ŹRÓDŁA PRAWA
1) Okres Archaiczny - zwyczaj, ustawy królewskie, ustawy ludu, uchwały plebsu (plebiscita) (od lex Hortensia obowiązywały wszystkich), Ustawa XII tablic 450 r.pne.;
2) Okres Przedklasyczny - edykty pretorów, edylów kuralnych, namiestników prowincji;
3) Okres Klasyczny - zanik działalności zgromadzeń, senat, potem princeps sami tworzyli prawo, ok. 130 r. ne. uporządkowano edykt (wieczysty), konstytucje cesarzy: edykty, mandaty, dekrety, reskrypty, prawotwórcza działalność jurystów, Instytucje Gajusza (160 rne., 4 księgi);
4) Okres Poklasyczny - cesarz leges (konstytucje), ustawa o cytowaniu: Gaius, Papinian, Paulus, Ulpian, Modestyn, wulgaryzacja prawa;
5) Okres Justyniański - Digesta (wybór pism prawniczych), Instytucje (podręcznik), Codex (konstytucje do Justyniana), Novele;
2. POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA I ŹRÓDEŁ POZNANIA PRAWAW literaturze historyczno-prawnej źródła prawa (fontes iuris) mają wyjaśniać, skąd wywodzi się prawo, jakie są podstawy jego tworzenia. Pojęcie „źródła prawa” ma wiele znaczeń. W znaczeniu formalnym określa formy powstawania normy prawnej, w materialnym zaś czynniki wpływające na ukształtowanie się norm prawnych, np. wola prawodawcy. Źródłami nazywamy też same pomniki prawa, teksty prawa obowiązującego, a więc formy, w jakich była realizowana działalność prawotwórcza. Ze względu na wieloznaczność terminu, w teorii prawa sugeruje się zastąpienie go pojęciem „forma prawa”, mówiącym - w odróżnieniu od treści prawa - o kształcie, jaki został nadany regulacji prawnej.W historii prawa termin „źródło prawa” jest powszechnie używany w dwojakim znaczeniu: a) źródło powstania prawa (fontes iuris oriundi), inaczej źródła prawa w znaczeniu materialnym, którym jest sankcjonowany przez władzę państwową zwyczaj (prawo zwyczajowe), ustawy oraz inne akty normotwórcze władzy (prawo stanowione), traktaty międzynarodowe, zasady prawa ustalone przez prawników w ich działalności sądowej (precedensy) i naukowej (doktryna) oraz b) źródło poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), inaczej źródło formalne, do którego należą przede wszystkim rozmaite spisy i zbiory norm prawnych, dokumenty, księgi urzędowe, kroniki itp.
ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA RZYMSKIEGO
Instytucje Gaiusa
Gai Institutionum commentari quattuor zostały odkryte w 1816 r. w bibliotece kapituły w Weronie. Instytucje to podręcznik dla adeptów nauki prawa napisany w II w. n.e. Jego duże znaczenie dla nauki prawa rzymskiego polega na tym, że nie pochodzi z późniejszych kompilacji lecz jest prawie w całości odtworzony jako oryginalny tekst z okresu klasycznego. Instytucje przedstawiają prawo w swoistej systematyce przeciwstawianej systematyce pandektowej; podręcznik jest podzielony na trzy części - personae (prawo osobowe), res (prawo rzeczowe, w którym zawarte jest także prawo zobowiązań), actiones (prawo dotyczące skarg).
Kodyfikacja Justyniańska (Corpus iuris civilis)
Kodyfikacja Justyniańska jest jednym z głównych źródeł poznania prawa rzymskiego. Kodyfikacja składa się z czterech części: Digestów (Digesta seu Pandecta), Zbioru ustaw cesarskich (Codex), Instytucji (Institutiones) i Nowel (Novellae).
Digesta seu Pandecta
Digesta stanowią wybór z pism prawników okresu klasycznego. Zostały opracowane przez 16-osobową komisję. Zawierają one 9123 fragmenty zawarte w 50 księgach, które w opinii twórców były najlepszymi osiągnięciami myśli prawniczej okresu klasycznego. Digesta cytuje się podając numer księgi, numer tytułu, numer fragmentu, numer paragrafu oddzielając je przecinkami i poprzedzając literą "D.", czyli np. D. 2,1,11,2.
