Współcześnie, terminem „konstytucja” określa się zwykle ustawę zasadniczą o charakterze nadrzędnym w stosunku do wszystkich innych aktów prawa krajowego. Służy ona za imię własne takich ustaw, jakkolwiek bywają one nazywane również w inny sposób. W szerszym znaczeniu „konstytucją” może być jednak każdy akt najwyższej rangi w dowolnym porządku prawnym. Tego rodzaju akty określają z reguły system wartości na jakich wspiera się odnośny porządek, jego zasady i cele oraz podstawowe podmiotowe prawa i obowiązki, organy główne i przysługujące im kompetencje jak też instrumenty służące wykonywaniu tych kompetencji. W ten sposób akty konstytucyjne przesądzają o kształcie danego porządku prawnego, względnie o szerszym charakterze systemowym. Dodajmy, że współczesna Unia Europejska rozporządza nie tylko wyodrębnionym systemem prawnym i instytucjonalnym opartym na systemie wspólnych wartości, praw podstawowych oraz zasad i celów, lecz nadto obywatele państw członkowskich posiadają równocześnie obywatelstwo Unii i w tym charakterze przysługuje im szereg praw szczególnych, niezależnie od powszechnego, biernego i czynnego prawa wyborczego do Parlamentu Europejskiego.
Instytucję obywatelstwa Unii Europejskiej która została utworzona po przez traktat o Unii Europejskiej można nazwać Konstytucją Unii Europejskiej.
Tym samym powstał związek prawny pomiędzy Unią Europejską a jej obywatelami, z którego wynikają określone prawa i obowiązki. Obywatelstwo to ma charakter konstytutywny (prawotwórczy).
Za obywatela Unii Europejskiej uznano każdą osobę posiadającą obywatelstwo państwa członkowskiego. Tak więc obywatelstwo Unii
Europejskiej ma charakter uzupełniający w stosunku do obywatelstwa państwowego i go nie zastępuje.
Nie od początku funkcjonowania Wspólnot można było mówić o ochronie praw obywatelskich ponieważ nie było jeszcze pojęcia obywatelstwa. Regulowano jednak stopniowa prawa i wolności jednostek ludzkich, obywateli państw-członków Wspólnot, a następnie Wspólnoty Europejskiej. Regulacja ta dokonywała się zarówno w aktach o charakterze ogólnym, a wiec nie dotyczących jedynie praw i wolności, jak i w aktach w całości poświęconym tym zagadnieniom.
Za akty o charakterze ogólnym uważać można te akty wspólnotowe, które nie są bezpośrednio poświecone prawom i wolnością, ale z których można wywieźć pewne prawa wolności i jednostki.
Do takich aktów zaliczyć można między innymi:
- Traktat paryski z 1951r. O powołaniu Europejskiej wspólnoty węgla i stali,
- Traktat rzymski z 1957r. O powołaniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej,
- Traktat rzymski z 1957r. O powołaniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej,
- Jednolity Akt Europejski z 1986r.
- Traktat o Unii Europejskiej z 1986r.,
- Traktat o Unii Europejskiej z 1992r.
- Traktat Amsrterdamski z 1997r.
Akty te nie formułują katalogu praw jednostki regulują przede wszystkim zagadnienie gospodarcze, administracyjne i techniczne, ale z ich unormowań można wywieść pewne prawa jednostki np. zasadę równości jednostek wobec prawa wspólnoty, zakaz dyskryminacji, gwarancję własności swobodę ruchu osobowego, swobodę wyboru miejsca zamieszkania, prawo wyborcze do parlamentu europejskiego, prawo do korzystania z ochrony dyplomatycznej każdego państwa członkowskiego UE na terytorium państwa trzeciego, prawo składania petycji do Parlamentu Europejskiego lub OMBUDSMANA, wolność przedsiębiorczości czy wolności świadczenia usług. Nie dokonuje również recepcji do systemów Wspólnot Europejskich Konwencji
Rady Europy z 1995r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności chociaż państwa członkowskie Wspólnot były jednocześnie stronami tej konwencji.
I tak Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą nie zawiera katalogu praw i wolności człowieka, a dla tego zagadnienia
Istotne są jedynie sformułowania dotyczące tzw. wspólnego rynku
w zakresie stosowania Traktatu zakazana jest wszelka dyskryminacja dokonywana ze względu na obywatelstwo. Traktat ten formułuje między innymi prawo do swobodnego przemieszczania się pracowników wewnątrz Wspólnoty, a także zakaz wszelkiej dyskryminacji opartej na obywatelstwie, między pracownikami państw członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy. Poza zastrzeżeniami określonymi w traktacie pracownicy ci mają prawo: udzielania odpowiedzi na skutecznie oferowane miejsca pracy, swobodnego przemieszczania się po terytorium państw członkowskich, przebywania w jednym z tych państw w celu wykonywania tam pracy (na podstawach prawnych regulujących zatrudnienie pracowników krajowych), pozostawania na terytorium państwa członkowskiego po uzyskaniu tam miejsca pracy. Traktat ustanawia wolność przedsiębiorczości obejmującą dostęp do działalności nie zarobkowej i jej wykonywanie, jak również tworzenie i zarządzanie przedsiębiorstwami na warunkach określonych dla własnych obywateli. Ustanawia też wolność świadczenia usług (są to świadczenia zwykle spełniane za wynagrodzeniem), a osoba świadcząca usługi może dla spełniania świadczenia wykonywać tymczasowo działalność w kraju gdzie świadczenie jest spełniane na warunkach przyznanych obywatelom. Można też wywieźć z tekstu traktatu inne prawa, takie jak równość wynagrodzenia bez dyskryminacji opartej na płci. Traktat ten wszedł w życie 1 stycznia 1958 r.
