ODPOWIEDZI
1. ABAKUS-jest to najwyższa część głowicy, łącząca ją z belkowaniem. Abakusowi nadawano kształt kwadratowej (porządek dorycki) lub prostokątnej (porządek joński i koryncki) płyty. Abakus był tym elementem, który przenosił ciężar konstrukcji belkowania na kolumny. W porządku jońskim i korynckim oprócz tej roli pełnił też funkcję ozdobną. Dlatego też abakusy kolumn jońskich i korynckich były cieńsze i miały wyprofilowane, dekorowane krawędzie. W tym ostatnim stylu ozdabiano je rozetami.
2. ABSYDA- pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły kościoła i otwarte do jego wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk.
3. AKANT- motyw zdobniczy w formie stylizowanego liścia rośliny śródziemnomorskiej - akantu. Motyw znany i stosowany od starożytności w elementach architektury - przykładem jest głowica kolumny w porządku korynckim czy kompozytowym, a także w malastwie wazowym i reliefie. W okresie średniowiecza często wykorzystywany był m.in. w dekoracji włoskich rękopisów iluminowanych (XIII i XIV wiek). Jeden z najważniejszych elementów ornamentalnych w renesansie, w którym obok liścia pojawia się również forma kwiatu akantu. W epoce nowożytnej pojawiają się ponadto następujące formy akantu:
• akant mięsisty (acanthus mollis) - charakteryzuje się grubymi, ciężkimi liśćmi (w sztuce europejskiej od ok. 1630 r., w Europie Środkowej od poł. XVII w.)
• akant suchy (acanthus spinoza) - akant o przestylizowanych, "wysuszonych" liściach (od ok. 1700 r.)
• akant płomienisty - akant o płynnych, falujących formach liści (po roku 1725)
Motyw akantu oprócz formy liścia, który znamy z kapiteli, przybiera jeszcze formę wici roślinnej lub rozety.
Akant może występować samodzielnie lub w połączeniu z innymi detalami dekoracji, np. w spływach wolutowych, w modylionach (liść akantu), jako element wypełniający płyciny (wić roślinna), w kasetonach (kwiat akantu).
4. AKROTERION- nazywany także naszczytnikiem. Jest to ozdoba umieszczana najczęściej na wierzchołku dachu lub w jego narożnikach. W najprostszej formie była to z reguły palmeta, woluta lub liście akantu. Czasami spotykamy także akroteriony w kształcie figur lub nawet grup figur. Akroterionami wieńczono również stele.
5. AKWARELA- to nazwa techniki malarskiej i jednocześnie nazwa obrazów wykonywanych tą techniką. Technika ta polega na malowaniu rozcieńczonymi w wodzie pigmentami na porowatym papierze, który szybko wchłania wodę. Rozcieńczone pigmenty nie pokrywają całkowicie faktury papieru lecz pozostawiają ją dobrze widoczną. Z tego względu na efekt końcowy bardzo duży wpływ ma barwa i faktura samego papieru.
6. AKWEDUKT- czyli wodociągi. Są to budowle, najczęściej arkadowe (ale także instalacje podziemne), doprowadzające wodę często nawet z miejsc odległych o wiele kilometrów. Konstrukcje te wymagały wielkich umiejętności inżynieryjnych, ponieważ dla zapewnienia przepływu wody korzystano jedynie z naturalnych różnic wysokości terenu.
7. AMBIT- przejście obiegające prezbiterium, oddzielone murem lub arkadami
8. AMFILADA- szereg pomieszczeń (pokoi, sal) połączonych ze sobą drzwiami umieszczonymi w jednej linii. Takie ustawienie wewnątrz budynku, przy otwartych drzwiach, stwarza perspektywę widokową. Efektowne rozwiązanie stosowane w okresie renesansu, baroku, klasycyzmu w kształtowaniu wnętrz pałacowych oraz dworów w Polsce
9. AMOR VACUI- [łac. zamiłowanie do pustki] – operowanie dużymi, płaskimi powierzchniami bez żadnego ornamentu
10. ARABESKA- ornament roślinny wywodzący się z hellenistyczno – rzymskiego ornamentu wici roślinnej; często stosowany w sztuce islamu jako stylizowany, coraz bardziej odchodzący od naturalnych wzorów ornament roślinny, wici winorośli, palmety i akantu. W późniejszych formach łączono go z motywami geometrycznymi wywodzącymi się od owoców (np. granatu) i nawet figuralnymi oraz epigraficznymi (kaligraficznymi). Ornament arabeskowy stosowany był w dekoracji architektonicznej i rzemiośle artystycznym z tendencją do pokrywania nim maksymalnie dużej części dekorowanej powierzchni. W Europie stosowana od okresy wczesnego renesansu, typowa zwłaszcza dla tego stylu i dla klasycyzmu; arabeska nawiązywała bezpośrednio do wzorów antycznych
11. ARCHITRAW- (in. epistyl, nadsłupie) - belka spoczywająca na kolumnach, filarach lub pilastrach; najniższy i najważniejszy człon belkowania; pierwotną funkcją architrawu było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem. Występuje we wszystkich porządkach architektonicznych, w porządku doryckim jest gładki, zakończony u góry płaską listwą (tenia), do której pod tryglifami fryzu przymocowane są w równych odstępach małe listewki (regula) z sześcioma łezkami (guttae); w porządku jońskim ukształtowany z trzech poziomych listew (fasciae), ku górze wysuniętych coraz bardziej do przodu; w porządku korynckim dodatkowo zdobiony profilowaniem uskakujących listew
12. ARCHIWOLTA- 1. profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny, pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku. Archiwolty bywają wykute w czołach kamiennych klińców łuku, częściej wykonywane z materiałów narzutowych (tynk, stiuk); występują na łukach arkady w otworach drzwi, bram, okien, na łukach odciążających; archiwoltę występującą samodzielnie na płaszczyźnie muru nazywa się ślepą. Stosowana we wszystkich okresach i kierunkach
2. łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich i gotyckich, powtarzający się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, ozdobiony rzeźbą
13. ARKADA- element architektoniczny składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem. W zależności od funkcji arkady dzieli się na konstrukcyjne (pełniące rzeczywistą funkcję odciążania lub dźwigania) i dekoracyjne; w zależności od podpór: kolumnowe, filarowe, filarowo – kolumnowe, itp. Arkada występuje pojedynczo, najczęściej jednak w rzędzie, tworząc podstawowy element wielu budowli lub ich części, partii międzynawowych w kościołach, krużganków arkadowych, loggii itp.
14. ASTRAGAL- ornament ciągły w formie półwypukłego rzędu pałeczek ułożonych na przemian z perełkami lub krążkami; również profil, często dekorowany, oddzielający w kolumnie trzon od głowicy; występuje od starożytności w architekturze, rzeźbie i wyrobach rzemiosła artystycznego.
15. ATRIUM- dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół pełnił rolę narteksu; pośrodku atrium znajdował się zbiornik wody do ablucji
16. ATTYKA- ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; pewne typy attyk maja znaczenie konstrukcyjne jako ścianki niskiego poddasza; attyka pełni głównie funkcję dekoracyjną, służąc zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu; wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części. Charakterystyczna dla renesansu polskiego i czeskiego
17. AUTOPORTRET- podobizna artysty, wykonana przez niego samego. Autoportretem może być zarówno dzieło malarskie, jak i rzeźba albo fotografia.
18. BALUSTRADA- ażurowa ścianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczania mostów, schodów, tarasów, balkonów, galerii itp.; do podziałów wnętrza, np. w kościołach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia płaskiego dachu (attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieńczenia ścian. Balustrada składa się z tralek kamiennych, drewnianych lub metalowych, połączonych u podstawy cokołem, u góry poręczą. Znana od starożytności; w balustradach kamiennych część środkowa bywała w formie płyt ażurowych, podzielonych zwykle słupkami (starożytność, średniowiecze, barok); od renesansu stał się popularny typ balustrady z tralkami, balustrady z żelaza kutego, często bardzo dekoracyjne, były charakterystyczne zwłaszcza dla baroku; w XIX w. rozpowszechniły się balustrady żeliwne. W balustradzie ślepej otwory części ażurowej są w tle zamknięte ścianką
19. BAPTYSTERIUM- w architekturze chrześcijańskiej od IV w. budynek przeznaczony do obrzędu chrztu (tzw. kościół chrzcielny), na ogół w pobliżu większego kościoła (przeważnie katedralnego, po jego zachodniej stronie), zazwyczaj wolno stojący. Baptysteria są najczęściej budynkami centralnymi, których jednoprzestrzenne wnętrze kryte jest zazwyczaj kopułą; pośrodku zagłębiony w podłogę kościół chrzcielny, ze stągwią na wodę święconą, bądź kamienna chrzcielnica na cokole, niekiedy kryta osobnym daszkiem. W miarę wzrostu potrzeb liturgicznych niektóre baptysteria rozbudowywano o przedsionek, apsydę ołtarzową, sacrarium. Ściany (rozczłonkowane arkadowo) i kopułę zdobiły dekoracje mozaikowe bądź freskowe. Wraz ze zmianą obrzędu chrzcielnego w średniowieczu, w XIII w., gdy zwyczaj zanurzania całego ciała zastąpiono oblewaniem głowy, baptysteria znikają; zastępują je chrzcielnice
20. BAZA- podstawa kolumny, filaru lub pilastra dźwigająca trzon; od starożytności występuje we wszystkich porządkach architektonicznych (poza doryckim), gł. w formie profilowanej płyty; w architekturze rom. zdobiona motywami narożnymi o formach geom., roślinnych lub zwierzęcych (tzw. szponami, żabkami).
