Tematem poniższej pracy jest Holokaust. „Jak ukazać coś, co jest niemożliwe do pokazania? Przedstawienie Holokaustu jest samo w sobie ogromnym, przytłaczającym zadaniem intelektualnym, na ogół przekraczającym siły tych, którym przyszło się z nim zmagać. Choć coś takiego się zdarzyło, trudno to ogarnąć wyobraźnią” . Ponieważ ten temat jest bardzo obszerny, a o sposobach znęcania się nad ludnością żydowską można by było napisać oddzielną pracę, postaram się go tylko zwięźle zarysować wyszczególniając najważniejsze fakty.
Przed przystąpieniem do przedstawienia zagłady ludności żydowskiej jaka miała miejsce w czasie II wojny światowej w Europie, uważam za konieczne określenie definicji Holokaustu. Czym był Holokaust? To dokonana przez hitlerowców zagłada Żydów europejskich w czasie II wojny światowej . Holokaust oznacza nie tylko unicestwienie, lecz również niewyobrażalną mękę i upodlenie człowieka. Niemieccy naziści nazywali to nieludzkie barbarzyństwo mianem „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Hitlerowcy, w imię zachowania „czystości rasowej” dokonywali zbrodniczych aktów nawet na członkach własnego narodu: osobach chorych psychicznie, członkach zdelegalizowanej w Niemczech partii komunistycznej czy też na wyznawcach Kościoła Świadków Jehowy .
Podczas II wojny światowej rząd niemiecki przeprowadził na obszarach kontrolowanych przez siebie wymordowanie Żydów . Żadni współcześni władcy w jakimkolwiek cywilizowanym narodzie, nigdy nie posunęli się do tak daleko sięgającej, nikczemnej zbrodni. Niektórzy historycy porównują z holokaustem jedynie sowieckie łagry z czasów stalinowskich, jednak te wynikały tylko z nieudolnej bezmyślności niż dobrze obmyślonego planu wyniszczenia narodu .
Polityka zagłady rozpętana już w 1941 roku trwała około czterdzieści miesięcy. Liczba ofiar Holokaustu jest szacowana na 5-6 milionów . Dokładna liczba nie jest do końca znana z powodu braku kompletnych ewidencji, systematycznego niszczenia archiwów i zacierania śladów przez władze niemieckie w obliczu klęski wojennej. Jedną trzecią tej liczby (około 2 miliony) stanowiły dzieci.
Hitler mówił o „wydaleniu Żydów z naszego narodu” już w 1919 roku . Następnie na długo przed dojściem do władzy w 1924 roku ujawnił swe poglądy w Mein Kampf, pełnej wzmianek o niebezpieczeństwie jakie sprawiają Żydzi . Po dojściu do władzy w 1933 r. razem z partią nazistowską rozpoczął realizację programu rasistowskiego i antysemickiego. Program przewidywał izolację ludności żydowskiej i stopniowe pozbawienie jej wszelkich praw obywatelskich oraz cywilnych. Wspierano także emigrację Żydów z Niemiec. Główną podstawą na gruncie prawa do dyskryminujących posunięć były ustawy norymberskie z 1935 roku. Przez II wojną światową Niemcy rozwinęli szeroką akcję propagandową, uzasadniającą te kroki. Żydów oskarżano o pasożytnictwo, wyzysk, demoralizowanie i niszczenie narodów wśród których zamieszkują. Propaganda nagłaśniała także rzekomą organizację międzynarodowego spisku, który obejmował żydowskich bankierów i przemysłowców, a także polityków pochodzenia żydowskiego i znajdujących się pod wpływem Żydów. Ten spisek miał mieć charakter międzynarodowy – obejmował rzekomo liberałów, socjaldemokratów i komunistów, a także masonów i inne organizacje, które przeciwstawiali się nazizmowi.
Zdaniem Niemców, Żydzi stanowili rasę, a raczej mieszankę rasową, która stanowi szkodliwy element z przyczyn genetycznych . Takie postrzeganie Żydów i wszystkich zasymilowanych osób pochodzenia żydowskiego skłaniało do ich izolowania i eliminowania. Propaganda wspierała się rzekomymi wynikami badań naukowych i sfałszowanej wiedzy antropologicznej.