Katalog praw podstawowych istniejący w prawie pierwotnym Wspólnot Europejskich uzupełniony został przez Trybunał Europejski poprzez tworzenie ogólnych zasad prawa. Formułując je Trybunał wziął pod uwagę dwie okoliczności. Po pierwsze to, że wiele praw jednostki sformułowanych jest we wszystkich lub w większości konstytucji państw członkowskich Wspólnot a następnie Unii Europejskiej, a po drugie , że są prawa, które występują lub które można wyinterpretować z konwencji ratyfikowanych przez wszystkie państwa członkowskie, takich jak Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Ustalone w taki właśnie sposób prawa i wolności to miedzy innymi prawo do prywatności i ochrony życia rodzinnego, naruszalność mieszkania, zasada równości i zakaz dyskryminacji, wolność wyznania, wolność zrzeszania się, prawo wolności. Wolność wykonywania zawodu, wolność działalności gospodarczej, wolność słowa, prawo do ochrony sądowej i sprawiedliwego procesu, zakaz (wolność od) działania wstecz prawa karnego itp.
Ustalone w oparciu o ogólne zasady prawa wspólnotowego prawa i wolności nie tworza zamkniętego katalogu. Oznacza to że Trybunał Europejski ma prawo rozszerzania ich katalogu przy okazji rozpatrywania kolejnych spraw. Dzięki temu katalog ma zakres dynamiczny, rozszerzany w miarę spraw wpływających do tej instancji.
Początkowo związanie organów Wspólnot prawami jednostki było przez nie negowane. Dopiero w orzeczeniach z 1969 i 1974 roku Trybunał Europejski przyznał, że ogólne zasady systemu Wspólnoty zawierają prawa jednostki, że nie może być uznany za zgodny z prawem żaden środek niezgodny z prawami podstawowymi zawartymi w konstytucjach krajów Wspólnot oraz, że Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, którą ratyfikowały wszystkie państwa członkowskie EWG, pełni istotną rolę ze względu na wykładnie prawa Wspólnot z punktu widzenia ochrony praw jednostki. Mimo tego podkreślenia roli praw jednostki w działalności Wspólnot Europejskich propozycja opracowania katalogu podstawowych praw jednostki nie została zaakceptowana (1975 rok).
W 1977 roku organy wspólnot (Parlament Europejski, Rada Europejska i Komisja Europejska) wydały dwupunktową deklarację, w której podkreślają „pierwszorzędne znaczenie” , jakie przywiązują do przestrzegania praw podstawowych, zawartych w konstytucjach krajów członkowskich jak też w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Zobowiązują się też, że wykonując swoje kompetencje i realizując cele Wspólnot będą tych praw przestrzegać.
Pewne znaczenie dla ochrony praw i wolności ma Jednolity Akt Europejski z 28 lutego 1986 roku. W Preambule wyraża zdecydowanie państw członkowskich Wspólnot wspólnej pracyna rzecz demokracji opierającej się na prawach podstawowych uznanych w konsty7tuicjach i ustawach państw członkowskich, w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz Europejskiej Kracie Socjalnej, zwłaszcza wolności sprawiedliwości społecznej. Zobowiązują się one do szczególnego manifestowania zasad demokracji i poszanowania praw człowieka, do których są przywiązane, w celu wspólnego przyczyniania się do utrzymania pokoju światowego i bezpieczeństwa międzynarodowego, zgodnie z zobowiązaniem, które podjęły w ramach Karty Narodów Zjednoczonych. Akt dotyczy przede wszystkim stosunków gospodarczych, ale też reguluje pewne kwestie związane z polityką socjalną, ochroną środowiska naturalnego, postępem naukowo-technicznym. Poza tym rozszerza kompetencje instytucji Wspólnot, tworzy sąd I instancji i Europejską Wspólnotę Polityczną. Jednolity Akt Europejski jest traktatem międzynarodowym zmieniającym i uzupełniającym traktaty ustanawiające wspólnoty europejskie. Wszedł w życie 1 lipca 1987 roku.
Dopiero przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przyniósł utworzenie katalogu praw jednostek oraz ramy ich ochrony w systemie ówczesnych Wspólnot Europejskich. Nastąpiło to bądź w formie zmian w dotychczasowych aktach prawnych, bądź w formie nowych aktów.
Zmianie uległ na przykład Traktat Ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą z 1957 roku. Dokonał jej Traktat o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) z 1992 roku. Już podczas jego negocjowania uznano, że dotychczasowe dokonania w zakresie kształtowania wspólnoty obywateli i ich pozytywnych więzi z instytucjami wspólnotowymi są niewystarczające. W związku z tym unormowania zmieniające lub dodane dotyczą między innymi obywatelstwa Unii Europejskiej, obywatele Unii mogą korzystać z praw i podlegać obowiązkom określonym w traktacie. Każdy obywatel Unii ma prawo swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium państw członkowskich na warunkach określonych w traktacie i w postanowieniach wykonawczych. Ma on też (zamieszkując na terytorium państwa-członka którego nie jest obywatelem) bierne i czynne prawo wyborcze w wyborach lokalnych w państwie członkowskim, gdzie mieszka, na warunkach równouprawnienia z obywatelami tego państwa. Dotyczy to też biernego i czynnego prawa wyborczego do Parlamentu Europejskiego. Ma prawo do korzystania, na terytorium państwa trzeciego, gdzie państwo członkowskie, którego jest obywatelem, nie jest reprezentowane, z ochrony ze strony władz dyplomatycznych i konsularnych każdego państwa członkowskiego, na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa. Każdy obywatel Unii ma prawo zwracania się do Parlamentu Europejskiego w formie petycji , do Mediatora – w formie skargi dotyczącej złej administracji w działaniu instancji lub organów wspólnotowych, a do Trybunału Sprawiedliwości, w formie skargi na decyzje organów Unii, których jest adresatem, lub które dotyczą go bezpośrednio i osobiście, albo na nie wydanie aktu przez te organy.