21. BAZYLIKA- świątynia chrześcijańska w kształcie wydłużonego prostokąta, o trzech, pięciu lub siedmiu nawach; nawa główna jest wyższa i szersza od bocznych, kryta osobnym dachem i oświetlona własnymi oknami, umieszczonymi w górnej części ścian, powyżej dachów ścian bocznych. Gdy nawa główna jest wyższa od bocznych, ale nie na tyle, aby miała własne oświetlenie, budowla nazywa się pseudobazyliką
22. BELKOWANIE- czyli konstrukcja ułożona na kolumnach i ścianach budowli, składało się z architrawu, fryzu i gzymsu (geison), na którym znajdowały się rynny (sima) z rzygaczami i antefiksy. Proporcje, w jakich budowano belkowanie, oraz rodzaj ozdób zależały od przyjętego stylu (porządki architektoniczne)
23. BĘBEN (TAMBUR)- cylindryczna albo wieloboczna podstawa kopuły
24. BIFORIUM- dwudzielne arkadowe okno lub przezrocze, typowe dla architektury romańskiej i gotyckiej.
25. BLENDA- (niem. blende ślepe okno, ślepa wnęka) – płytka wnęka w ścianie, o wykroju arkady lub okna, stosowana przede wszystkim w celach estetycznych, rzadziej do odciążenia ściany. Charakterystyczna dla architektury gotyckiej, często stosowana jako dekoracja szczytów, mogła być tynkowana na biało lub wypełniona malowanym maswerkiem imitującym laskowania okien.
26. BONIOWANIE- dekoracyjne opracowanie powierzchni muru, akcentujące krawędzie poszczególnych ciosów przez ich oprofilowanie poziomymi i pionowymi rowkami, przy czym powierzchnia ciosów może być płaska, wypukła, polerowana, groszkowana, rustykowana itp. Boniowanie może też polegać na pozorowanym podziale lica muru, wykonanym w tynku. Boniowanie stosowano w architekturze starożytnej, a następnie od renesansu do czasów współczesnych. Niektóre rodzaje boniowania są niekiedy nazywane rustyką
27. BUKRANION- motyw dekoracyjny naśladujący kształt czaszki (głowy) byka. Używany ze szczególnym upodobaniem przez artystów w okresie rzymskim.
28. COKÓŁ- Najniższa część budowli lub jej elementów (kolumna, filar). Cokół pełnił dwie funkcje: konstrukcyjną i ozdobną. W pierwszym przypadku stanowił wzmocnioną część konstrukcji, na której opierał się jej ciężar; w drugim przypadku wyodrębniano go, wysuwając nieco przed płaszczyznę murów, oddzielając gzymsem (gzyms cokołowy) lub budując go z innego materiału (ciosy kamienne). Cokołem określa się również niekiedy bazę (postument), na którym umieszczano dzieła sztuki nie związane z architekturą, np. rzeźbę lub grupę rzeźb.
29. COLLAGE- (in. kolaż, papiers colls) - technika artystyczna polegająca na naklejaniu na powierzchnię obrazu wycinków różnych materiałów lub na montowaniu obrazu bądź jego partii z gotowych elementów przez klejenie, spawanie itp.; pozwala na uzyskanie zaskakujących zestawień fakturowych i efektów przestrzennych. Collage pierwsi zastosowali kubiści w 1912 – 14: G. Braque, P. Picasso, J. Gris; naklejali na obraz gotowe druki, kawałki gazet, tapet itp. Technikę collage’u przejęli i rozwinęli dadaiści, futuryści i surrealiści
30. CORPS DE LOGIS- środkowa wyodrębniona cześć w budynku
31. COUR D’HONNEUR- dziedziniec reprezentacyjny, „honorowy”, wraz z przeddziedzińcem (avant – cour) i poprzedzające korpus pałacowy i stanowiące pierwszy element osiowo ukształtowanych założeń rezydencjonalnych entre cour et Cardin
32. DACH- część budynku ograniczająca go od góry, zabezpieczająca przed opadami atmosferycznymi oraz stratami ciepła; składa się z konstrukcji nośnej i pokrycia. Zależnie od kształtu rozróżnia się m.in. następujące rodzaje dachów: 1-spadowe (pulpitowe), 2-, 3- i 4-spadowe, mansardowe, uskokowe, naczółkowe, półszczytowe (odmianą dachu półszczytowego jest dach podhalański), namiotowe, stożkowe, kopulaste, hełmowe (baniaste), pilaste, 2-spadowe złożone, walcowe, beczkowe konoidalne, tarczownicowe, tarczownicowe wspięte, fałdowe łukowe oraz dachy wiszące, które są stosowane gł. jako przykrycia hal przemysłowych.
Dla najstarszych cywilizacji (Egipt, Bliski Wschód) były charakterystyczne dachy płaskie; świątynie starogreckie, etruskie, rzymskie miały zwykle dachy dwuspadowe; w starożytnym Rzymie stosowano również dachy namiotowe, czterospadowe i kopulaste, a w Bizancjum głównie kopulaste; na Środkow i Dalekim Wschodzie stosowano dachy wielokondygnacyjne, wśród nich tzw. pagodowe (z narożami podgiętymi ku górze). W Europie dla gotyku były charakterystyczne dachy o dużej stromości połaci; w XVII w. rozpowszechniły się dachy mansardowe.\
33. DIPTEROS- świątynia grecka z podwójnym rzędem kolumn
PSEUDODIPTEROS- świątynia z pojedynczą kolumnadą wysunięta znacznie przed elewacje
34. ONŻON- średniowieczna baszta obronna lub wieża, z wejściem na wysokości murów obronnych, mieściła skarbiec i stanowiła ostatni punkt oporu podczas oblężenia. Wysokość 30-50 m, grubość murów 3-5 m.
35. DORYCKI PORZĄDEK- Jeden z porządków architektonicznych starożytności. Jego podstawową cechą był funkcjonalizm, któremu podporządkowano walory estetyczne. Stąd mówi się z reguły, że styl dorycki charakteryzuje się ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Tak więc w porządku doryckim wysokość kolumny wynosiła 14 modułów, kapitelu - 1 moduł, podobnie szerokość tryglifu, szerokość metopy - 1, 6 modułu. Wysokość architrawu równała się szerokości tryglifu. Kolumny wsparte były bezpośrednio na stylobacie bez bazy. Ich trzon lekko zwężał się ku górze, a w połowie lub na dwóch trzecich wysokości był lekko wybrzuszony (entasis), aby zapobiec optycznemu złudzeniu wywołującemu wrażenie pochylania się kolumn. Trzon kolumny pokryty był 18-20 ostro zakończonymi żłobieniami (kanelury). Głowica składała się jedynie z echinusa i abakusa. Belkowanie w stylu doryckim składało się z gładkiego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowego oraz szeregu mniejszych ozdób. Ich rozmieszczenie i wygląd były określone ścisłymi zasadami. Rozmieszczenie tryglifów i metop we fryzie było regulowane tzw. "zasadą tryglifu" (tryglif). Wbrew nazwie, styl dorycki nie był stosowany ani jedynie, ani głównie na terenach zamieszkanych przez grecki szczep Dorów. Budowle w tym stylu (głównie świątynie) odnajdujemy na całym obszarze wpływów greckiej cywilizacji. Odmianą porządku doryckiego był tzw. porządek toskański, spotykany przede wszystkim w Italii. Tam też (oraz na Sycylii) zachowały się bardzo interesujące przykłady budowli w tym stylu.