Digesta zostały opracowane na podstawie pism 39 prawników klasycznych, jednakże dzieła Ulpiana i Paulusa stanowią prawie połowę materiału. Po zebraniu i dokonaniu kompilacji Justynian nakazał spalić teksty źródłowe oraz zakazał komentowania Digestów czy choćby prztaczania oryglinalnych fragmentów w celu wyjaśnienia niejednoznaczności.
Codex
Codex zawiera konstytucje cesarskie w porządku chronologicznym od cesarza Hadriana do Justyniana. Komisja tworząca Codex była upoważniona do wprowadzania zmian w treściach konstytucji (podobnie rzecz się miała z pismami jurystów zebranymi w Digestach).
Institutiones
Institutiones to jeden z najbardziej znanych podręczników prawa w starożytnym Rzymie. Opublikowany w 533 r. zastąpił Instytucje Gaiusa w szkołach prawa jako dzieło udoskonalone i uaktualnione. Jego twórcami byli profesorowie prawa: Theofilus i Dorotheus, których pracą kierował Trybonian. Treść podręcznika oparto m.in. na cytatach z Digestów i Instytucji Gaiusa. Institutiones, niepodobnie współczesnym podręcznikom, był obowiązującym prawem.
Novellae
Jest to zbiór konstytucji Justyniańskich wydanych po 534r. W sumie zbiór ten zawiera 168 nowel, ostatnie 10 pochodzi z okresu pojustyniańskiego.
PROCES RZMSKI
Ochrona praw to współcześnie jedna z podstawowych funkcji państwa, które obok norm regulujących zachowania poszczególnych obywateli, czyli tzw. prawa materialnego, ustanawia również inne normy, mające na celu zapewnienie przestrzegania tych pierwszych i realizację uprawnień z nich wypływających. Jest to tzw. prawo procesowe.
Paradoksalnie geniusze prawa, Rzymianie, nie dokonali ostrego rozróżnienia pomiędzy prawem materialnym i procesowym. „W oczach jurystów rzymskich prawo stanowiło jedność”. Co prawda Gaius wyodrębnia normy procesowe w ostatniej księdze swoich „Instytucji”, ale traktuje je tylko jako: „prawo, które dotyczy powództw” (ius, quo ad actiones pertinet). Przyczyny tego można doszukiwać się w sposobie postrzegania prawa, które dla Rzymian nie stanowiło kompletnego, teoretycznego i pozbawionego luk systemu, w których organ państwowy mógł zawsze znaleźć słuszne rozstrzygnięcie konkretnej sytuacji. Przeciwnie, uważali oni, że to w każdym przypadku tkwi słuszne rozstrzygniecie, które należy po prostu wydobyć, nawet jeśli nie będzie pochodzić z ustalonego porządku prawnego. Uprawnienia były więc postrzegane nie z punktu widzenia ich treści, albo zakresu, ale z punktu widzenia actio.
Rozwój procesu rzymskiego to w zasadzie trzy, podstawowe, etapy. Dominujący w okresie republiki proces l e g i s a k c y j n y, który od połowy II w.p.n.e. musi konkurować z procesem f o r m u ł k o w y m, który ostatecznie wypiera go w okresie pryncypatu i prawa klasycznego. Jednak obok niego wyrasta kolejny typ, proces k o g n i c y j n y, który współistnieje z procesem formułkowym w okresie pryncypatu i pozostaje jako jedyny w okresie dominatu.
Proces legisakcyjny (per legis actiones) ukształtował się jeszcze w czasach prehistorycznych. Wiele kwestii zostało uregulowanych już w Ustawie XII Tablic. Został zniesiony ustawą z czasów Augusta z 17 r.p.n.e., która uznawała go jednak jako właściwy dla pewnego rodzaju spraw, np. spadkowych.
