„Rezultaty reformy polskiej edukacji w XVIII x”
W drugiej połowie XVIII wieku kształtowały się w Polsce nowe warunki dla oświatowej działalności i otwierały się nowe perspektywy, związane dążeniami do naprawy państwa. Proces przezwyciężania izolacji od świata wprowadzał z powrotem polską elitę intelektualną i polityczna w pełne i równorzędne uczestnictwo w europejskiej kulturze oświecenia. Oświata stawała się jednym z głównych haseł tej epoki. Starano się głównie uwolnić oświatę od wpływów kościelnych i zakonnych, przekazać oświatę pod opiekę państwa oraz rozszerzyć jej wpływ.
W połowie wieku zaostrzyła się walka o oświatę na Zachodzie Europy: w roku 1759 usunięto jezuitów z Portugalii i w nowy sposób zorganizowano szkolnictwo; w tym samym czasie rozpoczęła się kampania przeciwko jezuitom we Francji, zakończona w 1764 roku odsunięciem zakonu od szkolnictwa.
Polska, nie bez świadomości tego, co działo się w Europie, wkraczała samodzielnie na drogę reform oświatowych, zainicjowanych działalnością Konarskiego i rosnącym jego zainteresowaniem, jakie okazywali oświacie i wychowaniu politycy dążący do ogólnych reform państwa. Zgodnie z tym punktem widzenia Andrzej Zamojski, późniejszy reformator praw, domagał się już na Sejmie 1764r :Żeby jedna edukacja w całym państwie ustanowiona była końcem uszczęśliwienia Rzeczpospolitej”. W podobnym kierunku zmierzała kampania publicystyczna. W kołach dworskich rozważano w roku 1772 możliwość powstania Uniwersitatis Generalis, który miałby przejąć opiekę nad całym szkolnictwem w Polsce. Na Sejmie w 1773 roku, na kilka miesięcy przed kasatą jezuitów rektor Szkoły Głównej Koronnej, Feliks Oraczewski domagał się powołania sejmowej delegacji dla opracowania „projektu edukacji krajowej” dzięki której można by „ludzi zrobić Polaków, a Polaków obywatelami”.
W ten sposób zostało przygotowane podłoże do powstania takiej instytucji jak Komisja Edukacji Narodowej. Decyzja papieża Klemensa XIV na podstawie jego breve z 21 lipca 1773r rozwiązująca zakon jezuitów, stworzyła sytuację wymagają szybkiego działania. Jezuici prowadzili w Polsce 66 szkół, kasata zakonu pozostawiła szkolnictwo bez opieki. Sytuacja ta skłoniła króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i zwolenników reform na czele z krakowskim posłem Feliksem Oraczewskim i podkanclerzym litewskim Joachimem Chreptowiczem do powołania przez sejm pod protekcją króla w dniu 14 października 1773r Komisję nad Edukacją Młodzi Narodowej Szlacheckiej Dozór Mająca, która potem przyjęła nazwę Komisji Edukacji Narodowej (KEN)
KEN powołana była przez parlament, nie podlegała Radzie Nieustającej, była naczelnym urzędem edukacyjnym wspólnym dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego – pierwszym swego rodzaju ministerstwem edukacji w Europie, najwyższą władzą nad szkolnictwem Rzeczypospolitej. Rozpoczynając swą działalność Komisja zaapelowała do społeczeństwa, aby uczestniczyło w pracach nad reformą szkolną, nadsyłając opinie i projekty.
Zakres działań Komisji był ogromny. Powołana w zasadzie tylko do zorganizowania opieki nad szkolnictwem, Komisja zajęła się również szkołami parafialnymi. Objęła w ten sposób całą oświatę w Polsce. Wydając liczne przypisy i zarządzenia Komisja dokonywała modernizacji szkolnictwa. Podjęła długotrwałe i systematyczne wysiłki, zmierzające do unowocześnienia treści i metod nauczania. Do tych zadań 10 lutego 1775r powołano, pod przewodnictwem Potockiego 23-osobowe Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Sekretarzem Towarzystwa mianowano eksjezuite ks. Grzegorza Piramowicza, a po nim Frańciszka Zabłockiego. Towarzystwo czuwało nad przygotowaniem nowych podręczników i zleciło opracowanie oraz druk 31 podręczników szkolnych, z których część posiadała wysoką wartość naukową.
KEN w miejsce łaciny wprowadziła język polski jako wykładowy dla wszystkich przedmiotów. Kierowała wychowaniem publicznym dzieci i młodzieży w oparciu o fundusz edukacyjny, składający się z dochodów i kapitałów skasowanego zakonu jezuitów. W całym okresie istnienia Komisja musiała zabiegać o fundusze, a wciągu paru pierwszych lat porządkowanie spraw finansowych pojezuickich majątków wymagało szczególnie wiele odwagi i wytrwałości.