W 1997 roku państwa Unii podpisały w Amsterdamie traktat reformujący Unię Europejską, zwany Traktatem Amsterdamskim. Uznano, że uszczegółowienie podstawowych praw człowieka i praw obywatelskich ma istotne znaczenie dla jasności relacji w tym zakresie miedzy prawem krajowym a prawem wspólnotowym. Traktat nie sformułował jednak żadnego katalogu praw podstawowych, ale stwierdził (art. F I), że Unia Europejska oparta jest na wspólnych wszystkim krajom członkowskim zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i fundamentalnych swobód oraz prawa. Utrzymano również artykuł o obowiązku respektowania praw człowieka przez wszystkie instytucje Unii Europejskiej. W preambule Traktatu znalazł się zapis o przywiązaniu państw członkowskich do praw socjalnych określonych w Europejskiej Karcie Socjalnej z 1961 roku (które jest przecież aktem powstałym w ramach Rady Europy) i we Wspólnotowej Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z 1989 roku. W przypadku naruszania przez kraj członkowski praw fundamentalnych i powyższych zasad Rada Europejska może zarządzać od jego władz wyjaśnienia, a gdyby były one niezadowalające Rada Europejska działając jednomyślnie może stwierdzić poważne i uporczywe łamanie praw człowieka w tym kraju członkowskim. Następnie może też, w wyniku glosowania większością kwalifikowaną, zdecydować o zawieszeniu pewnych praw tego państwa członkowskiego w niektórych prawach traktatowych (np. w prawie udziału w niektórych głosowaniach, partycypowaniu w niektórych wydatkach itp.). Inną możliwością stworzoną przez Traktat Amstardamski jest wszczęcie procedury dyscyplinarnej w celu wyegzekwowania prawa wspólnotowego. Traktat ten upoważnił także Radę Unii do uchwalenia aktów prawnych służących zwalczaniu dyskryminacji rasowej, etnicznej, religijnej, dyskryminacji z powodu płci, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej. Dał wiec podstawę temu organowi do pozytywnego działania legislacyjnego, tj. do formułowania prewencyjnych i wykonawczych aktów prawnych. (1 przypis- emmert)
Do aktów wspólnotowych poświeconych w całości ochronie praw obywatelskich zaliczyć można następujące:
- Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności z 1989 roku,
- Karta Wspólnotowa Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z 1989 roku,
- Deklaracja o Prawach Człowieka z 1991 roku,
- Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej z 2000 roku.
Pierwszym aktem wspólnotowym, którego głównym zadaniem jest regulacja praw obywatelskich stała się Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności z 12 kwietnia 1989 roku wydana w Srtasbourgu. Nie jest dokumentem prawnie wiążącym i nie wszystkie ujęte w nim prawa należą do prawa wspólnotowego. Deklaracja ta stanowi:
- nienaruszalność godności ludzkiej,
- prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego,
- zakaz poddania torturom, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu,
- równość wobec prawa,
- prawo do wolności myśli, sumienia i religii,
- prawo do wolności wypowiedzi,
- prawo do poszanowania i ochrony swej tożsamości,
- nakaz ochrony swej rodziny,
- wolność poruszania się,
- prawo własności,
- prawo do uczestniczenia w pokojowych zgromadzeniach i manifistacjach,
- prawo do wolności zrzeszania się,
- prawo swobodnego wybierania zawodu, miejsca pracy i swobodnego wykonywania zawodu,
- prawo do słusznych warunków pracy, zbiorowe prawa socjalne,
- prawo do nauki,
- prawo obywateli europejskich do uczestniczenia w wyborach członków Parlamentu Europejskiego,
- równe, czynne i bierne prawo wyborcze, prawo dostępu do informacji,
- prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości,
- zakaz ścigania lub skazania z powodu faktów co do których został już uniewinniony lub skazany,
- zakaz działania prawa wstecz,
- zniesienie kary śmierci,
- prawo petycji do Parlamentu Europejskiego,
- ochrona środowiska i konsumentów.
W postanowieniach końcowych Deklaracja określa sferę stosowania prawa wspólnotowego, granice i poziom ochrony oraz zakaz nadużycia praw zawartych w Deklaracji. Potwierdza ona dotychczasową politykę organów wspólnotowych w zakresie ochrony praw jednostki oraz wskazuje na przyszłe ramy ochrony praw i wolności we Wspólnocie.
Kolejnym aktem mającym znaczenie w zakresie ochrony praw i wolności była Karta Wspólnotowa Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników (pracobiorców – według ich tłumaczeń) z 9 grudnia 1989 roku (Strasbourg). Jest ona dokumentem politycznym, uchwałą Rady Europejskiej Wspólnot, nie ma wiec waloru obowiązującego prawa, wiążącego strony. Karta ujmuje potrzeby socjalne pracowników w aspekcie ich uprawnień podmiotowych, a nie zasad polityki państwa czy obowiązków państw. Do podstawowych praw socjalnych pracowników zalicza:
- wolność przemieszczania się umożliwiająca wykonywanie zawodu we Wspólnocie,
- prawo do swobodnego wyboru i wykonywania zawodu oraz słusznego wynagradzania,
- poprawa warunków życia i pracy, w tym prawo do cotygodniowego urlopu,
- prawo do odpowiedniej ochrony socjalnej,
- wolność zrzeszania się i rokowań zbiorowych,
- dostęp do kształcenia zawodowego,
- równość traktowania mężczyzn i kobiet,
- rozwijanie informacji, konsultacji i uczestnictwo w nich pracowników,
- ochrona zdrowia i bezpieczeństwo pracy,
-ochrona dzieci i młodocianych,
- zabezpieczenie osób w podeszłym wieku i osób niepełnosprawnych.