36. DYPTYK- to dwie tabliczki połączone zawiasami i zamykane, służące w starożytności do pisania.
Od IV wieku n.e. powstawały tzw. dyptyki konsularne, wytwarzane z okazji objęcia urzędu przez konsula. Wykonywano je najczęściej z kości słoniowej - w środku ryto portret konsula lub jego monogram.
37. ECHINUS- Jest to część głowicy kolumny w porządku doryckim umiejscowiona bezpośrednio na trzonie kolumny. Na echinusie ułożony był abakus. Echinus miał kształt zaokrąglonej poduszki. Jego wyprofilowanie i wielkość uzależnione były od reguł rządzących porządkami architektonicznymi. Czasami (niezbyt słusznie) echinusem nazywa się także dolną część głowicy w porządku jońskim.
38. ELEWACJA- zewnętrzna powierzchnia ściany budynku z wszystkimi znajdującymi się na niej elementami, lico budynku. Elewacje, w zależności od położenia określa się:
• zgodnie z położeniem do np. ulicy: frontowa, tylna, boczna, ogrodowa (dla budynków z przylegającym ogrodem).
Szczególnym przypadkiem elewacji jest jej strona od ulicy lub też ogólnie od wejścia, szczególnie gdy jest bogato zdobiona. Nosi wtedy nazwę fasady.
Mianem elewacji określa się też w rysunku architektoniczno-budowlanym przedstawiony w skali widok budynku.
39. ENTHASIS- jest to wybrzuszenie trzonu kolumny w porządku doryckim, sytuowane najczęściej na wysokości 2/3 kolumny. Entasis miało za zadanie zapobiec złudzeniu optycznemu powodującemu wrażenie wklęsłości i nadmiernego obciążenia belkowania
40. EPITAFIUM- ozdobna tablica z napisem, poświęcona pamięci zmarłego, wykonana z kamienia, drewna, metalu, rzeźbiona lub malowana, zawieszona na filarze lub ścianie kościoła lub klasztoru. Epitafia dzielą się na epitafia inskrypcyjne, zawierające wyłączne napis poświęcony osobie zmarłego z informacją o jego śmierci i motywami heraldycznymi oraz epitafia obrazowe, na których oprócz napisu występuje rzeźbione lub malowane przedstawienie zmarłego, scena religijna lub postacie alegoryczne. Oba typy epitafiów występowały równolegle, dopiero w okresie baroku epitafia obrazowe były stopniowo wypierane przez epitafia inskrypcyjne. Epitafia były znane w starożytności i średniowieczu (od XIV w.), ich szczególny rozkwit nastąpił w okresie renesansu i baroku. W sztuce polskiej w XVI w. występowało najczęściej epitafium kamienne z rzeźbionym portretem zmarłego lub przedstawieniem kilkuosobowej rodziny klęczącej przed wizerunkiem kultowym. W XVII w. najpopularniejszym typem stało się epitafium z czarnego marmuru z umieszczonym na nim portretem zmarłego malowanym na blasze
41. FACJATA- mieszkalne pomieszczenie na poddaszu, zwykle nadbudowane i posiadające odrębne zadaszenie; mansarda
42. FASADA- efektowna elewacja budynku, o szczególnie dużej dekoracyjności, często nawet monumentalna, spełniająca funkcje reprezentacyjne wobec całego gmachu, a przez to wyróżniająca się spośród pozostałych elewacji. Zazwyczaj jest to elewacja przednia, jednak w budynkach narożnych mogą istnieć dwie fasady, a w wolno stojących nawet trzy lub wszystkie.
43. FESTON- dekoracyjny element architektoniczny w postaci podwieszanej dwustronnie splecionej wstęgi z kwiatów lub owoców, czasem także w postaci imitującej upiętą węzłami tkaninę;girlanda
44. FILAR- Jest to pionowa podpora stosowana w konstrukcjach budowlanych, pełniąca funkcje analogiczne do kolumny. Podobnie jak ona filary składały się z bazy, trzonu i głowicy. Różnił się od kolumny przekrojem trzonu, który był w filarze czworokątny (lub wieloboczny). Filary stosowano w architekturze starożytnej o wiele rzadziej niż kolumny, wyłącznie w okresie rzymskim
45. FIGURA SERPENTINATA- 1. rzeźba, w której autor posłużył się, czasem nawet nienaturalnym skręceniem portretowanej przez siebie postaci, w celu nadania jej lekkości. 2. skręcony spiralnie układ ciała pojedynczego lub grupy osób. Stosowany w rzeźbach i malarstwie okresu manieryzmu
46. FRESK- trwałe malowidło ścienne wykonywane przeważnie na wilgotnym jeszcze, świeżym tynku, który wysychając wiąże ze sobą pigment rozpuszczony przedtem w wodzie wapiennej; stosowany już w starożytności, szczególnie popularny był w renesansie; także malowidło wykonane tą techniką.
47. FRYZ- w architekturze klasycznej środkowa część belkowania zawarta między architrawem a gzymsem, składająca się z tryglifów i metop (porządek dorycki), gładka lub zdobiona reliefem o motywach figuralnych i ornamentalnych (np. porządek joński);
48. GIRLANDA- dekoracyjny ornament w formie wieńca, wiązanki kwiatów, liści.
49. GŁOWICA (KAPITEL)- górna część kolumny, pilastra lub filaru. Jest to z reguły najbardziej ozdobna część wspomnianych elementów architektonicznych. W sztuce greckiej, w zależności od zastosowanego porządku architektonicznego, wyróżniamy kapitele w stylu doryckim, jońskim i korynckim. Oprócz zdobienia, głowica odgrywała także ważną rolę konstrukcyjną jako element łączący kolumnę z dźwiganą budowlą. Dzięki większej średnicy niż średnica trzonu kolumny, pozwalała na bardziej stabilną konstrukcję całości.
50. GROTESKA- ornament dekoracyjny z motywem roślinnym, splecionym z fantastycznymi wyobrażeniami ludzi i zwierząt, wywodzący się z antyku, rozpowszechniony w okresie odrodzenia (renesans).
51. GWASZ- farba wodna z domieszką kredy lub bieli (od XIX wieku ołowiowej lub cynkowej) nadającej jej właściwości kryjące, oraz gumy arabskiej będącej spoiwem. Znana w Europie od średniowiecza, stosowana głównie w XVII i XVIII wieku
52. GZYMS-listwa wystająca przed lico muru, pełniąca zarówno funkcję ochronną (przed ściekającą wodą deszczową), jak i ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms składał się niekiedy z kilku profilowanych listw, a nad nim i pod nim umieszczano dodatkowe ozdoby. Doskonałym tego przykładem jest geison, gzyms chroniący fryzy i niejako koronujący całe belkowanie. Ze względu na miejsce usytuowania i pełnione funkcje dzielimy gzymsy na główne (inaczej gzyms koronujący lub wieńczący), które wieńczą ścianę budowli; cokołowe - umieszczane nad cokołem budowli; międzypiętrowe - dzielące płaszczyznę ściany oraz nadokienne, naddrzwiowe i podokienne.
53. HALA- jest to duże, przestronne pomieszczenie albo budynek o podziale nawowym. W zależności od przeznaczenia może pełnić różne funkcje: hala przemysłowa, fabryczna, hala widowiskowa, sportowa, hala handlowa lub targowa
54. HEŁM- zwieńczenie wieży, dach wyróżniający się w sylwecie budynku dekoracyjnymi detalami, wykonany z drewna lub kamienia, kryty gontem, dachówką lub blachą miedzianą względnie cynkową.
55. HERMA- jest to rodzaj rzeźby, w którym na czworokątnym słupie umieszczano głowę lub popiersie boga, czasami człowieka. Nazwa wzięła się od przedstawień boga Hermesa, do których pierwotnie wykorzystywano tę formę. Hermy często ustawiano na ulicach i w innych miejscach publicznych. Czasami łączono dwie głowy zwrócone w przeciwne strony.
56. HORROR VACUI- (z łac. lęk przed pustką) tendencja przejawiająca się w tworzeniu dekoracji zapełniających całą powierzchnię obiektu, bez pozostawiania pustego tła. Spotykana w sztuce wielu kultur, np. u Celtów, Indian czy w sztuce Islamu i baroku (w przeciwieństwie do tzw. amor vacui, tj. umiłowania pustej przestrzeni, obecnego m.in. w sztuce rokoka).
57. HỐTEL- pałac miejski
58. HURDYCJA- drewniany ganek w górnej części murów obronnych. Wystawał przed lico zewnętrzne muru, dawał osłonę obrońcom. Był zaopatrzony w otwory strzelnicze w czołowej ścianie i otwory w podłodze, przez które można było lać np. gorącą smołę na szturmujących zamek wrogów. W XIV wieku zostały zastąpione przez murowane machikuły.
