Wyszehradzkiej
Niewątpliwie najbardziej aktywnym członkiem „Wyszehradu“ była i jest Polska. Polskie dążenie do pogłębienia współpracy przejawia się w jej projektach na bardziej otwartą granicę między wyszehradzkimi krajami, które czeski gabinet niemal uniemożliwił wprowadzeniem wiz dla obywateli wschodnioeuropejskich państw (Rosja, Ukraina, Białorus). Ten krok nie świadczy za bardzo o dążeniu Czech do poszerzania współpracy środkowoeuropejskiej, chociaż właśnie w takich sprawach, państwa te miałyby postępować wspólnie.
Różniące się cele Polski z jednej strony a Czech i Węgier z drugiej, przejawiają się w poglądach na jej poszerzeniu. Polska ze względu na swoje dążenia do odgrywania roli środkowoeuropejskiego lidera, popiera przystąpienie Ukrainy, krajów bałtyckich i Słowenii do Grupy Wyszehradzkiej, natomiast Czechy i Węgry są przeciwne temu poszerzeniu.
Polska bardzo energicznie wlącza się do mocarstwowej polityki, co udowadnia Trójkąt Waimarski, który jeszcze nie odgrywa zasadniczej roli, lecz ma dużą potencjalną siłę. Po rozpadzie Czechosłowacji, tylko Polska ma wszelkie dane ku temu, by odgrywać rolę środkowoeuropejskiego mocarstwa.
33Spotkanie premierów, „Rzeczpospolita“ 10czerwca 2000