W ramach urzeczywistniania Karty na państwach członkowskich ciąży szczególna odpowiedzialność za gwarantowanie podstawowych praw socjalnych, jak również za wykorzystanie środków socjalnych niezbędnych do dalszego funkcjonowania rynku wewnętrznego. Odpowiedzialność państwa powinna być egzekwowana zgodnie z praktykami krajowymi, zwłaszcza w drodze ustawodawczej i w drodze układów zbiorowych. Karta ta jest przez niektórych znawców przedmiotu (np. Cezary Mik) krytykowana jako mało precyzyjna i określająca prawa jednostki raczej w kategoriach „sfer ochronnych”.
Dwa lata później powstał następny dokument określający prawa i wolności w ramach Wspólnot Europejskich. Była nim Deklaracja o Prawach Człowieka z 29 czerwca 1991 roku, wydane przez Radę Europejską w Strasbourgu w formie uchwały, a więc nie będąca traktatem międzynarodowym. Wyraża rosnące znaczenie poszanowania i przestrzegania praw człowieka w stosunkach międzynarodowych i krajowych porządkach prawnych. Wspólnota i jej państwa członkowskie zobowiązują się poprawić swą politykę popierania i ochrony praw człowieka i podstawowych wolności poprzez działania indywidualne i zbiorowe. Rada Europejska wzywa wszystkie państwa by stały się stroną obowiązujących dokumentów międzynarodowych w zakresie praw człowieka. Istotne znaczenie ma bowiem skuteczne i powszechne wcielanie w życie istniejących dokumentów oraz wzmacnianie międzynarodowych mechanizmów kontrolnych, nad którymi Wspólnota i jej państwa członkowskie będą prowadziły prace. Rada Europejska akceptuje możliwość uprawnienia jednostek do włączania się do ochrony swoich praw. Wzywa również państwa, aby współpracowały z organizacjami międzynarodowymi, do których należą, w kontrolowaniu wcielania w życie praw człowieka.
W Deklaracji Rada Europejska przypomina podstawowy charakter zasady niedyskryminacji. Podkreśla potrzebę ochrony praw człowieka w stosunku do osób należących i nie należących do mniejszości. Ochrona mniejszości powinna być zapewniona przede wszystkim przez skuteczne ustanowienie demokracji. Rada Europejska przypomina w Deklaracji niepodzielny charakter praw człowieka. Promocja praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych oraz praw obywatelskich i politycznych ma podstawowe znaczenie dla pełnego urzeczywistnienia godności ludzkiej i uzasadnionych dążeń każdej jednostki. Rada Europejska uważa, że zniewagą dla ludzkiej godności jest odmowa udzielenia pomocy ofiarom sytuacji nadzwyczajnych i wyjątkowych klęsk zwłaszcza w przypadku gwałtu na niewinnej ludności cywilnej i uchodźcach. Cały trwały rozwój powinien być skoncentrowany na człowieku jako posiadaczu praw człowieka, których naruszenie umożliwia jednostce uczestniczenia w tym rozwoju. Wspólnota i jej państwa czynnie popierają prawa człowieka i uczestnictwo wszystkich jednostek i grup w życiu społecznym bez dyskryminacji, biorąc pod uwagę w szczególności rolę kobiety.
W grudniu 1991 roku w Maastricht Rada Europejska przyjęła protokół z realizacji Europejskiej Karty Praw Socjalnych i zdefiniowała prawa dotyczące przedstawicieli świata pracy w ówczesnej Wspólnocie. Są to: prawo do swobodnego przemieszczania się, sprawiedliwego wynagrodzenia, poprawy warunków pracy, ochrony socjalnej, stowarzyszania się i zbiorowych negocjacji, kształcenia zawodowego, równego traktowania mężczyzn i kobiet, informacji, konsultacji i uczestnictwa pracowników, ochrony środowiska i bezpieczeństwa w miejscu pracy, ochrony dzieci, ludzi starych i inwalidów.
Pierwszym dokumentem unijnym próbującym zebrać w jednym akcie wszystkie prawa obywateli Unii Europejskiej jest Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej z 2000 roku. I choć robi to w sposób mało czytelny dla odbiorcy i tak pozostanie ważnym aktem na drodze ku wzmocnieniu ochrony podstawowych praw obywatelskich.
W preambule do Karty czytamy, że potwierdza ona prawa wynikające z konstytucyjnych tradycji i zobowiązań międzynarodowych wspólnych państwom członkowskim, traktatu o Unii Europejskiej, traktatów wspólnotowych, europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, kart społecznych przyjętych przez wspólnotę i radę europy oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
Z ochroną praw człowieka w ramach Wspólnoty, a następnie Unii Europejskiej mają wiele wspólnego również działania na rzecz europejskiego obszaru gospodarczego z czym wiąże się następnie Traktat z Schengen, którego postanowienia odnoszą się do współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Oczekiwano, że działania te powinny w szczególności spowodować usunięcie przeszkód w ruchu osobowym. Początkiem działania na rzecz tego zamierzenia było zniesienie przez radę Europejską (Fontainbleau, czerwiec 1984r.) formalności celnych i policyjnych dla osób poruszających się po obszarze Wspólnoty. Następnie państwa – strony podpisały porozumienie z Schengen (14 czerwca 1985r.) zmierzające do stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach i wprowadzające zasadę swobodnego przepływu osób będących obywatelami państw – sygnatariuszy, pozostałych państw członkowskich oraz państw trzecich. Następnie w czerwcu 1995r. podpisano dodatkową konwencje określającą warunki wprowadzenia w życie oraz gwarancję swobodnego przepływu osób, która modyfikuje poszczególne ustawodawstwa krajowe.