Proces formułkowy (per formulas) pojawił się wcześnie w praktyce pretorów (być może przed pretorem peregrynów, choć są też poglądy w nauce, że pojawił się już przed pretorem miejskim), już w III w. p.n.e. Był stosowany, gdy formalistyczny proces legisakcyjny był niedopuszczalny, zwłaszcza w sporach pomiędzy Rzymianami i cudzoziemcami. Stopniowo był dopuszczany też w sporach pomiędzy obywatelami rzymskimi, ostatecznie został zalegalizowany i uznany w połowie II w. p.n.e. (lex Aebutia). Od 17 r. p.n.e. został jako jedyny proces zwyczajny (ordo) i obowiązywał do początków dominatu. Ostatecznie został uchylony w 342 r.
Proces kognicyjny (początkowo „extraordinaria cognitio”, postępowanie „extra ordonem”, potem „cognitio” – nazwa konwencjonalna). Pojawił się w czasach republiki i rozwijał się jako proces nadzwyczajny przez okres pryncypatu. Wypierając ostatecznie formułki pod koniec III w. Początkowo stosowany do ochrony roszczeń nie objętych procesem zwyczajnym, a także w prowincjach później zdobytych, w których proces formułkowy się nie przyjął. Tam rozwijał się jako zwyczajny rodzaj postępowania przed cesarzem i sędziami przez niego delegowanymi. Za dominatu stał się procesem zwyczajnym.
Zasadnicza różnica pomiędzy procesem legisakcyjnym i formułkowym, a procesem kognicyjnym polegała na tym, że dwa pierwsze postępowania odbywały się w dwóch fazach, natomiast trzecie w jednej.
Te dwie fazy do: „In iure” odbywająca się przed organem państwowym. Urzędnik decydował tu o dopuszczeniu procesu oraz przy udziale stron ustalał przed jakim sędzią (iudex) oraz według jakiego programu (odpowiednia „legis actio” potem „formula”) nastąpi rozstrzygnięcie. Faza „apud iudicem”, czyli przed sędzią prywatnym, ustanowionym „in iure” obejmowała postępowanie dowodowe i wyrokowanie.
Sporna w nauce jest geneza tego podziału, dyskusja ta zostanie ominięta.
Proces kognicyjny był jednofazowy. Postępowanie w całości toczył się przed sądem państwowym. Strony nie miały wpływu na obsadę stanowiska sędziego, a instytucja „iudex suspectus” pojawiła się stosunkowo późno (możliwość wyłączenia sędziego podejrzanego, czyli gdy istniało niebezpieczeństwo braku bezstronności).
Fundamentalnym dla procesu rzymskiego pojęciem jest b>actio /b>. Samo pojęcie jest trudne do objaśnienia. W języku potocznym „actio” oznacza działanie (od „agere” – pędzić, działać). W języku prawniczym rozumiano „agere” w sposób bardziej zacieśniony, jako „działanie według praw” (lege agere), w szczególności oznaczało to prowadzenie procesu. Dlatego pierwsze znaczenie „actio” to zespół czynności procesowych, w pierwszym rzędzie powoda, ale też pozwanego „dopuszczalnych i sankcjonowanych przez przedstawiciela władzy państwowej.” W tym znaczeniu „actio” jest środkiem ochrony procesowej.
W tłumaczeniu na język polski pojęcie to przekłada się jako „powództwo” albo „skargę’. Podnosi się w nauce niedoskonałość takiego tłumaczenia, gdyż „actio” oznacza swoistą jedność prawa materialnego i procesowego. Wynikało to z faktu, że Rzymianie nie wypracowali ogólnego pojęcia praw podmiotowych, chociaż można dostrzec u rzymskich jurystów „poczucie istnienia’ takich praw.
