1. Geneza i rozwój ruchu rekreacyjnego
Urbanizacja i industrializacja wywarły w XIX wieku wielki wpływ na rozwój wychowania fizycznego. Przemiany społeczne, gwałtowny rozwój przemysłu spowodowały masową migrację ludności ze wsi do miast. Początkowo klasa robotnicza nie miała warunków do racjonalnego wypoczynku po pracy. Systematyczny rozwój wychowania fizycznego i sportu nastąpił dopiero wraz z ograniczeniem dnia pracy i poprawą położenia materialnego klasy robotniczej.
Grupy ludności lepiej zarabiającej, inteligencja pracująca rozwijały coraz powszechniej nowe formy aktywności fizycznej po pracy, aby zaspokajały one potrzebę rozrywki i odprężenia. Rozwijała się również świadomość iż zorganizowany ruch w pełni wynagradza wielogodzinną pracę.
Ponadto na rozwój aktywności ruchowej wpływ miały procesy urbanizacyjne. Rozbudowa miast, ciasne uliczki, wysokie kamienice, brak odpowiednich urządzeń higienicznych powodowały iż ludzie chętniej szukali miejsc w których można odpocząć na świeżym powietrzu. Wokół dużych, rozwiniętych miast powstawały tereny do gier, zabaw, spacerów a ponadto lodowiska i kąpieliska, które były masowo odwiedzane przez ludność w dniach wolnych od pracy. Również w centrach miast zaczęły pojawiać się zieleńce i parki w których można było odpocząć.
Stąd też charakterystycznym zjawiskiem ery kapitalizmu stał się ruch wychowania fizycznego na otwartej przestrzeni (plein air), zwany też ruchem rekreacyjnym.
W Stanach Zjednoczonych powołano osobne zrzeszenie narodowe: Amerykański Związek Terenów Zabaw, które w szczególności zajmowało się sprawą placów gier i zabaw dla dzieci. Luter Gulick stawiał przed ruchem rekreacyjnym nie tylko zdrowotne ale i wychowawcze zadania. Traktował on ten ruch jako środek naturalnego wyżycia się młodzieży.
XIX wiek dla wielu krajów europejskich to czas, w którym ruch rekreacyjny stanowił- obok gimnastyki i sportu- osobny tor aktywności fizycznej dzieci i dorosłych. Szczególnie ruch rekreacyjny popierały samorządy miejskie.
W Niemczech rozwój rekreacji fizycznej nastąpił pod koniec XIX wieku. Broszura Emila Hartwicka „Na co cierpimy” z 1881 roku w pełni uzasadniała znaczenie rekreacji fizycznej jako czynnika kompensacji szkodliwych zjawisk towarzyszących cywilizacji przemysłowej. Dużą rolę we wspieraniu ruchu rekreacyjnego odegrała w Niemczech powołana w 1891 roku Centralna Komisja Popierania Zabaw Młodzieży i Dorosłych. Głównym zadaniem tej komisji była rozbudowa terenów i urządzeń rekreacyjnych.
2. Początki harcerstwa w Polsce
Ruch rekreacyjny młodzieży polskiej rozwinął się na podłożu angielskiego skautingu. Pierwsze na ziemiach polskich drużyny powstały we Lwowie w 1911r. w ramach Stowarzyszenia Sokół. W zaborze rosyjskim i pruskim harcerstwo rozwijało się konspiracyjnie lub półkonspiracyjnie.
3. Rola Henryka Jordana i ogrody Raua
Głównym dziełem Henryka Jordana, dzięki któremu zdobył trwałe miejsce w dziejach wychowania w Polsce, był Park dla młodzieży w Krakowie.
26 marca 1888 roku Jordan zwrócił się do Rady Miejskiej Krakowa z prośbą o wydzierżawienie na błoniach krakowskich terenu powystawowego w celu zorganizowania na nim placu gier i zabaw dla dzieci i młodzieży. W 1889 roku Rada Miejska Krakowa przyznała mu 8 ha przestrzeni.