Tak więc w ramach tzw. obszaru Scheden, co do którego spodziewano się, że wszelkie jego porozumienia rozciągną się na wszystkie kolejne państwa członkowskie, istotne stały się przede wszystkim dwa zagadnienia. Pierwszym z nich jest zasada swobodnego ruchu osobowego a drugim – sprawy związane z policją i bezpieczeństwem. Zasada swobodnego ruchu osobowego obowiązuje do wszystkich osób niezależnie od ich pochodzenia. Przede wszystkim dotyczyła obywateli ówczesnych Wspólnot Europejskich w ramach nowego obszaru – Schengen. Odnosi się ona również do obywateli państw trzecich, osób proszących o azyl i legalnych imigrantów. Zasadniczym jej celem było opracowanie jednolitych procedur dla obszarów objętych konwencją. W ramach spraw związanych z policją i bezpieczeństwem postanowiono, że pole działania policji rozciąga się tak jak zawsze do wewnętrznych granic państw, obejmując porty i lotniska, lecz będzie ono prowadzone przy użyciu nowoczesnych metod. Kontrole na granicach zewnętrznych natomiast wzmocnione zostaną dzięki lepszej współpracy. Wspólnymi zasadami działania zostały takie dziedziny jak: walka z terroryzmem, nielegalnym handlem i przestępczością. Konwencja ustala również zasady współpracy systemów sądownictwa, policji oraz działów administracyjnych. Obszar Schengen – stopniowo rozszerzany poprzez przystępowanie do układu kolejnych państw, stał się jakby obszarem eksperymentalnym, dzięki któremu w przyszłości miało być możliwe całkowite zniesienie wewnętrznych granic Wspólnoty Europejskiej. W wyniku wspomnianego wyżej spotkania z Fontainebleau Europejska Rada Szefów Rządów (Rady Europejskiej) zleciła sporządzenie specjalnego sprawozdania dotyczącego europy obywateli, zwanego „raportem Adonnino”. Efektem tego sprawozdania zaprezentowanego w 1985r. był późniejszy Traktat z Maastricht oraz decyzja o przyznaniu czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach municypalnych i europejskich wszystkim fobywatelom Unii rezydującym w państwie członkowskim, nawet jeśli nie są obywatelami tego państwa. Prawo to zastosowano następnie w wyborach europejskich z 9 i 12 czerwca 1994r., mimo iż odzywały się głosy poddające w związku z tymi faktami w wątpliwość tożsamość i suwerenność narodową.
Mimo wieloletniego rozwoju koncepcja praw jednostki w prawie ponad narodowym wspólnot Europejskich, Wspólnoty Europejskiej a następnie Unii Europejskiej nie jest spójna wewnętrznie. Przede wszystkim dlatego że normy określające te prawa są rozproszone w różnych aktach wspólnotowych poza tym dlatego, że akty te mają różną moc wiążącą państwa członkowskie najczęściej mają charakter deklaratywny. Ponadto szereg postanowień tych aktów nie formułuje wprost praw jednostki i prawa te trzeba dopiero wyinterpretować z norm o charakterze obiektywnym. Poza tym pewne prawa i wolności nie są sformułowane i nie dadzą się wyinterpretować z obowiązujących aktów, a tworzone są w oparciu o ogólne zasady prawa wspólnotowego.
Dlatego też Cezary Mik właściwie określił system ochrony praw jednostki w ponadnarodowym prawie europejskim jako „niedojrzały”. Argumenty przemawiające za takim sformułowaniem są zbliżone do poglądów innych autorów. Tak więc w tym systemie ochrony praw człowieka nie sformułowano katalogu praw a te które powstały zawarte zostały w wielu normach prawnych, o różnym charakterze prawnym nie wiążącym. Zauważyć należy, że Wspólnoty nigdy nie pretendowały do roli odrębnego systemu ochrony praw człowieka chociaż w dokumentach Wspólnot i w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości występują elementy ochrony praw człowieka. Podkreślmy, że w ramach Unii Europejskiej nie stworzono żadnego odrębnego dokumentu formułującego katalog praw człowieka – na wzór Paktów czy konwencji – czy tym bardziej odrębnych procedur kontrolnych. Prawa człowieka, które pojawiają się w obrębie Unii pozostają w ścisłym związku z jej pierwotną istotą, czyli „wspólnym rynkiem”. Ochrona praw człowieka w państwach Unii Europejskiej odbywa się przede wszystkim poprzez systemy konstytucyjne i legislację wewnętrzną oraz na podstawie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, gdyż wszystkie państwa Unii są członkami Rady Europy. Można stwierdzić zatem iż ochrona praw człowieka w Unii Europejskiej nie stanowi oddzielnego, samodzielnego i oryginalnego systemu Rady Europy.
Sądzę, że nie wszyscy autorzy opracowań naukowych i decydenci Unii Europejskiej zgodziliby się z takim poglądem.
Zdaniem Renaty Sonnenfeldt problematyka praw człowieka w ramach Wspólnot istnieje zarówno w zakresie formalno prawnym, jak i materialnym i obejmuje: ochronę obywateli państw członkowskich przed decyzjami organów Wspólnot naruszającymi prawa człowieka, ochronę obywateli przed naruszaniem przez państwa członkowskie praw zagwarantowanych w prawie Wspólnot, a w zakresie prawa materialnego – ochronę gwarantowanych w układzie z 1957r. praw i wolności (np. zakazu dyskryminacji narodowej, prawa wykonywania zawodu czy zasady równego wynagradzania bez względu na płeć).