Celsus definiował actio tak: „Nihil aliud est actio quam ius, quo debeatur, iudicio persequendi” (D.44,7,51) [Powództwo nie jest niczym innym, jak prawem dochodzenia na drodze postępowania sądowego tego, co się komu należy]. Nie można jednak zapominać, że prawnicy klasyczni nie stworzyli abstrakcyjnego pojęcia, ale znali tyle „skarg”, ile było chronionych nimi uprawnień. Było też tak, że pretor udzielał ochrony, przyznając actio, kreując w konsekwencji nowe prawa podmiotowe. Mogło też być tak, że pretor „dla poprawieni prawa cywilnego” odmawiał ochrony procesowej. Oczywiście ten rozdźwięk zanikał wraz ze stabilizowaniem się systemu prawnego i kształtowania się pewnej równowagi pomiędzy „powództwami” i odpowiadającymi im prawami podmiotowymi. Stąd już tylko krok do identyfikacji actio z prawem podmiotowym. Odzwierciedleniem tej sytuacji są przytoczone wyżej słowa Celsusa. Ale nie można zapominać, że powództwo ma też znaczenie procesowe. Dlatego tak trudno o przekład tego pojęcia, które by wiernie oddawało jego znaczenie w językach nowożytnych.
Bibliografia:
1) "Prawo rzymskie" K. Kolańczyk, Warszawa 1997
2) "Prawo rzymskie. Zarys wykładu" W. Rozwadowski, Poznań 1992
3) „Rzymskie prawo prywatne” E. Szymoszek, I. Żeber, Wrocław 1998
4) "Prawo rzymskie. Teksty źródłowe do ćwieczeń." przekład J. Rominkiewicz, E. Szymoszek, I. Żeber, Wrocław 1998
Autor: Polibius Fabius
Źródła prawa rzymskiego według słów Gajusza to "Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus principum, edictis eorum qui ius edicendi habent, responsis, prudentium" (Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych) .
Ustawa
Tak więc na pierwszym miejscu Gajusz wskazuje ustawy. Według niego "Lex set qudo populus iubet atque constituit" (Ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia). Ustawy w okresie republiki ustanawiano na zgromadzeniach obywateli rzymskich zwanych comitia (comire - schodzić się).
Aby taką ustawę uchwalić, wydawany był wniosek (rogatio), który należało postawić na 24 dni przed głosowaniem (tria nundiana). Prawo to przysługiwało: dyktatorom, pretorom i konsulom, czyli urzędnikom posiadającym imperium. W tym czasie, magistratura mogła zwoływać zebrania nocne (contiones), na których zachęcano do przyjęcia wniosku (suasiones) lub też zalecano go odrzucić (dissuasiones). Głosowanie odbywało się na wyznaczonych zgromadzeniach, po zasięgnięcie auspicjów i odczytaniu wniosku. W początkowym okresie działalności, głosowano ustnie, ale już od II w. p.n.e. za pomocą tabliczek. Na podstawie lex Papiria, głosujący otrzymywał dwie tabliczki.. Jedną z nich, oznaczano literami UR (uti rogas), drugą - literą A (antiquo). Każdy obywatel głosując według kurii, centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa), wypowiadał się za wnioskiem (wrzucał tabliczkę oznaczoną literami UR) lub przeciwko (litera A). Tak przyjęte ustawy nazywane były leges rogatae lub lex lata, aby po ogłoszeniu (renuntiatio) stać się źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Wymogi proceduralne wymagały jeszcze zatwierdzenia przez senat (auctoritas patrum). Od czasu lex Publilia Philonis z 339 r. p.n.e., zrezygnowano z tego wymogu, gdyż senat udzielał aprobaty z góry (ante initium suffragium).
Ustawa składała się z trzech części: praescriptio - zawierającej nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsce głosowania; rogatio - tekst ustawy; sanctio - postanowień, które gwarantowały jej przestrzeganie.
