I. Wprowadzenie – wyjaśnienie podstawowych pojęć
Termin polityka społeczna dotyczy dwóch aspektów – teorii, czyli jednej z nauk społecznych funkcjonującej w ścisłej korelacji z wieloma innymi dziedzinami wiedzy, ale również praktyki, czyli celowej działalności państwa i innych organizacji w dzie-dzinie kształtowania warunków życia i pracy ludności oraz stosunków społecznych mające na celu między innymi zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, zaspokoje-nie potrzeb wyższego rzędu i zapewnienie ładu społecznego. Przedmiotem tej pracy jest drugi, praktyczny wymiar polityki społecznej, chociaż oczywistym jest sprzężenie zwrotne obydwu tych aspektów – praktyka życia społecznego stawia nieustannie przed nauką problemy ( tzw. kwestie społeczne), które ta rozwiązuje na gruncie teoretycznym i przyczynia się w ten sposób do zmian w metodach i formach realizowania polityki społecznej w danym państwie.
W zakresie działań polityki społecznej znajdują się trzy podstawowe sfery potrzeb:
• potrzeby bytowe, związane między innymi z zapewnieniem wyżywienia i mieszkania oraz wsparcia materialnego w przypadkach losowych,
• potrzeby pozamaterialne, które zaspakajane są poprzez ochronę zdrowia, edu-kację oraz usługi i działalność kulturalną,
• potrzeby wyższe, do których należy między innymi potrzeba przynależności do określonych grup, uznania i szacunku, poczucia samorealizacji związanego z aktywnością zawodową i społeczną, itp.
Adresatami działań polityki społecznej są indywidualne osoby, poszczególne grupy społeczne lub całe społeczeństwo, a jej głównymi celami zapewnienie szeroko rozu-mianego bezpieczeństwa społecznego oraz utrzymanie ładu społecznego w danym państwie. Wymienione wyżej sfery potrzeb wyraźnie wskazują na bardzo ścisły zwią-zek pomiędzy polityką społeczną a gospodarką oraz wieloma innymi dziedzinami na-uki i praktyki. Dziedzinami, w których polityka społeczna jest realizowana są bowiem wszystkie oddziaływania dotyczące polityki ludnościowej ( w tym demograficznej) i rodzinnej, zatrudnienia, płac i warunków pracy, mieszkalnictwa, ochrony zdrowia, edu-kacji, kultury i nauki, zabezpieczenia społecznego i opieki społecznej, ochrony środo-wiska naturalnego i przeciwdziałania oraz zwalczania patologii społecznej.
II. Zagrożenia socjalne w Rzeczpospolitej Polskiej
Wykaz dziedzin, które obejmuje polityka społeczna wskazuje, że powinna stanowić zintegrowany, kompleksowy system oddziaływań wielu różnych dziedzin, system ten można porównać do skomplikowanego układu wielu naczyń połączonych – zmiany w jednej sferze życia społecznego natychmiast prowadzą do zmian w pozostałych. Społe-czeństwo polskie miało możliwość zaobserwować to, a właściwie – doświadczać na samym sobie, w momencie transformacji ustrojowej. Zmiana ustroju, a co za tym idzie przyjęcie gospodarki rynkowej spowodowała, poprzez powstanie wielu skomplikowa-nych kwestii społecznych, konieczność zmian we wszystkich aspektach życia społecz-nego. Rezultatem musiało być wprowadzenie zmian w systemie edukacji, opracowanie i wdrożenie całego systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych, przekształcenie nowego ładu zarządzania poprzez oparcie go na układzie samorządowym itd…
Ład społeczny diametralnie się zmienił, co doprowadziło do gwałtownego zaburzenia drugiej wartości polityki społecznej czyli bezpieczeństwa społecznego. Natychmiast po transformacji ustrojowej można było zauważyć, że całe grupy społeczne straciły wła-śnie poczucie tego bezpieczeństwa w wielu sferach swojego życia, a często – w nowych realiach straciły nagle, w sposób bardzo konkretny, bezpieczeństwo również w zakresie podstawowych, bytowych potrzeb, co mogło doprowadzić do poważnych zaburzeń właśnie ładu społecznego.