59. ILUMINATORSTWO- rzemiosło artystyczne, sztuka zdobienia
60. IMPOST- element dekoracyjny w postaci płyty lub bloku w kształcie gzymsu nad głowicą słupa lub filaru. Stanowiąca podparcie dla łuku arkady lub żebra sklepienia. Element znany w architekturze bizantyjskiej, rozpowszechniony w czasach renesansu, baroku i klasycyzmu
61. INTERKOLUMNIUM- odległość miedzy osiami sąsiednich kolumn, podzielone przez dolna srednice kolumny daje 2 moduly które maja istotne znaczenie dla wyglady kolumnady.
62. JOŃSKI PORZĄDEK- powstał w Azji Mniejszej i na wyspach na przełomie VII i VI w. p.n.e. Cechował się brakiem podporządkowania estetyki funkcjonalizmowi, co z kolei było znakiem rozpoznawczym porządku doryckiego. Charakteryzuje go lekkość, wysmukłe proporcje i bogate zdobienia zarówno głowicy kolumny, jak i belkowania. Kolumna w tym porządku ustawiona była na bazie, często o wielu torusach i trochilusach. Trzon kolumny ozdobiony był z reguły 24 kanelurami (żłobkami) biegnącymi od głowicy do bazy. W przeciwieństwie do porządku doryckiego nie były one ostro zakończone, lecz połączone listewkami. Głowica (kapitel) kolumny ozdobiona była wolutami (ślimacznicami). Belkowanie konstruowano w sposób bardziej ozdobny i skomplikowany niż w stylu doryckim. Tak więc architraw był trójczłonowy, fryz ozdobiony rzeźbą reliefową nie był oddzielony tryglifami, lecz biegł w sposób ciągły (fryz joński). Gzyms koronujący był wysunięty, a wszystkie elementy belkowania oddzielano kimationem. Porządek joński zdobywa coraz większą popularność w IV w. p.n.e. i od okresu hellenistycznego praktycznie dominuje w architekturze greckiej. Jego rozwinięciem był porządek koryncki.
63. KALATOS- wiklinowy koszyk, wąski na dole i rozszerzający się ku górze. Atrybut bogini Demeter. Także naczynie ceramiczne o tym kształcie. Określenie stosowane w stosunku do głowicy kolumn w porządku korynckim i głowic spoczywających na głowach kanefor.
64. KANELURY- inaczej żłobki lub kanele. Pionowe wyżłobienia zdobiące na całej długości trzon kolumny lub pilastra.
65. KANON- zasada, norma ogólnie przyjęta, wzór, reguła. W sztukach plastycznych i architekturze wzór, zasada kompozycyjna, wiążąca się z nauką o proporcjach, będąca wykładnikiem poglądów estetycznych obowiązujących w danej epoce.
66. KARIATYDA- podpora architektoniczna w formie posągu kobiety dźwigającej na głowie elementy architektoniczny (belkowanie, balkon itp.); w starożytności stosowana w budowlach greckich, głównie porządku jońskiego (m.in. kory Erechtejonu), w czasach nowożytncyh wykorzystywana w architekturze, np. Sala Kariatyd w Luwrze (J. Goujon), także w rzemiośle artystycznym i grafice.
67. KARTUSZ- ozdobne obramienie herbu, emblematu, monogramu, napisu lub malowidła. Kartusz przybierał różne kształty - owalny, prostokątny, sercowaty. Bywał flankowany lub podtrzymywany przez putta, zwierzęta itp. Był szeroko stosowany w dekoracji architektonicznej - umieszczany był na elewacjach, na nagrobkach, epitafiach, w malarstwie i in.
68. KLUCZ- jeden z (klińców) w łuku arkady, w łuku sklepiennym. Usytuowany w najwyższym punkcie sklepienia lub łęku. Określany też jako kliniec szczytowy, kliniec kluczowy. Zazwyczaj o nieco większych wymiarach niż pozostałe ciosy kamienne lub cegły. Przenosił siły ściskające. Często był ozdabiany. Określenie klucz częściej stosuje się w odniesieniu do łęku, archiwolty, natomiast zwornik - w odniesieniu do sklepienia.
69. KOLUMNA- pionowa podpora arch. o przekroju kolistym; składa się z bazy, trzonu i głowicy, wykonywana najczęściej z kamienia, z jednego bloku (monolit) lub z bębnów, a także z drewna, cegły, żeliwa, żelbetu; k. jest jednym z najstarszych elementów konstrukcyjnych w architekturze, znana od starożytności, występuje w większości kręgów kulturowych, w których wykształciły się jej różnorodne formy i odmiany; k. znalazły zastosowanie także jako pomniki.
70. KOMPOZYTOWY PORZĄDEK- porządek architektoniczny wykształcony w architekturze starożytnego Rzymu. Łączył elementy porządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy wyróżniające go, to:
• ustawienie kolumny na piedestale
• ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu.
71. KONTRAPOST- Jest to postawa stojąca, w której ciężar ciała oparty jest na jednej nodze, podczas gdy druga, odciążona, jest najczęściej lekko wysunięta do przodu. Ciało znajduje się w spoczynku i z reguły nie widać napięcia mięśni
72.KOPUŁA- sklepienie półkoliste lub półeliptyczne oparte na murze lub bębnie na planie kolistym, eliptycznym albo wielobocznym za pośrednictwem pendentywów lub tromp. Do budowy kopuł używano ciosów kamiennych lub cegieł w kształcie klina (klińców). Obecnie do konstrukcji kopuł używa się stali lub żelbetu. Sklepienna część kopuły nazywana jest czaszą, a widoczna z wnętrza podniebieniem. W okresie renesansu wprowadzono kopuły dwuwarstwowe o warstwach połączonych żebrami. Powierzchnia, widoczna od strony wewnętrznej często są wzbogacona przez wprowadzenie dodatkowych poziomych pasów, kasetonów, zdobiona malarsko lub rzeźbiarsko (sztukateria).
73. KORYNCKI PORZĄDEK- stanowił rozwinięcie porządku jońskiego. Różnił się od niego przede wszystkim bogaciej zdobioną głowicą kolumny. Była ona wyższa niż głowica jońska i miała kształt lekko rozszerzającego się ku górze cylindra z przedstawieniami liści akantu. Najstarszy znany nam przykład kolumny w stylu korynckim pochodzi ze świątyni Apollina Epikuriosa w Bassai, zbudowanej ok. 420 r. p.n.e. najprawdopodobniej przez Iktinosa.
74. KREPIDOMA(KREPIS)- jest to najniższa część budowli antycznych (najczęściej świątyń). Krepidoma miała z reguły formę trzech stopni biegnących dookoła budynku i stanowiła fundament, na którym sadowiono resztę konstrukcji. Najwyższy stopień krepidomy, na którym bezpośrednio opierała się budowla, nazywano stylobatem.
75. KRUŻGANEK- długi ganek kolumnowy lub filarowy (zwykle arkadowy), obiegający budynek, przeważnie wokół wewnętrznego dziedzińca; pełni funkcję komunikacyjną, bywa przykryty sklepieniem lub stropem. W średniowieczu krużganki stanowiły część składową klasztoru, otaczając wirydarz, występowały też w zamkach; w okresie renesansu w budownictwie pałacowym stosowano wewnętrzne dziedzińce o krużgankach kilkukondygnacyjnych.
76. KWIATON- detal architektoniczny w kształcie pączka w otoczeniu zazwyczaj czterech liści. Stanowił często zwieńczenie sterczyny,wimpergi, hełmu wieży, szczytu itp.Charakterystyczny dla gotyku
77.KIMATION- ciągły ornament rzeźbiarski lub malarski, umieszczany na budowlach, reliefach; malowany, przedmiotach ozdobnych. Złożony z motywów roślinnych. Występował w:
• porządku doryckim – kima recta, kimation wklęsły zbudowany z liści czworobocznych, umieszczany na głowicach kolumn w antach i w górnych partiach ścian.
• porządku jońskim – wole oczy, jajownik – zbudowany z ułożonych wypukłych liści o jajowym kształcie, umieszczany na belkowaniu (oddzielał architraw od fryzu, fryz od gzymsu i pod simą).
• kimation lesbijski – kima rewersa, kwiatowy, zbudowany z liści stylizowanych na podobieństwo serca (nazwa pochodzi od wyspy Lesbos)
• porządku korynckim – stosowano ornament zaczerpnięty z porządku jońskiego albo kimation lesbijski, umieszczano go na belkowaniu podobnie jak w porządku jońskim.
Kimation występował też w architekturze starożytnego Rzymu, oraz w okresach późniejszych, w stylach architektonicznych nawiązujących do porządków antycznych.