Ze względu na ostatnią część ustawy (sanctio) ustawa mogła być: lex perfecta - nakładała sankcję nieważności na czynność wykonaną wbrew jej postanowieniom; lex minus quam perfecta - czynność dokonaną wbrew jej postanowieniom uznawała za ważną, ale za jej sporządzenie groziła sankcja karna; lex imperfecta - pozbawiona była jakiejkolwiek sankcji
Oprócz zwykłych leges w prawie rzymskim wyróżnia się jeszcze plebiscitia. W swoim dziele Gajusz pisze "Plebiscitum est quod plebs iubet atque constituit" (Uchwałą plebsu jest to, co plebs nakazuje i ustanawia). Plebejusze zbierali się w celu wydania takiej plebictii na zgromadzeniach plebejskich (concilia plebis), gdzie pod przewodnictwem i na wniosek trybunów plebejskich podejmowali te uchwały, które swoją mocą obejmowały jedynie plebejuszy, w odróżnieniu od ustawy, której postanowienia wiązały wszystkich obywateli. Jednakże już od 286 r. p.n.e. na mocy lex Hortensia de plebiscitis, stały się one ekwiwalentne ustawom. Od tego czasu swoją "powagę" tracą komicja, a ważne zagadnienia, szczególnie z zakresu prawa procesu prywatnego, regulowane są za pomocą plebiscytów. Z czasem zatarła się również różnica terminologiczna.
Schyłek republiki coraz bardziej deprecjonuje obydwa zgromadzenia. Ostatecznie, za panowania cesarza Nerwy, wydaje się ostatnią ustawę.
Do końca I wieku n.e. wydano niemal 800 leges rogatae, z czego tylko 26 dotyczyło wyłącznie prawa prywatnego. Najczęściej stosowano je do rozwiązywania konfliktów, czy to natury ekonomicznej, społecznej czy wreszcie politycznej.
Ustawy, swoje nazwy brały od nazwiska wnioskodawcy.
Warto jeszcze wspomnieć, że w okresie monarchii istniały ustawy królewskie (leges regiae) wydawane przez pierwszych władców miasta nad Tybrem.
Uchwały senatu
"Senatus consultum est quod senatus iubet atque constiuit; idque legis vicem optinet, quamvis fuerit quaesitum" (Uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, choćby było to kwestionowane). Tymi słowami Gajusz opisuje senatus conculta, czyli ustawę senatu. Jak przedstawiłem przy opisie ustroju państwa, w okresie monarchii senat był jedynie ciałem doradczym, jednakże jego uprawnienia prawodawcze z czasem stawały się coraz wyraźniejsze. Oznaką tego procesu były właśnie ustawy senatu. Jednakże rola senatu nie ograniczała się do tej jedynej prerogatywy. Miał on prawo zatwierdzania uchwał zgromadzeń ludowych (auctoritas patrum), ponadto wiele ważnych uprawnień: wojskowych, religijnych, administracyjnych.
Uchwały senat podejmował na zebraniach. Zwoływał je ten przedstawiciel magistratury, który przewodniczył posiedzeniu (senatum cogere). Zebrania odbywały się w świątyni, najczęściej służyła ku temu Curia. Wstępny referat, wygłaszał sprawozdawca (verba facere). Następnie następowało wypowiedzenie się w sprawie poszczególnych senatorów. Do udzielenia opinii wzywał przewodniczący, a uprawnieni byli jedynie Ci członkowie senatu, którzy sprawowali urząd. Kolejność przemawiania zależna była jedynie od przewodniczącego, jednakże regułą stało się, że pierwszym, który zabierał głos w debacie, był senator znajdujący się na pierwszym miejscu listy senatorskiej (princeps senatus). Po obradach, następowało głosowanie. Przeprowadzano je w ten sposób, że każdy z senatorów na wezwanie przewodniczącego, musiał przejść na jedną lub drugą stronę sali, w zależności od tego, czy był za czy też przeciw wnioskowi. Wynik głosowania ustalał przewodniczący. Odbywało się to bez liczenia, jednakże gdy były jakieś zastrzeżenia do różnic w liczbie głosów za każdą z opcji, wtedy nakazywał liczenie głosów.
Uchwały senatu redagowano w języku łacińskim. Taka przynajmniej była zasada, jednakże, gdy używano w niej zwrotów greckich, wtedy sporządzano tłumaczenie. Do formalnej ważności uchwały wymagane było jeszcze złożenie ustawy w aerarium, znajdującego się w świątyni Cerery.