Wystąpiło wtedy kilka zjawisk i procesów społecznych, które miały wpływ na sposo-by rozwiązywania pojawiających się problemów:
a. bezradność osób i całych grup społecznych wobec nowych, całkowicie odmien-nych wymagań rynku pracy.
b. lawinowe bezrobocie spowodowane wdrożeniem gospodarki rynkowej,
c. drastyczne zubożenie znaczącej części społeczeństwa,
d. wykluczenie całych grup zawodowych z aktywności zarobkowej, a co za tym idzie - wykluczenie ich i ich rodzin z szerokiej aktywności społecznej,
e. zagrożenie dla bezpieczeństwa zdrowotnego,
f. narastająca bezdomność,
g. coraz wyraźniejsze nierówności w dostępie do pełnego udziału w życiu społecz-nym
Dodatkowym elementem sytuacji społecznej było w tym czasie zauważenie istnieją-cych już wcześniej, ale dość skutecznie skrywanych przed opinią publiczną problemów społecznych, do których należały między innymi:
• prawie całkowita marginalizacja życia osób niepełnosprawnych,
• różnego rodzaju patologie społeczne, a wśród nich – uzależnienia i przestęp-czość
Zjawiska te pogłębiły się znacznie i poszerzyły swój zasięg na skutek problemów wy-mienionych w punktach a – f.
Wystąpienie tak szerokiego spektrum problemów społecznych doprowadziło do na-tychmiastowych zmian naukowych i legislacyjnych - szybki rozwój szeroko rozumia-nych nauk społecznych oraz opracowywanie i wdrażanie prawa, którego celem było zapewnienie ładu i bezpieczeństwa społecznego, a w konsekwencji - powstanie zupeł-nie nowych form organizacyjnych i kształcenie kadr, które miały realizować nowe za-dania polityki społecznej. Ponieważ rozwiązanie większości problemów musiało być prawie natychmiastowe, konieczne okazało się nawiązanie ścisłej, merytorycznej współpracy z profesjonalistami z krajów o podobnej gospodarce i w zawiązku z tym – takich samych zagrożeniach społecznych.
III. Prawodawstwo w Rzeczpospolitej Polskiej przeciwdziałające zagrożeniom socjalnym.
Rezultatem działań skierowanych na rozpoznanie, zdefiniowanie i zbadanie pojawia-jących się problemów społecznych oraz znalezienie sposobów ich rozwiązania, było między innymi opracowanie i rozpoczęcie wdrażania, już rok po transformacji ustrojo-wej, Ustawy o pomocy społecznej z 29 listopada 1990 roku. Jej celem było umożliwie-nie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia. Skie-rowana była do grup społecznych, które nie były w stanie zapewnić sobie samodzielnie zaspokojenia nawet podstawowych potrzeb bytowych – ubogich, bezrobotnych, niepeł-nosprawnych i bezdomnych i bezradnych życiowo..
W aspekcie organizacyjnym przewidywała utworzenie w strukturach gminnych sieci ośrodków pomocy społecznej świadczących różnorodne usługi w formie środowisko-wej oraz wojewódzkich zespołów pomocy społecznej, które merytorycznie nadzorując pracę ośrodków pomocy społecznej, realizowały jednocześnie zadania specjalistyczne (np. wsparcie dla osób niepełnosprawnych) oraz zajmowały się instytucjonalną formą pomocy społecznej, czyli głównie siecią domów pomocy społecznej.
Wsparcie oferowane najsłabszym grupom społecznym obejmowało: różnego rodzaju świadczenia pieniężne ( zasiłki stałe i okresowe, pokrycie kosztów leczenia, finansowa-nie biletów do miejsca zamieszkania, sprawienie pogrzebu), pomoc rzeczową (np. za-opatrzenie w opał, odzież i żywność oraz wyposażenie dzieci idących do szkoły…), usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, pracę socjalną polegającą między innymi na poradnictwie i pomocy w załatwianiu spraw życiowych. Osoby, którym nie można było pomóc w ich miejscu zamieszkania, zwłaszcza te wymagające całodobowej opieki i świadczeń specjalistycznych kierowane były do domów pomocy społecznej.
Z jednej strony – ustawa ta pozwalała zaspokoić podstawowe potrzeby bytowe lu-dziom i rodzinom, które nie potrafiły poradzić sobie w nowej rzeczywistości, z drugiej natomiast – poprzez zorganizowanie sieci pomocy społecznej i szkolenie kadr – pozwa-lała na coraz lepszą diagnozę problemów społecznych, wypracowanie szybkiego syste-mu oparcia wobec pojawiających się, coraz bardziej skomplikowanych kwestii społecz-nych oraz stały rozwój form i metod pracy w celu zapobiegania im i specjalistycznego wsparcia grup i osób zagrożonych deprywacją potrzeb.