Wiosną tego roku zastąpiło uroczyste otwarcie ośrodka gier i zabaw pod nazwą Miejskiego Parku dra Henryka Jordana.
Za czasów Jordana w Parku znajdowało się 12 boisk sportowych o innym przeznaczeniu:
• Boisko 1 przeznaczone było dla chłopców i dziewcząt. Uprawiane było na nim chodzenie na szczudłach, skoki o tyczce oraz ćwiczenia na poręczach.
• Boisko 2 i 3 przeznaczone była do zabawy dla dziewcząt
• Boisko 4 stanowiło miejsce systematycznych ćwiczeń dziewcząt. Wyposażone było w kółka, drabiny, pomosty, kladki z belek i desek.
• Boisko 6 przeznaczone było dla chłopców. Uprawiano na min ćwiczenia na przyrządach takich jak drążki, kółka, drabiny, kladki
• Na boisku 7 uprawiano ćwiczenia bez przyrządów
• Boisko 8 służyło dla chłopców do gry w piłkę
• Boisko 9 stanowiło teren zabaw
• Boisko 10 przeznaczone było dla starszej młodzieży oraz dla młodzieży rzemieślniczej
• Boisko 11 przeznaczone było dla najmłodszych chłopców
• Boisko 12 zajmowało największy obszar i odbywały się na nim zabawy i ćwiczenia o charakterze masowym.
Obok 12 boisk podstawowych na terenie parku istniały boiska specjalne, np. boiska do tenisa na trawie, a ponadto strzelnica, natryski i świetlica.
Wstęp do Parku Jordana był bezpłatny, każdy uczestnik zobowiązany był tylko zapisać się w kwietniu. Zajęcia rozpoczynały się 1 maja, kończyły we wrześniu. W zajęciach uczestniczyć mogła młodzież szkól ludowych i średnich oraz młodzież rzemieślnicza.
Zajęcia w Parku wymagały odpowiednio przygotowanej kadry wychowawców. Niestety w tamtym czasie nie było jednak żadnych ośrodków kształcenia dla nauczycieki wychowania fizycznego. Jordan zorganizował więc kurs dla organizatorów gier i zabaw. O wysokim poziomie tych kursów świadczy fakt, iż och absolwenci zatrudniani byli poza Parkiem m.in. w szkołach ludowych, gdzie brakowało nauczycieli gimnastyki.
Park Jordana był instytucją, która realizowała szerokie koncepcje wychowawcze, przełamywała tradycyjne poglądy na szkołę i wychowanie młodzieży poza szkołą oraz organizacji czasu wolnego i rekreacji. Jak każda instytucja pionierska, Park Henryka Jordana w Krakowie pobudzał liczne tego typu inicjatywy w innych miastach, m.in. we Lwowie, Cieszynie, Nowym Sączu, Częstochowie.
Inicjatywa Jordana wywarła pewien wpływ na rozwój wychowania pozaszkolnego i rekreacji dzieci i młodzieży na innych obszarach polski. Z inicjatywy Wydziału Wychowania przy Warszawskim Towarzystwie Higienicznym zostały wydzielone place gier i zabaw dla młodzieży. Środki finansowe na ten cel uzyskane były z zapisu Wilhelma Raua, którego imieniem nazwano fundacje.
W ten sposób w 1899 roku powstały Ogrody im. Raua. Przy ogrodach funkcjonowała specjalna Komisja Gier i Zabaw dla Młodzieży, w której skład wchodzili pedagogowie oraz lekarze higieniści. Program gier i zabaw był obszerny i pod względem metodycznym szczegółowo opracowany. Uzupełniały go wycieczki, zawody i popisy międzynarodowe oraz inne formy zajęć, zwłaszcza śpiew i gra na instrumentach.
Oprócz ogrodów – funkcjonowały inne ośrodki rekreacji fizycznej i wypoczynku. Ożywioną aktywność w tej dziedzinie rozwijało Polskie Towarzystwo Krajoznawcze oraz Towarzystwo Kolonii Letnich.