Uchwały senatu uzyskały moc prawa powszechnie obowiązującego dopiero za czasów Augusta. Pierwszą z nich była Senatus Consulta Silanianum z 10 r. n.e. Od tego czasu zaczęły stopniowo wypierać dotychczasowe uchwały plebsu i ustawy. Jednakże z czasem także i one legły pod naporem władzy cesarskiej. Inicjatywa ustawodawcza należała wprawdzie do każdego senatora, jednak od około II w. n.e. z takimi wnioskami występował najczęściej cesarz, a od panowania Sewerów, rola "dostojnych mędrców" ograniczała się jedynie do wysłuchania.
Nazwę uchwały senatu, tworzono od nazwiska wnioskodawcy lub od przedmiotu dla którego ją uchwalono, albo też od nazwiska osoby, przeciwko której były skierowane.
W czasie swojego funkcjonowania, od I w. n.e., senat wydał około 200 takich uchwał, a dla prawa prywatnego jedynie kilkanaście.
Edykt pretorski
Od 367 r. p.n.e. została wyodrębniona funkcja sprawowania wymiaru sprawiedliwości (iurisdictio). Z rąk konsula przeszła w ręce, nowo utworzonego pretora. W 242 r. p.n.e. został utworzony jeszcze pretor dla peregrynów (praetor peregrini), natomiast pierwszy, starszy z nich został nazwany pretorem miejskim (praetor urbanus). Urząd sprawowany był przez jeden rok. Pretorom przysługiwało prawo do wydawania edyktów. "Edicta sunt praecepta eorum, qui edicendi habent" (Edykty są to przepisy tych, którzy mają prawo do wydawania edyktów). Prawo zaś do ich wydawania mają magistratury. Ponieważ pretorzy nie często posiadali odpowiednią wiedzę prawniczą, w związku z tym korzystali z porad prawników. Tak obok pretora funkcjonowało tzw. consilium. Skład jego ustalał sam pretor, zasadą było, że wraz ze zmianą pretora, skład consilium pozostawał raczej nie zmieniony. Radą udzieloną przez to ciało doradcze, pretor nie był wszakże związany.
Podstawą do ich działalności było tzw. ius edicendi, czyli "prawo ogłaszania solennej zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z powierzonej jej władzy". Edykty, początkowo ustne obwieszczenie, później przybrały postać pisemną, ogłoszoną na białej tablicy (album) i ustawionej w miejscu publicznym, na forum, obok trybunału, gdzie zwykł zasiadać pretor w czasie wypełniania swej funkcji. W edykcie, pretor przedstawiał zasady jakimi będzie się kierować w czasie swojego urzędowania.
Edykt pretorski składał się z dwóch części: normatywnej - zawierała zapowiedź udzielenia ochrony procesowej w określonych sytuacjach i formularnej - zawierającej konkretne formuły, jakimi miały posługiwać się strony procesowe.
Na treść edyktu składały się zapowiedzi zastosowania szczególnej ochrony procesowej, tj. actiones, exceptiones, missiones czy restituniones. Zastosowanie tych środków pretor mógł stosować również wtedy, gdy nie były przewidziane w prawie obowiązującym, ale równie dobrze mógł odmówić skorzystania z zastosowania takich środków, nawet wtedy, gdy prawo przewidywało ich zastosowanie.
Początkowo pretorzy nie byli związani treścią takiego edyktu, ale na mocy lex Cornelia z 67 r. p.n.e., sytuacja została całkowicie zmieniona. Kolejny pretor najczęściej przejmował pewną stałą część edyktu (edictum tralaticium). Do tego pretor mógł dodawać własne postanowienia (edicta nova).
Działalność pretorów w istotny sposób wpłynęła na rozwój prawa cywilnego. Polegała głównie na jego modyfikowaniu, co przejawiało się w: wyjaśnianiu przepisów prawa cywilnego (adiuvandi iuris civilis gratia), uzupełnianiu istniejących luk w prawie cywilnym (supplendi iuris civilis gratia) i poprawianiu przepisów prawa cywilnego (corrigendi iuris civilis gratia).