W międzyczasie powstawały kolejne ustawy, których celem było rozwiązywanie konkretnych problemów społecznych – Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bez-robociu , powołanie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i Ustawa o rehabilitacji i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, Ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym…. Każda z nich określała specyficzne formy pomocy w zależności od specyficznych potrzeb klien-tów, ale jednocześnie powoływała sieć instytucji finansujących i organizujących te for-my.
Jednocześnie odbywał się proces odchodzenia od prymatu służb państwowych i sa-morządowych w realizacji zadań skierowanych na zapewnienie bezpieczeństwa i ładu społecznego. Jednym tego aspektem był fakt, iż ustawodawca przewidział zlecanie zadań organizacjom pozarządowym, co spowodowało możliwość finansowania działań prowadzonych już wcześniej przez, nieliczne na początku, organizacje typu: Caritas – Polska, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Polski Komitet Pomocy Społecznej lub Polski Czerwony Krzyż. Kolejny aspekt to szybkie powstawanie kolejnych organizacji, które, jako inicjatywy oddolne, nie tylko przejmowały przewidziane prawem zadania, ale przede wszystkim – pomagały coraz lepiej diagnozować pojawiające się, specyficzne dla danych grup, problemy socjalne oraz rozwiązywać je według coraz lepszych metod i w bardzo różnorodnych formach organizacyjnych.
W ten sposób nastąpiło sprzężenie zwrotne, ponieważ grupy samopomocowe i orga-nizacje pozarządowe miały duży wpływ na zmiany legislacyjne, na przykład kolejne nowelizacje ustawy o pomocy społecznej dawały podstawy prawne do funkcjonowania form realizacji zadań lub jednostek organizacyjnych wypracowanych i postulowanych przez środowiska pozarządowe; organizacje zrzeszające chorych mają wpływ na kształt prawa z dziedziny opieki zdrowotnej; stowarzyszenia oświatowe powodują roz-wój systemu edukacji… A z drugiej strony – standardy określone i wymagane przez prawodawców skutkują coraz wyższym profesjonalizmem i rozwojem merytorycznym organizacji pozarządowych. Kolejnym efektem tego sprzężenia jest znaczne pogłębie-nie poczucia podmiotowości określonych środowisk i lokalnej solidarności, co pozwala niejednokrotnie przezwyciężać problemy życiowe bez zbytniego korzystania z form wsparcia.
Jakość i różnorodność oparcia dla poszczególnych grup oraz jego dostępność znacz-nie się rozwinęły po wprowadzeniu od 1 stycznia 1999 roku nowego podziału admini-stracyjnego kraju – powiaty przejęły większość zadań skierowanych do poszczególnych grup zagrożonych deprywacją potrzeb, natomiast na poziomie gminy pozostała więk-szość zadań związanych z zaspakajaniem potrzeb bytowych osób i rodzin.
Konsekwencją omawianego wyżej procesu rozwoju sieci oparcia społecznego jest obecnie obowiązująca Ustawa o pomocy społecznej z która wraz z wynikającymi z niej rozporządzeniami wykonawczymi określa sposoby, metody i formy mające na celu re-alizację dwóch zadań: zaspokojenie potrzeb bytowych jednostkom i rodzinom, które nie są w stanie zrobić tego samodzielnie oraz przeciwdziałanie marginalizacji życia lub nawet wykluczeniu społecznemu grup i osób, które z różnych przyczyn mogą być na to narażone, a w szczególności z powodu: ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezrobocia, niepełnosprawności długo-trwałej choroby, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, alkoholizmu lub narkomanii, trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego oraz klęski życiowej lub ekologicznej.
IV. Zagrożenia socjalne osób niepełnosprawnych.
Moja praca zawodowa oraz doświadczenia całego właściwie życia powodują, iż grupą najbardziej mi bliską są osoby z niepełnosprawnością intelektualną.. Zdaję sobie sprawę, że właśnie ta grupa jest najbardziej narażoną na marginalizację życia lub nawet wykluczenie społeczne, ponieważ ich niepełnosprawność, bez odpowiedniego wsparcia na każdym etapie życia może stanowić czynnik, uniemożliwiający możliwość samo-dzielnego poradzenia sobie z zaspokajaniem wszystkich potrzeb wymienionych w czę-ści I tej pracy.