78. LALKA- element dekoracyjny w kształcie dzbanuszka. Występuje jako nasada na głowicy kolumny, jako podpora konstrukcji dachu, motyw tralki
79. LASKOWANIE-(MASWERK) geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, blendy, przeźrocza, wimpergi, rozety, itp. Pierwsze maswerki pojawiły się w oknach katedry w Chartres (koniec XII wieku). Z czasem stawały się coraz bardziej ażurowe, a elementy geometryczne w nich zastosowane coraz bardziej skomplikowane. Początkowo była to kombinacja kół, sześcioliści, łuków ostrych. W gotyku dojrzałym i późnym zaczęto stosować motyw rybiego pęcherza oraz cztero- i trójliścia.
80. LATARNIA- cylinder umieszczony na górnym pierścieniu kopuły z otworami doświetlającymi pomieszczenie przekryte kopułą. Latarnia zazwyczaj przykrywana była hełmem. Rozwiązanie często stosowane w renesansie i baroku. Latarnią nazywana jest także nadbudówka z oknami nad dachem doświetlająca pomieszczenie pod nim (np. klatkę schodową).
81. LEKTORIUM- o przegroda oddzielająca nawę główną od prezbiterium w średniowieczych kościołach klasztornych i katedralnych. Najczęściej miało formę ażurowej ścianki, na której znajdowało się miejsce do wygłaszania kazania. Lektoria zostały w większości zniszczone w XVIII wieku. Zabytki tego typu zachowały się m.in. w katedrach w Albi, Naumburgu i Magdeburgu, kościołach Saint-tienne-du-Mont w Paryżu, św. Elżbiety w Marburgu. Do II wojny światowej lektorium posiadała kolegiata w Kołobrzeg
82. LUKARNA- pionowe okienko na dachu doświetlające poddasze. Pojawiło się w architekturze gotyku we Francji. W okresie baroku najbardziej ozdobne, od XIX w. stopniowo pozbawiane detali architektonicznych, stosowane do dnia dzisiejszego, zachowało swoją praktyczną rolę.
83. ŁUK- linia krzywa, według której prowadzony jest łęk. Odległość mierzona w poziomie, pomiędzy punktami podparcia nazywa się rozpiętością łuku, a jego wysokość mierzona od linii łączącej podpory do najwyższego punktu na łuku nazywa się strzałką łuku. Popularnie używa się słowa łuk na określenie łęku lub elementu dekoracyjnego w kształcie łuku. W architekturze występują łuki o różnych kształtach, mogą być prowadzone jako odcinki koła, elipsy lub paraboli złożone z jednego lub więcej odcinków. Łuk półkolisty (pełny) - zbudowany z połowy koła, ma strzałkę równą połowie rozpiętości łuku. Łuki mogą być podwyższone, czyli o strzałce dłuższej niż połowa rozpiętości łuku lub obniżone - o mniejszej strzałce niż połowa rozpiętości łuku. Kształty łuków spotykane w budownictwie noszą różne nazwy, np.: ostry, podkowiasty, ośli grzbiet, trójlistny, czterolistny lub pięciolistny, Tudora, cebulasty. Konstrukcje w kształcie łuku znane były w czasach starożytnych (np. brama Isztar w Mezopotamii). Szerszy rozwój konstrukcji opartych na kształcie łuku nastąpił w starożytnym Rzymie, i stosowany był przez średniowiecze do dnia dzisiejszego. W okresie starożytnego Rzymu, wczesnego chrześcijaństwa, czasów romańskich największe znaczenie miał łuk pełny; w gotyku wprowadzono łuk ostry, a w czasach nowożytnych powrócono do łuku pełnego, stosowano także łuki odcinkowe i koszowe. W architekturze islamu stosowano najczęściej łuki podkowiaste, trój- i wielolistne.
84. ŁUK OPOROWY-
85. MARINA- przedstawienie malarskie, którego głównym tematem jest morze, widok portu, wybrzeża, bitwy morskiej.
86. MARTWA NATURA- to gatunek artystyczny obejmujący kompozycje, zwykle malarskie lub rysunkowe składające się ze stosunkowo niewielkich, nieruchomych, zwykle nieożywionych przedmiotów, dobranych ze względów kompozycyjno-estetycznych lub symbolicznych. Pospolitymi elementami martwych natur są kwiaty, książki, naczynia, broń, przyrządy myśliwskie, przybory kuchenne, przybory do palenia tytoniu, świece, karty i inne gry, instrumenty muzyczne, itp. Częstym i niejednokrotnie głównym motywem są też najróżniejsze produkty spożywcze, jak owoce, ryby, pieczywo, jaja, itp., czasem układane w kompozycję mającą sugerować gotowy posiłek, np. śniadanie. W martwych naturach pojawiają się też niewielkie żywe zwierzęta jak owady czy skorupiaki. Jeżeli w martwej naturze pojawia się większe zwierzę, lub – sporadycznie – nawet postać ludzka, to nigdy jako główny temat. Częstym i ważnym ze względów symbolicznych motywem bywa ludzka czaszka — związana z częstym w dziełach tego gatunku zawartą myślą o przemijaniu i marności życia i dóbr doczesnych (zob. Vanitas). W obrębie martwej natury mogą pojawiać się też dzieła sztuk przedstawiających, jak rzeźby i obrazy, na których z kolei ukazane są postacie ludzkie.
87. MASWERK- PATRZ LASKOWANIE
88. MASZKARON- (z wł. mascherone, w fr. mascaron) - rzeźbiarski detal architektoniczny w formie ludzkiej, zwierzęcej lub fantazyjnej głowy. Często o groteskowych rysach, fantazyjnej fryzurze. Stosowany jako ozdoba np. kapitelu, wspornika. Najbardziej znane w Polsce są maszkarony w Krakowie na Sukiennicach, w Europie - na katedrze Notre Dame w Paryżu.
89. MAURESKA- ornament o motywach splecionych wici roślinnych (stylizowane kwiaty, łodygi), ściśle wypełniający dekorowaną powierzchnię. Wykształcony w sztuce islamu w nawiązaniu do tradycji hellenistycznych. Nazwa wiąże się z obszarem Mauretanii, skąd za pośrednictwem sztuki hiszpańskiej maureska przeniknęła do Europy. W okresie renesansu często stosowana w rzemiośle artystycznym (intarsja, mozaika).
90. MEANDER- (cygańska droga) - element dekoracyjny stosownany w architekturze, rzeźbie, malarstwie. Znany w starożytnej Grecji i Rzymie; powrócił w okresie renesansu i klasycyzmu. Jest to ornament ciągły utworzony z jednej linii załamujacej się wielokrotnie pod kątem prostym.
91. METOPA- Jest to kwadratowa bądź prostokątna płyta umieszczana we fryzie porządku doryckiego i oddzielana tryglifami. Metopy były najczęściej ozdabiane reliefami, choć zdarzały się także metopy gładkie, bez jakichkolwiek ozdób. Metopą określa się także wyraźnie wyodrębnione, wypełnione rysunkiem pole o kształcie zbliżonym do kwadratu, umieszczane na brzuścu naczynia.
92. MEZZANINO- półpiętro (wł. mezzanino, od mezzano - środkowy) - niska kondygnacja międzypiętrowa, zwykle między parterem a pierwszym piętrem bądź stanowiąca ostatnią kondygnację; przeznaczone na pokoje dla służby, dzieci lub gościnne.
93. MONOPTEROS- typ świątyni greckiej lub rzymskiej zbudowany na ogół na planie koła, otoczony kolumnadą, przykryty dachem. Wewnątrz nie budowano celli. Ten typ budowli rozpowszechnił się szczególnie w rzymskiej architekturze sakralnej. Świątynie tego typu należą do najrzadziej spotykanych (w Grecji). W architekturze nowożytnej stosowany zwłaszcza w odniesieniu do budowli ogrodowych (pawilonów, kiosków itp.).Także każdy budynek rotundowy bez ścian, otoczony kolumnadą spiętą dachem.