Akty podjęte w ramach Unii Europejskiej nie mające przecież mocy wiążącej dla państw – stron, mimo iż o doniosłym znaczeniu politycznym oraz prawnym nie są w stanie zastąpić aktów o charakterze wiążącym dlatego też ważną rolę należy przypisywać Trybunałowi Sprawiedliwości jako organowi wspólnotowemu ustalającemu ogólne zasady prawa. Nie może on jednak zastąpić prawodawcy wspólnotowego choćby dlatego, że ogranicza się do konkretnych przypadków przedstawionych mu do rozstrzygnięcia, a nie rozpatruje spraw abstrakcyjnyc. Wg. autorów z państw Europy Zachodniej brak daje sie zauważyć brak wspólnej polityki państw – członków Unii Europejskiej w zakresie praw człowieka co za tym idzie nie sformułowano pełnego katalogu tych praw ani przejrzystego systemu ich ochrony. Zamiast na sprawach istotnych, a więc dotyczących problemów ochrony praw jednostki, wszelkie dyskusje w ramach Wspólnot koncentrowały i koncentrują nadal na kwestiach drugorzędnych, technicznych i proceduralnych, zamiast na sprawach merytorycznych.
Autorzy różnych publikacji wielokrotnie postulowali, że najbardziej właściwe byłoby przystąpienie Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, przyjętej w ramach Rady Europy. Był to temat sporny w systemie wspólnotowym szczególnie dlatego, że przystąpienie takie byłoby niezwykle skomplikowane także z punktu widzenia formalnego.
Jednocześnie autorzy Ci podkreślają, że państwa członkowskie są stronami wspomnianej wyżej konwencji, a więc się do niej stosują. Między organami Unii Europejskiej a organami Rady Europy maja miejsce różnorodne formy współpracy, także na polu praw człowieka, miedzy innymi w zakresie wykorzystywania wzajemnego orzecznictwa i praktyki. Nie jest to jednak współpraca z instytucjonalizowana i ściśle określona prawnie, na precyzyjnie określonych zasadach. Zdecydowanie przyczynia się do wzmocnienia ochrony praw człowieka w Europie, ale nie może zastąpić precyzyjnego katalogu praw jednostki w ramach Unii Europejskiej i dobrze zorganizowanych i zinstytucjonalizowanych gwarancji ich ochrony.
W Unii Europejskiej przez wiele lat nie było wyraźnie sformułowanego katalogu wiążących norm prawa i wolności obywatela Unii. Ponadto ustawodawstwo wspólnotowe, także w zakresie praw obywatelskich(praw człowieka) ma różny charakter, gdyż różne są źródła prawa ponadnarodowego. Pierwszym ze źródeł są rozporządzenia, które mają moc obowiązującą państwa – strony bez potrzeby ich wprowadzenia do ustawodawstwa krajowego. Kolejnym źródłem są dyrektywy, które są wiążące dla państw członkowskich w zakresie rezultatów, które mają zostać osiągnięte, ale pozostawiają organom państwowym swobodę w zakresie formy i sposobu ich realizacji. Trzecim rodzajem źródła prawa ponadnarodowego są decyzje, które obowiązują we wszystkich elementach tych, do których są skierowane, a decyzja może dotyczyć jednego lub wszystkich państw członkowskich, przedsiębiorstw lub osób prywatnych. Natomiast czwarty rodzaj źródła – zalecenia i opinie – nie są wiążące dla państw członkowskich Unii Europejskiej.
Tak więc niezależnie od źródła prawa ponadnarodowego można wyodrębnić w nich prawa polityczne, prawa ekonomiczne i prawa socjalne (społeczne).
Do praw politycznych w ramach Unii Europejskiej zaliczyć można cztery prawa, a właściwie cztery grupy praw.
1. Prawo swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium każdego państwa członkowskiego z uwzględnieniem ograniczeń i warunków określonych przez Traktat i środków podjętych dla wprowadzenia go w życie. Stanowi ono potwierdzenie wcześniejszego prawa wspólnotowego do swobodnego poruszania się i przebywania na obszarze innego państwa członkowskiego w ramach swobodnego przepływu osób i usług. Tak więc artykuł ten ma główne znaczenie jako traktatowe poświadczenie tego prawa. Postanowienie to jest jasne i jednoznaczne i może być stosowane bezpośrednio, a poza tym tworzy podstawy prawne do wprowadzania dalszych postanowień ułatwiających realizację tego prawa. Nie stanowi zarazem dla państw członkowskich zakazu ograniczeń wjazdu i przebywania na ich terytorium w ramach swobodnego przepływu osób i usług ze względu na porządek publiczny, bezpieczeństwo publiczne i zdrowie publiczne.
2. Prawa wyborcze (czynne i bierne) do organów lokalnych oraz do Parlamentu Europejskiego w miejscu zamieszkania na obszarze każdego państwa członkowskiego. Przysługują każdemu obywatelowi Unii zamieszkałemu na terenie innego państwa członkowskiego, którego nie jest obywatelem na takich samych zasadach jak inni obywatele tego państwa. Prawo to ma być wykonywane zgodnie z ustaleniami Rady, działającej jednomyślnie na wniosek Komisji i po porozumieniu z Parlamentem Europejskim. Ustalenia te mogą przewidywać ograniczenia wynikające z problemów specyficznych dla danego państwa członkowskiego. Prawa te dają możliwość stosowania zasady niedyskryminacji ze względu na narodowość, a korzystanie z praw politycznych pomaga obywatelowi w integracji w życiu społecznym i politycznym państwa, w którym przebywa. Dodatkowe dyrektywy w tym zakresie Rady Europejskiej dotyczyły czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach do Parlamentu Europejskiego przed 31 grudnia 1993 oraz możliwości ograniczenia przez państwa członkowskie czynnego i biernego prawa wyborczego w odniesieniu do funkcji przewodniczącego lub członka (albo zastępców) rady gminy.