W okresie swojego istnienia stworzyła system wzajemnych powiązań i podporządkowania pomiędzy szkołami akademickimi, średnimi – wydziałowymi i podwydziałowymi oraz parafialnymi (elementarnymi wiejskimi i miejskimi), wprowadzając jednolity sposób zarządzania i programu nauczania. Komisja kierowała dwiema prowincjami szkolnymi – koronną i litewska, obejmującymi 10 wydziałów. W każdym wydziale była jedna szkoła wydziałowa (7 lat nauki z sześcioma nauczycielami) i kilka podwydziałowych (6 lat nauki z trzema nauczycielami). W szkołach tych uczyli najlepsi nauczyciele wybrani spośród zniesionego zakonu jezuitów, a także pijarów, bazylianów, dominikanów i innych zgromadzeń zakonnych.
Po 10 latach pracy Komisja stworzyła wielki kodeks nowoczesnego systemu oświatowego, jakim były wydane w 1783r Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu Akademickiego i na szkoły w Krajach Rzeczypospolitej przepisane – był to pierwszy nowożytny kodeks szkolny. Z Ustaw tych wynikało, iż głową stanu nauczycielskiego powinien być rektor Szkoły Głównej Koronnej lub Litewskiej. Jej zwierzchnictwu miały podlegać szkoły wydziałowe kierowanie przez nauczycielstwo rektora szkoły. Ten zaś miał prowadzić szkole przy pomocy prefekta, odpowiedzialnego za dyscyplinę szkolną, nadzór nad szkołami na terenie funkcjonowania wydziału, gospodarkę pieniężną oraz kontakty ze Szkołą Główną. Ustawa KEN określiła jasno prawa i obowiązki profesorów, powoływanie władz a także dokładnie nakreśliła zasady organizacyjne uczelni. Zlikwidowano średniowieczną dwupoziomowość uczelni a także dominacje w nich wydziałów teologicznych. Zlikwidowano dawne fakultety a na ich miejsce wprowadzono dwa kolegia. Kolegium fizyczne obejmowało nauki matematyczno-przyrodnicze i medycynę oraz kolegium moralne obejmujące nauki prawne, językowo-humanistyczne oraz teologię.
KEN z własnej inicjatywy zakładała kolejne szkoły i zachęcała do ich tworzenia. Jednocześnie tworzyła pierwsze w Polsce kadry szkolnego nadzoru. Wizytatorowie Komisji byli jej ramieniem działającymi w terenie i od samego początku było troska Komisji aby ta kadra była możliwie dobra a jej zadanie i formy pracy precyzyjnie określone. W czerwcu 1774r KEN ułożyła w 13 punktach Instrukcję dla Wizytatorów. Pierwszymi wizytatorami generalnymi stali się członkowie Komisji. W 1777r opracowano nowa Instrukcję zawierającą zarówno pedagogiczne, jak i finansowe zadania wizytacji. Jeden z takich wizytatorów zgłosił, że ubodzy studenci żądają książek za darmo lub chociaż za mniejsza cenę. Jego zgłoszenie zostało odebrane i w 1774r podkanclerzy litewski podjął się ułożenia zestawu książek potrzebnych dla szkół powiatowych i wojewódzkich. W późniejszych latach KEN zaleciła prowadzenie przy każdej szkole biblioteki.
W czasie działania Komisji działały dwie szkoły wyższe (główne) były to uniwersytety w Wilnie i Krakowie. Oba uniwersytety zostały zreformowane przez Hugo Kołłątaja i Marcina Poczobuta – Odlanickiego, otrzymały nazwę Szkół Głównych – Koronnej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na Uniwersytecie Krakowskim znacznie poprawił się poziom nauczania i poziom kwalifikacji profesorskiej. Szkoły główne administrowały szkołami niższych szczebli, kształciły nauczycieli dla szkół średnich, a także pełniły funkcje towarzystw naukowych. Od 1782r Kołłątaj został rektorem uczelni krakowskiej i wówczas jej reforma weszła w bardzo intensywne stadium.