Najbardziej twórczy okres działalności pretorów przypada na okres pomiędzy 150 r. p.n.e. a I w. p.n.e. W okresie panowania cesarza Hadriana, około 130 r. n.e., wspomniany wcześniej cesarz, nakazał najlepszemu prawnikowi tamtej epoki, Julianowi, uporządkowanie redakcji pretorów miejskich i edylów kurulnych. Jego praca nazywana niekiedy kodyfikacją edyktu pretorskiego, została zatwierdzona uchwałą senatu. Ogłaszano go jedynie formalnie, dla podtrzymania tradycji (edictum perpetuum).
Działalność pretorów wywarła wielki wpływ na rozwój prawa prywatnego, a z czasem doprowadziła do wytworzenia ius praetorium. To dzięki działalności pretorów rzymskich został wytworzony proces formułkowy.
Obok pretorów, do wydawania edyktów byli uprawnieni jeszcze edylowie kurulni i kwestorzy. Pierwsi z nich sprawowali nadzór nad targami niewolników i zwierząt. Na prowincjach jego odpowiednikiem był kwestor. Stworzone przed edylów edykty, stały się podwaliną ius honorarium.
Obydwa systemy prawne miały na celu regulację stosunków społecznych i ekonomicznych.
Konstytucje cesarskie
W dalszej części swojego wykładu, Gajusz wspomina o konstytucji cesarskiej. Pisze tam "Constitutio principis est quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit, nec umquam dubitatum est, quin id legis vicem optineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat" (Konstytucją cesarską jest to, co cesarz ustanowił w dekrecie lub w edykcie albo w liście i nigdy nie wątpiono, że ma to moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymuje władzę przez ustawę.)
Tak więc materie, przez które cesarz mógł wyrazić swoją wolę była dosyć szeroka. Przyjrzyjmy się poszczególnym rodzajom konstytucji cesarskich.
Edykty (edicta) - wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi. Ich moc prawna ograniczała się do pewnego terytorium, albo też obowiązywały w całym państwie. Najsłynniejszym edyktem, jest chyba ten wydany w 212 r. p.n.e. Constitutio Antoniana, czyli inaczej edykt Karakalli, w którym nadawał obywatelstwo rzymskie, wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa rzymskiego.
Mandaty (mandata) - były pisemnymi instrukcjami dla namiestników zarówno w prowincjach cesarskich, jak i senackich. Adresowane mogły być również do innych urzędników cesarskich. Najczęściej zawierały postanowienia natury administracyjnej. Zdarzały się wszakże przypadki, że cesarze regulowali nimi sytuację prawną jednostki.
Dekrety (decreta) - były rozstrzygnięciem spraw spornych, które trafiały przed sąd cesarski. Ograniczały się w zasadzie do konkretnego przypadku, jednakże wsparte autorytetem cesarza, jako najwyższego źródła wszelkiej sprawiedliwości, nabierały cech wykładni wiążącej. W ten sposób zostały wprowadzone m.in. ograniczenia władzy cesarskiej, możliwość dochodzenia roszczeń za prace umysłowe i wiele innych zasad. Najsłynniejszym z innych był decretum divi Marci, wydany przez Marka Aureliusza, skierowany przeciwko stosowaniu pomocy własnej wobec dłużnika.
Reskrypt (rescripta, epistula) - stanowił odpowiedź cesarza na zapytanie skierowane przez urzędników, sędziów lub osoby prywatne w kwestiach prawnych. Odpowiedzi cesarz udzielał przy pomocy swojej kancelarii. Ta drogą doszło do późniejszego wykształcenia procesu reskryptowego.
W okresie poklasycznym zanikają mandaty, mniejsze znaczenie mają także dekrety. Największe znaczenie zdobywają sobie edykty. Ponadto dawna nazwa lex, zarezerwowana dla ustaw, zmienia się w leges i jest tożsama z przejawem działalności prawodawczej cesarzy rzymskich. Konstytucje cesarskie były wysyłane najczęściej do urzędników, a ci następnie podawali je do wiadomości publicznej.