94. MOZAIKA- dekoracja w postaci ornamentu lub obrazu wykonana z drobnych, o różnej kolorystyce (dwu lub wielobarwne) i kształcie kamyczków, kawałków szkła, ceramiki. Elementy są przyklejone do podłoża np. przez ułożenie na niezwiązanej zaprawie, żywicy pochodzenia roślinnego (mastyks z pistacji mastyksowej – pistacia lentiscus). Stosowana jest do zdobienia posadzek, ścian w budownictwie sakralnym i świeckim, mebli (zwłaszcza blatów stołów, biurek). Technika znana była już w starożytności. Najstarsze, znalezione pochodzą sprzed pięciu tysięcy lat (Uruk). W starożytnej Grecji pierwsze mozaiki układano z otoczaków znalezionych na brzegach rzek i morza. Technika ta zwana była opus barbaricum. Mozaiki miały kolorystykę biało-czarną z mniejszymi polami żółtymi, brązowymi i czerwonymi. W okresie hellenistycznym stosowano technikę opus segmentatum, polegającą na zastosowaniu odpadów kamiennych powstałych przy pracach rzeźbiarskich i kamieniarskich. Kolejnym krokiem było zastosowanie regularnych płytek, kostek (tesseer) z marmuru i innych kamieni, nawet kamieni półszlachetnych, szkła. Chcąc jak najdokładniej odwzorować obraz używano niejednokrotnie bardzo małych elementów, nawet o krawędzi 1 mm. Technika ta znana była pod nazwą opus vermiculatum (łac. vermis- robak). Zachowały się do czasów współczesnych mozaiki w Pompejach, będące przykładem zastosowania tej techniki.
95. NACZÓŁEK (PRZYCZÓŁEK)- dach dwuspadowy z dodatkowymi, krótkimi, połaciami na ścianach szczytowych
96. NAOS- najważniejsze pomieszczenie w świątyni greckiej. Jego łacińskim odpowiednikiem jest cella. W naosie znajdował się zwykle posąg lub posągi bóstw. W przypadku większych budowli świątynnych, naos dzielono na mniejsze części nazywane nawami. Naos z reguły posiadał tylko jedno, frontowe wejście, przed którym stawiano pronaos, łączący się po bokach z antami.
97. NARTEKS- w architekturze wczesnego chrześcijaństwa i bizantyjskiej kryty przedsionek przy przedniej ścianie kościoła. Powstał z podcienia otaczającego dziedziniec przed kościołem. Przeznaczony przede wszystkim dla katechumenów i pokutników. W architekturze romańskiej przekształcony w kruchtę.
98. NAWA- w architekturze sakralnej część wnętrza pomiędzy prezbiterium i kruchtą przeznaczona dla wiernych, wydzielona ścianą lub kolumnami. Wnętrza kościelne mogą być jednonawowe, dwunawowe (rzadko), trójnawowe (najczęściej), a także składające się z pięciu i siedmiu naw (sporadycznie). Główną nawą nazywana jest nawa środkowa. Prostopadle do niej umieszczona jest nawa poprzeczna (transept). Stosunek wysokości naw bocznych do nawy głównej decyduje o typie kościoła (bazylika, hala, pseudobazylika).
99. OBELISK- pomnik w formie wysokiego, smukłego, najczęściej o czworobocznej podstawie, słupa, wykonanego z jednego bloku skalnego. Zakończenie słupa ma formę ostrosłupa, często obitego złotą blachą.
100. PALMETA- motyw dekoracyjny zarówno w sztuce greckiej, jak rzymskiej i etruskiej. Miał kształt stylizowanego liścia palmy, najczęściej z liśćmi rozłożonymi na podobieństwo wachlarza. Używano go jako pojedynczej ozdoby bądź też łączono w ornamencie ciągłym, tworząc rytmiczny szereg połączonych ze sobą motywów.
101. PANOPLIA- to element dekoracyjny złożony z krzyżujących się części uzbrojenia (tarcz, mieczy, zbroi, hełmów itp.). Fragmenty uzbrojenia ułożone są na płaszczyźnie, symetrycznie wobec elementu pionowego np. włóczni. Panoplie stosowano jako reliefy lub rzeźby. Występowały w starożytnym Rzymie i stylach nowożytnych (renesans, barok).
102. PASTEL- środek rysunkowy w formie kolorowego sztyftu, kredki lub ołówka, służący do nanoszenia kolorowych pigmentów na podłoże.
Pigment, kredę i spoiwo z gumy miesza się ze sobą i formuje w wałeczki. Następnie pozostawia się je do wyschnięcia. Przed wyschnięciem pastele mają konsystencją ciasta, stąd nazwa (pasta – ciasto)
103. PENTAPTYK- typ nastawy ołtarzowej, podobnej do tryptyku lecz składającej się z części środkowej i dwóch par skrzydeł. Sposób umieszczenia i konfiguracja skrzydeł może być rozmaita. Obie pary skrzydeł lub jedna z nich mogą być umieszczonane zawiasach i te ruchome skrzydła mogą być zamykane i otwierane w zależności od potrzeb, np. od liturgii danego dnia, tak by ukazywane obrazy odpowiadały charakterowi nabożeństwa..
104. PENDENTYW- (żagielek) – element narożny w postaci sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego. Umożliwia przejście z planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła. Pendentyw stosowany był w architekturze bizantyjskiej, rozpowszechnił się na Rusi. Był stosowany w renesansie, początkowo we Włoszech, później w całej Europie.
105. PERIPTEROS- Terminem tym określa się budowlę (przede wszystkim świątynię) otoczoną dookoła kolumnadą złożoną z jednego rzędu kolumn.
PSEUDOPERPITEROS- półkolumny wtopione w ścianę
106. PERSPEKTYWA- określenie powszechnie stosowane w architekturze, malarstwie, fotografii i innych sztukach wizualnych w stosunku do konstrukcji obrazu powstałego w wyniku rzutu środkowego. Jest to specyficzny sposób przedstawienia trójwymiarowej przestrzeni na płaszczyźnie, odpowiadający w przybliżeniu obrazowi przestrzeni, jaki tworzy oko ludzkie.Istotą perspektywy jest rzutowanie wszystkich punktów przestrzeni na płaszczyznę lub inną powierzchnię, względem pewnego punktu zwanego środkiem perspektywy. Taki sposób przedstawienia powoduje powstawanie obrazu, w którym (oprócz pewnych specyficznych sytuacji) nie zostają zachowane prawdziwe wymiary i kąty w przestrzeni. Obraz ulega deformacji – charakterystyczne jest "zmniejszanie się" na obrazie przedstawianych elementów wraz z ich oddalaniem się od punktu obserwacji. Linie równoległe do siebie w perspektywie stają się zbieżne i spotykają się w pewnym teoretycznym punkcie. Konstrukcja perspektywy w rysunku i malarstwie opiera się właśnie na stosowaniu tzw. punktów zbiegu, które pozwalają wyznaczyć prawidłowy kształt przedstawianych obiektów. Perspektywa jest najczęściej używanym i najbardziej naturalnym dla człowieka sposobem odwzorowania przestrzeni na płaskiej powierzchni.
107. PIANO MOBILE- główne piętro budynku mieszkalnego, na którym mieszczą się reprezentacyjne lokale, zwykle wyższe od pozostałych kondygnacji. Piano nobile często podkreślano dekoracją zewnętrzną, np. bardziej ozdobnym obramieniem okien, innym licem ściany. Wywodzi się z włoskiej architektury renesansowej, bardzo popularne w baroku, zazwyczaj było sytuowane na pierwszym piętrze, czasem na drugim (Wawel). W rezydencjach wiejskich piano nobile znajdowało się zazwyczaj na parterze, czasem miało osobne zewnętrzne schody, które pełniły również rolę dekoracyjną.
108. PILASTER- to ustawiony przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopiony) filar, nieznacznie występujący przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną (podpora), jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę). W starożytności pilastry występowały dużo rzadziej niż półkolumny i używane były głównie w architekturze rzymskiej. Podobnie jak kolumna składa się z głowicy (najczęściej w którymś z klasycznych porządków), gładkiego lub kanelowanego trzonu oraz czasami z bazy i cokołu.Stosowano również pilastry zwielokrotnione (tworzyły je nałożone na siebie, coraz węższe pilastry).
109. PINAKIEL (STERCZYNA, FIALA)- w architekturze gotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej czworobocznej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie dekorowane są żabkami i zwieńczonej kwiatonem.Pinakle może stanowić zwieńczenie skarpy, naroża wieży, wimpergi, szczytu, itp. Stosowany jest również w rzemiośle artystycznym (snycerstwie i wyrobach złotniczych).
110. PIRAMIDA- monumentalna budowla służąca jako grobowiec władcy lub osoby prywatnej albo jako podbudowa dla świątyni. Kształt piramidy to najczęściej ostrosłup lub forma w ogólnych zarysach do niego zbliżona. Piramidy spotykane są m.in. w Egipcie i prekolumbijskiej Ameryce.
111. POLIPTYK- typ ołtarza szafkowego składający się z części środkowej i dwóch par, o połowę węższych, ruchomych skrzydeł, które były otwierane bądź zamykane w zależności od okresu roku liturgicznego. Przykładem poliptyku jest ołtarz w poznańskiej katedrze.