3. Prawo do korzystania z opieki dyplomatycznej i konsularnej każdego państwa członkowskiego. Oznacza ono, że każdy obywatel Unii Europejskiej przebywający na obszarze państwa trzeciego, w którym państwo członkowskie, którego jest obywatelem nie posiada swego przedstawicielstwa, ma prawo do ochrony przez władze dyplomatyczne i konsularne wszystkich innych państw członkowskich, na takich samych zasadach jak obywatele tych państw. Regulujący to prawa artykuł stanowi również, że państwa członkowskie ustalą między sobą niezbędne reguły i rozpoczną negocjacje konieczne do zapewnienia tej ochrony. Należy też sądzić, że przepisy wykonawcze do tego unormowania traktatowego powinny opierać się na umowach międzynarodowych.
4. Prawo wnoszenia petycji do Parlamentu Europejskiego oraz prawo do zwracania się do Rzecznika Praw Obywatelskich. Obywatele Unii Europejskiej mogą korzystać z tego prawa nie tylko wówczas, kiedy znajdują się na terytorium państwa, którego są obywatelami, ale i wtedy, gdy osoby fizyczne i prawne przebywają w innym państwie członkowskim, w którym mają prawo stałego pobytu lub statutową siedzibę, a nawet podczas pobytu w państwie trzecim.
Prawami ekonomicznymi obywateli Unii Europejskiej są natomiast cztery grupy uprawnień bezpośrednio związanych z prawami politycznymi, nazywane przez niektórych autorów czterema podstawowymi swobodami. Są one przewidziane już w Traktacie Rzymskim.
1. Swobodny przepływ osób. Zasada odnosi się do obywateli wszystkich krajów członkowskich i obejmujących swobodę poruszania się oraz swobodę wyboru miejsca pracy i pobytu na całym obszarze Unii. Ze swobodą poruszania się wiąże się ograniczenie kontroli granicznej, możliwość zakupu za granicą towarów na własny użytek oraz inne działania służące ułatwieniu podróżowania. Możliwości wyboru miejsca pobytu i pracy w każdym państwie daje możliwość korzystania z tych praw pracownikom najemnym, osobom pracującym na własny rachunek, osobom związanym z pracownikami, emerytom i rencistom oraz członkom ich rodzin oraz innym obywatelom. Swoboda osiedlania się zależna jest od spełniania szeregu warunków, takich jak posiadanie pracy lub zabezpieczenia społecznego. Ze względu na porządek publiczny, bezpieczeństwo publiczne lub zdrowie publiczne każde państwo członkowskie może ograniczyć powyższe prawa np. poprzez zakaz wjazdu cudzoziemca do tego kraju lub wydalenie go z tego miejsca. Swobodny przepływ osób obejmuje także swobodę prowadzenia działalności gospodarczej, dzięki której obywatele państw członkowskich nie mogą być pozbawieni miedzy innymi prawa do zawierania umów o dzieło i umów najmu, prawa do składania ofert, prawa do uzyskiwania koncesji i zezwoleń, prawo do nabywania i korzystania z ruchomości i nieruchomości itp.
2. Swobodny przepływ towaru. Charakteryzuje się zakazem ściągania ceł i opłat o charakterze celnym, jak też stosowania wspólnej taryfy celnej wobec państw trzecich oraz zakazem wszelkich ograniczeń ilościowych w imporcie i eksporcie oraz wszelkich środków wywołujących podobny skutek.
3. Swobodny przepływ usług. Do istoty pojęcia usługi należy przekraczanie granic państwowych, co traktowane jest na trzy sposoby. Jest to albo czynna swoboda przepływu usług (gdy usługodawca udaje się do usługobiorcy do innego państwa członkowskiego), bierna swoboda przepływu usług (gdy usługobiorca udaje się do usługodawcy do innego państwa członkowskiego) albo tzw. usługa korespondencyjna (gdy granice przekracza sama usługa natomiast usługodawca i jego klient kilient pozostają w swoich państwach).
4. Swobodny przepływ kapitału. Pojęcie przepływu kapitału obejmuje jednostronne przeniesienie z jednego państwa członkowskiego do drugiego wartości, stanowiącej jednocześnie pewien majątek (np. w formie papierów wartościowych). Przyznanie kredytu również jest przepływem kapitału podobnie wypłata ubezpieczeń i odszkodowań.
Ponadto za swobodę pomocniczą lub piątą swobodę Wspólnoty uważa się swobodny przepływ płatności.
Za prawa socjalne (społeczne) w Unii Europejskiej uważać można prawa zawarte w Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z 1989r.
1. Prawo do podjęcia pracy w każdym państwie Wspólnot na takich samych warunkach, na jakich zatrudniani są obywatele państwa przyjmującego.
2. Prawo do sprawiedliwego wynagradzania i korzystania z usług publicznych w państwie przyjmującym.
3. Prawo do poprawy warunków pracy i życia.
4. Prawo do ochrony socjalnej.
5. Prawo do tworzenia stowarzyszeń oraz do zbiorowych negocjacji z pracodawcami .
6. Prawo do kształcenia zawodowego.
7. Prawo kobiet i mężczyzn do równego traktowania.
8. Prawo do informacji, konsultacji i uczestnictwa pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami, przede wszystkim wielonarodowymi.