Po wybuchu wojny, polityka nazistów wobec Żydów była wprowadzana w kolejnych krajach europejskich w miarę ich zajmowania przez niemieckie wojska. Z reguły miało to formę rejestracji osób pochodzenia żydowskiego, zmuszania do nakładania na ubrania znaków identyfikacyjnych (najczęściej była to gwiazda Dawida), wprowadzania różnych zakazów i dyskryminacji. W krajach, w których ludność żydowska była dosyć liczna (między innymi w Polsce) wprowadzano izolację w dzielnicach zamkniętych, często otoczonych murem (getta).
Żydzi, którzy łamali dyskryminujące przepisy byli skazywani na karę śmierci. Surowe kary wprowadzano również dla ludzi pomagających Żydom.
Władze niemieckie początkowo rozważały wysiedlenie europejskich Żydów na przykład za Ural bądź na Madagaskar . Projekt ten jednak oceniono jako niemożliwy do przeprowadzenia w warunkach wojny. W związku z tym, jesienią 1941 roku podjęto decyzję o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”, co w praktyce oznaczało zagładę wszystkich Żydów w Europie. Szczegółowo akcję dopracowano formalnie na Konferencji w Wannsee 20.01.1942 roku . Przeprowadzenie operacji powierzono SS. W rzeczywistości eksterminację rozpoczęto przed oficjalnymi decyzjami. Jej pierwszym aktem były działania SS na terenie ZSRR po inwazji 22.06.1941 roku. Oddziały te, działające wkrótce po wkraczających wojskach niemieckich dokonały zabójstw ponad pół miliona Żydów, Cyganów, jeńców wojennych oraz członków partii komunistycznej. SS spędzały także lokalną ludność żydowską i inne osoby przeznaczone do eksterminacji do specjalnych miejsc i masowych rozstrzeliwań. Niekiedy wykorzystywano do udziału w morderstwie miejscowych kolaborantów. W ten sposób dokonano Holokaustu Żydów ukraińskich, besarabskich, białoruskich i bałtyckich. Poza obozami, najbardziej znanym miejscem eksterminacji jest wąwóz Babi Jar koło Kijowa, gdzie w 1941 roku zostało zamordowanych około 100.000 Żydów, a także podwileńskie Ponary, gdzie naziści wymordowali prawie 80.000 Żydów.
Władze niemieckie oceniły taką metodę zabijania ludności żydowskiej jako zbyt kosztowną (ze względu na amunicję), pracochłonną i trudną do powtórzenia w krajach, w których terror był słabszy, a działania wojenne dalekie. Na mniejszą skalę eksperymentowano z innym pomysłem: samochodami wydzielającymi gazy spalinowe do ładowni i zabijające znajdujących się w niej ludzi tlenkiem węgla. Przed decyzjami Konferencji w Wannsee takich metod użyto w obozie zagłady ludności żydowskiej z wydzielonego Kraju Warty – Kulmhof. W niektórych obozach używano gazu stosowanego jako środka owadobójczego (Cyklon B).
Pierwszym systematycznym programem eksterminacji Żydów była Einsatz Reinhard, która objęła 2 miliony Żydów zamieszkujących Generalne Gubernatorstwo. W ramach tej operacji utworzono obozy zagłady: Belzec koło Bełżca, Sobibor koło wsi Sobibór i Treblinka koło Poniatowa . Utworzono także obozy zagłady: Auschwitz II (Birkenau) na terenie wsi Brzezinka koło Oświęcimia, Kulmhof koło Chełmna nad Nerem i Majdanek na obrzeżach Lublina. Obozy utworzono także w około dwustu innych miejscowościach . Większość obozów umieszczono na ziemiach polskich z powodu utrudniającego pomoc terroru, centralnego położenia Polski, dużej populacji żydowskiej oraz wystarczającej infrastruktury kolejowej. Obozy zagłady były niemieckimi instytucjami państwowymi, powstałymi z niemieckiego budżetu państwa, mającymi dostęp do wykwalifikowanej kadry urzędniczej.