112. PORTAL- to ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach czasami także drzwi wewnętrznych. Ozdoba w zależności od epoki zróżnicowana pod względem architektonicznym. W starożytnej Grecji była to opaska, w Rzymie fryz, niekiedy portyk. W czasach romańskich portal stanowiła półkolista archiwolta z kilkoma rzędami łuków cofającymi się w głąb ściany i zamknięta tympanonem nad wejściem. Łuki były zazwyczaj pełne rzeźbiarskich ozdób. Podparcie łuków formowano w kształcie filarów, kolumn lub pilastrów. W okresie gotyku został zmieniony kształt archiwolty z półkolistego na ostrołukowy. Renesans i barok cechuje powrót do rozwiązań antycznych często wzbogaconych o rzeźby kariatyd, atlantów, herm. Po połączeniu z balkonem znajdującym się nad wejściem utworzono nową kompozycję dwukondygnacyjną.We wnętrzach elementy dekoracyjne wykonywane były najczęściej w tynku, stiuku lub w drewnie (przy połączeniu z boazerią)
113. PORTRET- obraz, zdjęcie lub inne dzieło będące przedstawieniem osoby i odwzorowujące jej wygląd zewnętrzny, a czasem także cechy osobowości.Artyści w różny sposób ujmują portretowane postaci: ukazują tylko jej głowę, popiersie, półpostać lub całą postać (tzw. en pied). Model może być ukazany frontalnie (en face), z profilu albo z trzech czwartych (en trois quart). Zdarzają się także, choć jest to raczej rzadkie, przedstawienia "podwójne" lub "potrójne", które ukazują tę samą postać na jednym obrazie z kilku stron
114. PORTYK- budynek na planie prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które wspierały dach zamknięty z jednej strony ścianą. Czasami zdarzały się portyki kilkupiętrowe.Portyk był bardzo często stosowany w architekturze rzymskiej. W ogólnym założeniu przypominał on greckie stoa i podobnie jak one miał za zadanie chronić części drewniane budowli oraz ludzi przed wpływami atmosferycznymi (np. deszczem).Portyk to także otwarty ganek kolumnowy lub filarowy, który poprzedza wejście, tworząc główną część fasady budynku. Jeśli stanowi przód elewacji nazywa się go prostylem, a gdy jest w głębi budynku nosi miano in antis.
115. PÓŁKOLUMNA- kolumna uwięzła. Kolumna, która wystaje z lica muru połową grubości (w porządkach klasycznych dokładnie 2/3 grubości). Forma półkolumny (kapitel, trzon, baza) jest kształtowana zgodnie ze stylem epoki. W narożniku umieszczana bywa w różny sposób: jedna półkolumna na dwusiecznej narożnika, po jednym elemencie na każdej z dwóch ścian lub kształtowano filar. Półkolumny, w porównaniu z pilastrami są elementem bardziej wystającym ze ściany.
116. PREZBITERIUM(CHÓR)- przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa. Może być wydzielone podwyższeniem, balustradą i tęczą. Przed Soborem Watykańskim II skierowane na wschód i zamknięte apsydą lub prostą ścianą. Jego układ mógł być wzbogacony obejściem, apsydiolami i wieńcem kaplic. Po Soborze Watykańskim II centralne miejsce prezbiterium zajmuje Stół Pański. Ponadto kluczowymi miejscami są: umieszczony z boku pulpit zwany ambonką oraz nieco z tyłu miejsce przewodniczenia (sedila). Oprócz tego znajdują się stalle, ławki, kredensja (miejsce, gdzie ustawiane są naczynia liturgiczne i dary ofiarne oraz Tabernakulum, które może znajdować się w wydzielonej kaplicy Najświętszego Sakramentu.
117. PRZĘSŁO- jest pojęciem w architekturze i budownictwie o kilku zastosowaniach:
• konstrukcyjny element łączący dwie podpory (słupy, filary) – przęsło mostu, wiaduktu
• część sklepienia lub stropu
• element podziału pionowego ściany uzyskany przez rytmiczne ustawienie okien, pilastrów, kolumn itp.
• w ogrodzeniach – powtarzalny, najczęściej przygotowany w wytwórni, segment mocowany do słupków.
118. PRZYPORA- mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku pełniący funkcję konstrukcyjną. Patrząc na niego z boku, rozszerza się ku dołowi schodkowo lub pochyło. Podtrzymuje ścianę i równoważy siły rozporowe od znajdujących się w środku łęku lub sklepienia. Umożliwia stosowanie dużych, wysokich okien, zajmujących dużą powierzchnię ścian, które przez to traciły swoją funkcję nośną. Stosowany także w budowlach technicznych jak ściany fortyfikacji, kanałów itp. Szczególnie rozwiniętą postać skarpa przybierała w romańskiej i gotyckiej architekturze kościelnej. Romańskie skarpy były wydatne, masywne, odchodząc dość daleko od podpieranych ścian, natomiast w gotyku skarpy przybrały bardzo charakterystyczne dla tego okresu formy uskokowych ażurowych podpór jeszcze dalej odchodzących od ścian nośnych, tworząc system przyporowy w postaci wielu stopni łęków i filarów przyporowych.
119. RELIEF- (płaskorzeźba)Technika rzeźbiarska polegająca na wyrzeźbieniu w płycie kamiennej lub drewnianej albo też wykuciu lub odlaniu w płycie metalowej kompozycji rzeźbiarskiej, zostawiając przy tym tło. Reliefy dzielimy na płaskie (jeśli kompozycja tylko nieco wystaje ponad powierzchnię tła), wypukłe (gdy kompozycja zdecydowanie wystaje ponad płaszczyznę tła) i wklęsłe (gdy kompozycja jest wykuta poniżej powierzchni tła). Pierwsze dwie techniki były stosowane o wiele powszechniej; technikę reliefu wklęsłego stosowano przede wszystkim w starożytnym Egipcie (także w czasach ptolemejskich i rzymskich). Reliefy płaskie i wypukłe znalazły swoje zastosowanie w sztuce greckiej, przede wszystkim przy zdobieniu stel i elementów ozdobnych w architekturze (belkowanie).
120. ROCAILLE- ornament rokokowy. Pojawił się około 1730 r. Wyglądem naśladuje muszle (muszlowy ornament), formę stylizowanych małżowin usznych, flory morskiej. Około 1750 r został wzbogacony kogucim grzebieniem, kształtem grzyw morskich fal. Autorami pierwszych wzorów byli: Gilles Marie Oppenordt, Juste Aurèle Meissonier. Stosowany był w dekoracjach architektonicznych, wystroju wnętrz, rzemiośle artystycznym.
121.ROLLWERK- ornament przypominający przestrzenne komponowanie form wyciętych z blaszanej taśmy o podgiętych lub spiralnie zwiniętych zakończeniach. Rollwerk wykształcił się w latach 20. XVI w. we Włoszech, wraz z rozwojem groteski. Bardzo szybko stał się popularny również we Francji (dekoracja Fontainebleau, 1530), później w Niderlandach i Niemczech (lata 50. i 60. XVI w.). Jego ewolucję kształtowali przede wszystkim tacy niderlandzcy artyści, jak C. Bos, C. Floris i Hans Vredeman de Vries. W ich projektach rollwerk nabierał plastycznej twardości form, a tendencje abstrakcyjne, amorficzne łączyły się z naturalistycznymi motywami dając efekt dynamicznych i pełnych niepokoju konstrukcji, często o wręcz późnogotyckiej ozdobności. Rollwerk po roku 1560 bardzo często połączony był z ornamentem okuciowym, występował powszechnie do poł. XVII w.
122. ROTUNDA- to budowla w układzie centralnym wzniesiona na planie koła. Składa się z jednego pomieszczenia przekrytego często kopułą. Czasem z dobudowanymi apsydami. Rotunda może stanowić budynek zamknięty, czasem okolony kolumnadą (tolos). Budowle tego typu znane są od starożytności.
123.ROZETA- ornament architektoniczny w kształcie róży. W architekturze gotyku rozetą nazywa się okrągłe okno wypełnione witrażem i ornamentem maswerkowym umieszczone nad głównym portalem kościoła.
124. RUSTYKA- sposób dekoracyjnego obrobienia kamieni, tak aby miały bardziej surowy wygląd ("na dziko"). W okresie renesansu zazwyczaj parter otrzymywał najsurowszą oprawę. Oprawa była charakterystyczna dla pałaców florenckich.
125.RYBI PĘCHERZ- symetryczny motyw dekoracyjny o kształcie przypominającym pęcherz pławny ryby, występujący w okresie późnego gotyku. Stosowany najczęściej w płaskorzeźbach i jako maswerk w otworach okiennych.