Bez odpowiedniej opieki zdrowotnej i edukacji, które powinna zapewniać leczenie, rehabilitację, rewalidację i terapię w celu osiągnięcia optymalnego poziomu sprawności psychofizycznej, osoby te nie będą w stanie podejmować szerokiej aktywności społecz-nej i zawodowej, co może prowadzić do deprywacji potrzeb socjalnych, ale również pozamaterialnych i wyższych, a więc potrzeby uznania, szacunku, przynależności, sa-morealizacji.
Obecny system oparcia społecznego usankcjonowany odpowiednim prawodawstwem zapewnia już osobom niepełnosprawnym intelektualnie dosyć szeroki i wszechstronny system wsparcia – od zaspokojenia potrzeb bytowych w formie rent socjalnych, po-przez różnorodne formy rehabilitacji zdrowotnej i kształcenia specjalnego lub integra-cyjnego, środowiskowe ośrodki wsparcia jakimi są na przykład środowiskowe domy samopomocy lub ośrodki dziennego pobytu, aktywizację zawodową poprzez udział w zajęciach warsztatów terapii zajęciowej, aż po możliwość zatrudnienia w zakładach aktywności zawodowej, zakładach pracy chronionej lub w formie stanowisk pracy chronionej. Pomimo, że możliwość realizacji swoich potrzeb osoby te mają zagwaran-towane we wszystkich wymienionych przeze mnie aktach prawnych, to jednak – ich sytuacja życiowa jest nadal jedną z najtrudniejszych.
Często ubezwłasnowolniani, pozbawiani prawa do dziedziczenia i posiadania własno-ści, zbyt szybko, poddawani nadmiernej farmakoterapii, właściwie automatycznie kie-rowani do domów pomocy społecznej po ustaniu opieki naturalnych opiekunów, reali-zujący się najczęściej w specjalnych ośrodkach wsparcia, które, pomimo modnej od kilku lat integracji, nadal funkcjonują na obrzeżach głównego nurtu życia społecznego. Właściwie – prawodawstwo im wiele gwarantuje, dlaczego więc ich sytuacja życiowa jest tak trudna?
Według mnie przyczyną marginalizacji ich życia jest wadliwe wytyczenie celów - wszystkie formy wsparcia ( również opieka zdrowotna i edukacja) zakładają otoczenie ich jakąś specjalną troską i pracę nad wszechstronnym rozwojem. Tymczasem wspo-maganie tego rozwoju, jest często traktowane, jako cel sam w sobie, sztuka dla sztuki. A przecież funkcjonowanie społeczne polega w głównej mierze na ustawicznym po-dejmowaniu wielu szczegółowych ról społecznych, z których każda wiąże się z okre-ślonymi prawami i obowiązkami, czyli konkretnymi umiejętnościami. I dlatego według mnie, pomimo szerokiego i wszechstronnego prawodawstwa socjalnego, osoby niepeł-nosprawne intelektualnie mają nadal niezaspokojone potrzeby – żyją na obrzeżach spo-łeczności lokalnych. Wszystkie formy wsparcia chcą wspomagać ich wszechstronny rozwój, ale rzadko kto, ma czas i cierpliwość, żeby mozolnie i mało spektakularnie po-móc im wzrastać do podejmowania ról społecznych.
Bibliografia
1. K. Podoski., W. Tarnowiecki - Polityka społeczna – Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003
2. A.Juros, W.Otrębski (red.) – Integracja osób z niepełnosprawnością w
społeczności lokalnej – FŚCEDS – Lublin 1997
3. Praca Socjalna – wydanie specjalne – grudzień 2001
4. St.Kowalik, Z. Gordziej (red) – Rehabilitacja w domach pomocy spo-łecznej – DPS Jarogniewie – 2005
5. M. Piszczek (red.) - Aktywizacja zawodowa uczniów z upośledzeniem
umysłowym w stopniu znacznym i umiarkowanym – CMPPP – Warsza-wa 2003
6. M. Kwiatkowska - Zwyczajne towarzyszenie zamiast specjalnej troski -
CMPPP – Warszawa 2006
7. G. Kowalczyk (red.) – JESTEM – rozważania o asertywności osób z
niepełnosprawnością intelektualną – CMPPP – Warszawa 2006
8. Dzienniki Ustaw