Eksterminacja obejmowała wszystkie grupy Żydów lub osób uznanych za Żydów, w tym osób starszych, kobiet i dzieci. Żydowskie getta systematycznie opróżniano. Przeprowadzano polowania na Żydów ukrywających się po tak zwanej stronie aryjskiej. Zwożono także ludność żydowską z terytoriów okupowanych w całej Europie. Żydów odizolowywano i wysyłano transportami kolejowymi do obozów zagłady, gdzie z reguły bezzwłocznie kierowano ich na śmierć do komór gazowych, a następnie ich ciała palono.
W obozach koncentracyjnych ludzie umierali z niedożywienia, ciężkiej pracy fizycznej sięgającej od piętnastu do osiemnastu godzin dziennie („eksterminacja przez pracę), wielogodzinnych apeli, braku snu i katastrofalnych warunków higienicznych . Ludzi uśmiercano również zastrzykami, prowadzono na nich szerokie badania naukowe i genetyczne, traktując ich jak „króliki doświadczalne”. Więźniowie, którzy nie mogli pracować okaleczani byli wskutek maltretowania czy też eksperymentów .
Rząd III Rzeszy nie tylko realizował plan wymordowania ludności żydowskiej przy pomocy własnych wyspecjalizowanych służb na okupowanych terytoriach, ale również stosował naciski polityczne i wojskowe, które miały na celu zmuszenie pozostałych krajów europejskich do współpracy w tej zagładzie. Rezultaty były różne. Od aktywnej współpracy Słowacji i Francji, przez współpracę częściową Rumunii, Bułgarii i Węgier do kategorycznej odmowy Danii i Włoch.
Przejdę teraz do omówienia Holokaustu w wyżej wymienionych krajach.
Pierwszym państwem wciągniętym od marca 1939 roku przez swojego protektora III Rzeszę w plan eksterminacji była Słowacja . Słowacka Partia Ludowa z zaangażowaniem wdrażała antysemicką politykę przeciwko 90.000 obywateli pochodzenia żydowskiego. Głównie chodzi tu o akcje propagandowe, przymusowe oznakowanie, rabunek mienia i urzędową dyskryminację. W lutym 1942 roku w Bratysławie odbyły się rozmowy słowacko-niemieckie na temat „rozwiązania kwestii żydowskiej”. W rezultacie słowaccy Żydzi od marca 1942 roku zaczęli być masowo deportowani do niemieckich obozów śmierci (głownie do Auschwitz). Naziści wybudowali w obozie w Birkenau nową komorę gazową, w której jednorazowo można było zabić 800 ludzi i krematorium w celu bardziej „efektywnego” mordowania tej grupy ludności. Według szacunków, wiosną i latem 1942 roku naziści zabili w Oświęcimiu większość słowackich Żydów, których ciała niedbale grzebano w płytkich rowach, a następnie palono na stosach.
Francja była kolejnym uzależnionym od Niemiec krajem, który został włączony w plan Holokaustu . W podzielonym od czerwca 1940 roku na dwie strefy państwie mieszkało około 350.000 Żydów, z których połowa była uciekinierami bez francuskiego obywatelstwa. W strefie która była okupowana przez Niemców stosowano hitlerowskie antysemickie przepisy bezpośrednio, a w strefie zwanej „wolną” marionetkowy rząd francuski posłusznie współpracował z Niemcami. Rząd Vichy od października 1940 roku zakazał Żydom wykonywania określonych zawodów. Żydów, którzy byli cudzoziemcami internowano w obozach. Następnie nastąpiła rejestracja i konfiskata majątków. Pierwsze transporty ludności żydowskiej ruszyły 27.03.1942 roku z Francji do obozu w Auschwitz. Powszechną praktyką było oddzielania dzieci od rodziców. Szacuje się, że w Auschwitz zginęła większość tych dzieci (11.000). W ciągu pierwszego dnia pobytu zabijano od 80% do 90% przywiezionych ludzi. Ostatni transport Żydów odjechał w lipcu 1944 roku. W sumie zamordowano około 25% wszystkich Żydów – obywateli francuskich.
Jedyną częścią Wielkiej Brytanii zajętą przez Niemców w czerwcu i lipcu 1940 roku były Wyspy Normandzkie . Chociaż mieszkało tam tylko dwunastu Żydów, Niemcy wymogli na miejscowej administracji ich deportację do Francji. Następnie ludność tą wywieziono do obozów w Theresienstadt i Auschwitz.