126. RYZALIT- występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach. W rzucie poziomym może mieć kształt prostokąta lub półkola. Ryzality ożywiają elewację i zwiększają powierzchnię pomieszczeń. Popularne od renesansu w architekturze pałaców, później stosowane także przy budowie domów wielorodzinnych. Płaski, nieznacznie wystający przed lico sąsiadującej ściany ryzalit określany bywa jako pseudoryzalit. Silnie wysunięte i wyraźnie wyodrębnione partie budynku stanowią natomiast skrzydła.
127. RZYGACZ (GARGULEC)- (garłacz, pluwacz) - ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ. Początkowo kamienne, później wykonywane z blachy. W czasach gotyku we Francji przybierają fantazyjne formy: twarzy ludzkich, paszczy zwierzęcych, fantastycznych stworów
128. SARKOFAG- trumna, zwykle zdobiona, najczęściej w kształcie skrzyni lub owalnej wanny, przeznaczona do ustawienia w grobowcu. Wykonywana głównie z kamienia, drewna lub gliny. Najstarsze sarkofagi pochodzą ze starożytnego Egiptu. Pokrywano je hieroglifami, malowidłami lub reliefem. Często nadawano im formę antropoidalną.
129. SGRAFFITO- technika malarska polegająca na nakładaniu kolejnych, kolorowych warstw tynku lub kolorowych glin i na zeskrobywaniu fragmentów warstw wierzchnich. Poprzez odsłanianie warstw wcześniej nałożonych powstaje dwu- lub wielobarwny wzór.
130. SKLEPIENIE- konstrukcja budowlana o przekroju krzywoliniowym, służy do przekrycia przestrzeni nad budynkiem, ograniczona murami, łękami, belkami itp. Oparta na kolumnach, filarach, arkadach. Wykonana z kamienia (klińców), cegieł, betonu lub żelbetu. Pierwsi, na szeroką skalę, sklepienia zastosowali starożytni Rzymianie. Jednak pierwsze próby użycia tej konstrukcji pojawiły się znacznie wcześniej.
131. SŁUŻKA- pionowy element o małym przekroju dostawiony do ściany lub filaru stosowany w budownictwie kościelnym w okresie XI- XVw.(w architekturze romańskiej i gotyckiej ). Stosowany jako element konstrukcyjny i dekoracyjny. Pionowa służka łączy się z żebrami sklepienia, tworząc swoiste przejście między ścianą a sklepieniem. Służka dzieliła wnętrze zgodnie z rytmem przęsęł. Była elementem stosowanym w nawach głównych rzadziej w nawach bocznych w kościołach o dużym znaczeniu, głównie w katedrach. W Polsce spotykana głównie w budowlach późnego gotyku.
132. STALLE- drewniane lub kamienne ławki ustawione w prezbiterium. Często bardzo bogato zdobione (rzeźbiarsko lub malarsko), poprzedzielane na pojedyncze siedziska. Miały zazwyczaj wysokie oparcia (zaplecki), często z baldachimem, klęczniki obudowane z przodu. Rozpowszechniły się w budownictwie sakralnym od początków średniowiecza do baroku. Przeznaczone były przede wszystkim dla duchownych (kanoników lub zakonników).
133. STEREOBAT- podium, na którym budowano rzymskie i greckie świątynie. Również czworoboczna podmurówka pod pojedynczą kolumną
134. STYLOBAT- To górna powierzchnia kamiennej podstawy (krepidomy) antycznych budowli (głównie świątyń). Dźwigał on całą konstrukcję budowli. W porządku doryckim bezpośrednio na nim stały kolumny.
135. SZCZYT- dekoracyjne zwieńczenie elewacji budynku lub jego fragmentów (np. otworów bramowych, okiennych), ukształtowane na kompozycyjnym schemacie trójkąta. W zależności od stylu architektonicznego szczyt zdobiony jest m.in.: sterczynami, uskokami, wnękami, arkadami, pilastrami.
136. TEMPERA- to technika malowania przy użyciu farb temperowych (Polegała na zmieszaniu spoiwa farby (klej, białko) z żywicą lub olejem.)oraz dzieła malarskie powstałe w tej technice. Malarstwo to, znane od starożytności, było wiodącą techniką w okresie średniowiecza. Same farby temperowe są obecnie często wykorzystywane. Schną stosunkowo szybko i nie wymagają gruntowania, nadają się do malowania na płótnie, desce jak i na zwykłym papierze.
137. TOLOS- Jest to budowla na planie koła lub zbliżonym do koła. Najczęściej tolosami określa się grobowce, w których komora grobowa (niekoniecznie okrągła) przykryta jest konstrukcją zbudowaną na planie koła. Często był to po prostu kopiec ziemi usypany nad pomieszczeniem zawierającym szczątki zmarłego lub zmarłych wraz z wyposażeniem grobowym. Tego rodzaju grobowce pojawiają się już na Krecie w okresie minojskim, a charakterystyczne są dla kultury mykeńskiej. Tolosy znamy jednak także z Grecji okresu późniejszego oraz Italii. Nazywamy nimi także budowle, głównie sakralne, zbudowane na planie koła lub zbliżone w kształcie. Najstarsze znane nam konstrukcje tego typu pochodzą z okresu archaicznego.
138. TOSKAŃSKI PORZĄDEK- to jeden z klasycznych porządków w architekturze. Wykształcił się na terenie Italii z porządku doryckiego. Podstawowe różnice to:
• kolumny miały gładkie trzony (w porządku doryckim pokryte były żłobieniami)
• pod kolumnami wprowadzono bazy (w porządku doryckim kolumny stały bezpośrednio na stylobacie).
Budowle wzniesione w stylu toskańskim sprawiały wrażenie bardziej przysadzistych niż budowle greckie. Wynikało to przede wszystkim z jakości (cech wytrzymałościowych) dostępnych materiałów. Budowle (przede wszystkim świątynie) wznoszone były na planie prostokąta, na podwyższeniu, na które prowadziły schody usytuowane przy krótszym boku. Budynek był otoczony kolumnadą z trzech stron. Dach dwuspadowy z okapem tworzył portyk z trzech stron budynku. Kolumny zakończone były głowicami złożonymi z echinusa i abakusa.
139. TRALKA- w architekturze słupek balustrady złożony na ogół z dwóch dzbanuszków zwanych też lalkami, połączonych ze sobą podstawami.
140. TRANSEPT- część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku. W romańskich bazylikach dwuchórowych występują dwa transepty - wschodni i zachodni. Natomiast w gotyckich katedrach angielskich również mogą być dwa transepty (obydwa od wschodu). Na skrzyżowaniu transeptu i nawy głównej może występować wieża.
141. TROMPA- narożny detal architektoniczny (wysklepek) pozwalający na przejście z rzutu czworobocznego do ośmiobocznego stanowiącego podstawę kopuły. Trompa jest rodzajem małego sklepienia złożonego z łęczków zwiększających się ku górze
142. TRYFORIUM- podzielone na trzy części okno lub przezrocze. Także w romańskich lub gotyckich kościołach rząd podzielonych na trzy części arkadek albo galeria umieszczona w grubości muru i otwarta do wnętrza kościoła przegrodą z arkadek.
143. TRYGLIF- to prostokątna płyta stosowana w starożytności w porządku doryckim. Była ona umieszczana między metopami we fryzie oraz na narożnikach budowli. Nazwa płyty wywodzi się od zdobienia jej dwoma pionowymi żłobieniami, które dzieliły ją na trzy pola. Zewnętrzne pola miały z boku dodatkowe półwcięcia (półglify). W przypadku pominięcia tych półwcięć (zdarzało się to w architekturze porenesansowej) płytę określa się terminem dyglif. Pod każdym tryglifem znajdowała się regula (listewka) z sześcioma guttae (łezkami).
144. TRYPTYK- typ nastawy ołtarzowej składający się z części środkowej oraz dwu bocznych skrzydeł. Skrzydła są zwykle osadzone na zawiasach i ruchome, tak, że mogą się zamykać, zasłaniając część środkową. Nazwa tryptyk odnosi się także do (nawiązujących kształtem do ołtarza) obrazów malarskich i płaskorzeźb, składających się z trzech części, które zazwyczaj można składać.
145. TRZON- to najważniejsza część kolumny. W architekturze klasycznej miał on kształt walca o powierzchni gładkiej lub zdobionej kanelurami. Ustawiano go na bazie albo bezpośrednio na stylobacie (np. w porządku doryckim). Na szczycie trzonu znajdowała się głowica (kapitel), która łączyła go z belkowaniem
146. TUMBA- gr. tymbos