9. Prawo do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy.
10. Prawa dzieci i młodzieży do ochrony podczas zatrudnienia (np. minimalny wiek zatrudnienia, zakaz pracy nocnej itp.)
11. Prawo emerytów do przyzwoitego standardu życia, pomocy socjalnej i medycznej.
12. Prawo osób niepełnosprawnych do specjalnej opieki w zakresie integracji zawodowej i społecznej.
Środki ochrony praw obywateli Unii Europejskiej można podzielić na środki sądowe i pozasądowe.
Do środków sądowych zaliczyć można skargę do Trybunału Sprawiedliwości oraz skargę do Sądu Pierwszej Instancji.
Za środki pozasądowe zazwyczaj uznaje się prawo petycji do Parlamentu Europejskiego, prawo skargi do Ombudsmana Unii Europejskiej, działalność Komisji Europejskiej oraz działalność czasowych komisji śledczych Parlamentu Europejskiego.
Ponieważ państwa członkowskie Unii Europejskiej są zarazem członkami Rady Europy to ich obywatele podlegają również ochronie wynikającej z systemu praw człowieka Rady Europy. Spośród ponad 150 dokumentów Rady Europy na uwagę zasługują przede wszystkim trzy z nich.
Pierwszym dokumentem jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1955r., która reguluje prawa człowieka pierwszej generacji. Dołączono do niej 11 protokołów dodatkowych z których jedne mają charakter merytoryczny i dodają nowe prawa do treści konwencji a pozostałe mają charakter techniczno-proceduralny i określają sposób realizacji konwencji. Dołączony też został protokół 12 wprowadzający ogólny zakaz dyskryminacji. Równolegle ma miejsce dyskusja związana z protokołem 6 w który, znosi karę śmierci, ale tylko w czasie pokoju.
W wykonaniu tej konwencji powstał Europejski Trybunał Praw Człowieka, który rozpatruje sprawy skarg państwa – strony a nie przestrzeganie konwencji przez inne państwo – stronę, a także skargi osób, grup osób lub organizacji na własne państwa.
Drugim ważnym dokumentem Rady Europy regulującym prawa człowieka 2 generacji, jest europejska karta socjalna. Bazowy tekst Karty pochodzi z 1961roku, ale następnie dołączono do niego dodatkowy protokół (1988r.), protokół zmieniający (1991r.) oraz tzw. 3 protokół (1994r.). Efektem tych wielu zmian była, przyjęta w 1996r., zrewidowana wersja Europejskiej Karty Socjalnej.
W wykonaniu tej konwencji powstał Komitet Ekspertów, który rozpatruje sprawozdania z wykonania konwencji składane co dwa lata przez państwa - strony na ręce Sekretarza Generalnego Rady Europy. Po ratyfikacji przez państwa strony protokółu zmieniającego Komitet Ekspertów ma działać jak sąd a po ratyfikacji trzeciego protokółu powstanie system skarg zbiorowych, co spowoduje zwiększenie swojej roli organizacji pracowników i pracodawców, a także innych organizacji pozarządowych.
Przykładem konwencji Rady Europy o charakterze wyspecjalizowanym może być Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu z 1987r. na mocy tej konwencji powstał Europejski Komitet do Zapobiegania Torturom, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu składający się z niezależnych ekspertów. Posiada on prawo do wizytowaniu miejsc zatrzymań, więzień, posterunków lub komend policji, koszar szpitali psychiatrycznych itp. W celu badania traktowania osób tam zatrzymanych i ich ochrony przed złym traktowaniem może składać wizyty periodyczne bądź organizować je jednorazowo, zawsze uprzedzając o planowanym ich terminie, a następnie sporządzając sprawozdanie.
Podsumowując dążenia do zdefiniowania docelowego kształtu, równowagi między Unią a państwami członkowskimi, rolę obywateli w Unii, porządku prawnego i ładu politycznego w ramach integracji europejskiej również i legitymizację demokratyczną decyzji europejskich - można uważać za zróżnicowane podejście, krytyczne wobec formalnego nadania Unii konstytucji i równocześnie pozytywne, jeśli chodzi o wprowadzenie daleko idących zmian doskonalących do systemu prawno-instytucjonalnego tej organizacji.
Konstytucja Unii Europejskiej powinna formułować wyrazisty katalog podstawowych wartości pozytywnych, które składają się na spoiwo Państw Członkowskich i obywateli Unii. W przeciwnym razie budowa pozytywnej tożsamości zbiorowej państw i obywateli Unii Europejskiej oraz jej umacnianie będą zagrożone. Należy ufać, że prace podjęte nad tą problematyką przyczynią się do pozytywnych efektów końcowych.
Literatura
1. Alht M.: Prawo europejskie. Warszawa 1995
2. Banaszak B.: Prawa jednostki i systemy ich ochrony. Wrocław 1995
3. Brodecki Z., Derezińska M.: Prawo integracji europejskiej. Sopot 1999
4. Ciamaga L. i inni: Unia Europejska. Warszawa 1998
5. Coudehove-Kalergi R.: Naród europejski. Toruń 1997
6. Emmert F., Morawiecki M.: Prawo europejskie. Warszawa-Wrocław 1999
7. Fontaine P.: Dziesięć lekcji o Europie. Warszawa 1995
8. Kuźniar R.: Prawa człowieka. Warszawa 2000
9. Lenards K.: van NuFFel P.: Podstawy prawa europejskiego. Warszawa 1998
10. Malinowska I.: Prawa człowieka ich ochrona. Warszawa 1996
11. Mik C.: Koncepcja normatywna prawa europejskiego praw człowieka. Toruń 1994
12. Popiuk-Rysińska I.: Unia Europejska. Warszawa 1998
13. Przyborowska-Klimczak A., Skrzydło-Tefelska E. Dokumenty Wspólnot Europejskich. Lublin 1994
14. Tyranowski J. Prawo Europejskie. Poznań 1999