W Bułgarii pod naciskiem III Rzeszy rząd wysłał z okupowanej przez Bułgarię Macedonii i Tracji do obozu zagłady w Treblince 11.000 Żydów . Odmówiono natomiast wydania obywateli bułgarskich pochodzenia żydowskiego.
Jeżeli chodzi o Rumunię, to przywódca państwa lon Antonescu współpracował z Niemcami w akcji wymordowania Żydów z Besarabii, Naddniestrza i Bukowiny. Odmówił natomiast wydania obywateli bułgarskich pochodzenia żydowskiego.
Politykę ostrożnych ustępstw prowadziły wobec III Rzeszy Węgry . Od 1941 roku zaczęły wycofywać się ze współpracy. Represje wobec węgierskich Żydów, których liczebność sięgała do 760.000 polegały na wysłaniu poborowych do brygad roboczych na front wschodni, gdzie większość z nich zginęła. Wiosną 1944 roku Niemcy zajęły Węgry i rozpoczęły najbardziej masową akcję deportacji ludności żydowskiej w historii Holokaustu. Od 15 maja do 9 lipca 1944 roku wywieziono 434.000 ludzi do Auschwitz, gdzie zabijano ich w komorach gazowych na niespotykaną dotąd skalę. W ciągu 8 tygodni zabito 320.000 ludzi, zwłoki zakopywano w rowach, skąd stopniowo wydobywano je i palono w krematoriach lub stosach. Admirał Miklos Horthy 09.07.1944 roku zabronił kolejnych deportacji.
Włochy i Dania mimo aktywnej współpracy z III Rzeszą lub niemieckiej okupacji (Dania), stanowczo odmawiały pomocy w planie wymordowania Żydów . We Włoszech Benito Mussolini wprowadził urzędową dyskryminację obywateli włoskich pochodzenia żydowskiego, jednak odmówił deportacji i innych represji. Deportacje Żydów zaczęły się dopiero od wkroczenia wojsk niemieckich do Włoch we wrześniu 1943 roku. W sumie Niemcy zamordowali około 20% włoskich Żydów.
Mimo niemieckiej okupacji, Dania wyróżniła się aktywnym chronieniem 8.000 swoich żydowskich obywateli, co umożliwiła jej szeroka autonomia własnej administracji. W październiku 1943 roku, gdy Niemcy rozpoczęli przygotowania do deportacji Żydów, 95% z nich ukryto lub wywieziono do Szwecji, często przy pomocy duńskiej policji.
Skutkiem prowadzonej przez Niemców polityki eksterminacji Żydów była śmierć 5-6 milionów osób i prawie doszczętna likwidacja wielu społeczności żydowskich, w szczególności zamieszkujących wschodnią Polskę, Galicję i Ukrainę. Z tego regionu zniknęła cała kultura sztetli, wszystkie skupiska chasydów. W zaniku pozostał język jidysz. Zginęło wówczas 80-90 % Żydów zamieszkałych przed II wojną światową Europę Środkową.
Wśród ocalałych wiele osób cierpiało na liczne post-traumatyczne przypadłości psychologiczne. Los europejskich Żydów nieodwołalnie zniszczył ludzkie poczucie własnej wartości i wiary w siebie . Nazizm zdemaskował także ludzką obłudę, egoizm i tchórzostwo.
BIBLIOGRAFIA:
Andrzej Albert, Najnowsza historia Polski 1914-1993, Londyn 1994
Heiko Haumann, Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2000
Imre Kertesz, Język na wygnaniu, Warszawa 1995
Ernst Klee, Auschwitz. Medycyna III Rzeszy i jej ofiary, Kraków 2005
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989
R.A.C. Parker, Druga wojna Światowa. Krótka historia, Wrocław 1999
Witold Pronobis, Polska i świat XX wieku, Warszawa 1991
Laurence Rees, Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”, Warszawa 2005
R. Szuchta, P. Trojański, Holokaust. Program nauczania o historii i zagładzie Żydów na lekcjach przedmiotów humanistycznych w szkołach ponadpodstawowych, Warszawa 2000