Do składu komisji Edukacji Narodowej wybrano najpierw ośmiu członków: biskupa wileńskiego Ignacego Jakuba Massalskiego, pełniącego funkcje przewodniczącego biskupa płockiego, późniejszego prymas Polski i arcybiskupa Gnieźnieńskiego – Michała Jerzego Poniatowskiego, dwóch senatorów Joachima Chreptowicza i księcia Augusta Szłukowskiego oraz czterech przedstawicieli izby poselskiej: Ignacego Potockiego, Adama Kazimierza Czartoryskiego, Andrzeja Zamajskiego i Antoniego Ponińskiego. Przewodniczącym komisji wyznaczono Ignacego Massalskiego, fizjokratę, orędownika rozwoju szkolnictwa ludowego, od 1792r. biskupa wileńskiego. W 1774r. napisał on „ Przepis do szkół parafialnych”, gdzie potwierdził, iż „edukacja początkowa jest regułą całego życia, jest zarazem pracą najtrudniejszą”. Od 1776r. KEN przewodniczył najmłodszy brat króla, biskup płocki (potem prymas Polski) Michał Jerzy Poniatowski, angażując do pracy w komisji wybitnych działaczy Oświeceniowych, m.in. Hugona Kołłątaja i Franciszka Bielińskiego.
Franciszek Bieliński (1742 – 1809) był zwolennikiem powszechności nauczania i zwracał uwagę na znaczenie wychowania patriotycznego. Celem edukacji dla niego był „prawy katolik” i „dobry obywatel”. W swoich „Listach” przewidywał szkoły dla rolników, mieszczan i szlachty z „nauką moralną” i elementami prawa wykładanymi w j. polskim.
Hugo Kołłątaj (1750 – 1821) filozof, polityk, działacz oświatowy. Zwolennik szkół państwowych, ale niekoniecznie rządowych. Wychowanie dzielił na pańskie (wyróżniał tu także wychowanie domowe i szkolne a szkołę „pańską” nazywał tylko Collegium Nobilium) i pospolite (szkoły pospolite). W 1776r. opracował projekt rozbudowy szkół parafialnych dla KEN. Następnie został członkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Z ramienia KEN dokonał w 1777r. reformy Alma Matris, której celem było powstanie nowoczesnego uniwersytetu zgodnego z trendami zachodnioeuropejskim. W 1780r. wprowadził nową organizacje uczelni, tworząc cztery kolegia: medyczne, teologiczne, prawnicze i fizyczne. W latach 1783 – 1786 rektor krakowskiej uczelni.
Onufry Kopczyński (właśc. Andrzej Kopczyński), (1735 – 1817) pijar, ostatni poeta polsko-łaciński, gramatyk, pedagog, reformator szkolnictwa. Pracował w składzie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Głosił wyższość nauki gramatyki języka polskiego przed nauką łaciny. Na zamówienie KEN napisał „Gramatykę języka polskiego i łacińskiego dla szkół narodowych w trzech częściach” (1778 – 1784) dla klas I, II, III wraz z „Przypisami do gramatyki”. W 1785r. opracował pierwszą część elementarza dla szkół parafialnych pt. „Nauka czytania i pisania” w zbiorowym „Elementarzu dla szkół parafialnych narodowych”.
Grzegorz Piramowicz (1735 – 1801) nauczyciel kolegiów jezuickich – po kasacie zakonu – aktywny członek KEN. Przeciwstawiał się nauczaniu pamięciowemu i stosowaniu kar cielesnych w szkole, popierał poglądowe metody w nauczaniu oraz więź wychowania moralnego z fizycznym, stawiał na system współzawodnictwa oraz pochwał i nagród.W latach 1773 – 1794 sekretarz KEN. Sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Autor podręczników dla szkół parafialnych, m.in. wydanego w 1785r. „Elementarz dla szkół parafialnych”.
Działalność Komisji Edukacji Narodowej stanowiła przełom w zasadach polityki oświatowej i stwarzała nowy kształt polskiego szkolnictwa. Zreformowana szkoła zapewniała harmonijny rozwój umysłowy, moralny i fizyczny. Szkoła zapewniał nadzór nad wolnym czasem uczniów. Nauczanie w szkole czasów KEN było, zatem kształtujące i wychowujące. KEN kładła duży nacisk na wychowanie moralne.
KEN pozostawiła po sobie pewien model szkolnictwa. Z modelu tego korzystało w późniejszych czasach wiele państw m.in. Francję, Niemcy, Rosję. Po upadku państwa polskiego dorobek KEN był wzorem dla organizacji Szkolnictwa w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Ustawy komisji na długie lata stanowiły najdonioślejsze dzieło polski z dziedziny organizacji szkolnictwa i polityki oświatowej. Komisja wykształciła nowe grono działaczy oświatowych, podejmujących trud tworzenia nowoczesnego szkolnictwa polskiego. Po upadku państwa polskiego to właśnie najwięcej nauczycieli konspirujących pochodziło z grona KEN.