Medium aevum, moyen ge, Middle Ages, Mittelalter… Wszystkie te nazwy określają jedną epokę historii – średniowiecze. Chociaż jego granice historiograficzne są bardzo płynne, to za symboliczną datę początku ów okresu powszechnie uznaje się rok 476, kiedy to wódz barbarzyńskiego plemienia Ostrogotów – Odoaker, zdetronizował cesarza Romulusa Augustulusa. Czyn ten jednocześnie zakończył trwającą od ponad dwóch wieków agonię państwa rzymskiego. Nastał nowy porządek – ruiny świata antyku bez hegemona rozciągniętego na trzy kontynenty. Na wschodzie, w kręgu kultury hellenistycznej, powstało nowe imperium – Bizancjum. Natomiast na gruzach zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego utworzyły się prymitywne państwa oparte na barbarzyńskich plemionach Wizygotów, Ostrogotów, Gotów, Jutów, Angolów, Sasów, Germanów.
Jednak po imperium pozostała struktura, która błyskawicznie zaczęła w pokojowy sposób zdobywać dominację nad tymi, w porównaniu z Rzymem, parodiami państwa. W ciągu trzech wieków od narodzin Jezusa wiara chrześcijańska z prześladowanej sekty stała się trwałym elementem rzymskiego społeczeństwa, a nawet religią państwową. Upadek Rzymu nie pozbawił siły Kościoła. Wręcz przeciwnie, to wydarzenie dało początek okresowi, w którym Papież stał najwyżej w hierarchii władców współczesnej Europy. Słabo rozwinięte państwa szybko nawracały się na chrześcijaństwo i pozyskiwały to, co Kościół miał najcenniejszego – pozostałości rzymskich osiągnięć w technice rolnej i nauce. Tak właśnie rozpoczęło się średniowiecze. Europę zdominowała jedna idea: uniwersalizm. Jej głównymi zasadami były:
-jedna religia – chrześcijaństwo
-jeden władca duchowy – papież
-jeden system gospodarczy – feudalizm
To właśnie one ostatecznie ugruntowały pozycję Kościoła w średniowiecznym postromańskim świecie.
Crux… Co to jest krzyż? W starożytności te dwie skrzyżowane belki służyły jako narzędzie kary śmierci. Znaczenie to zmieniła śmierć Jezusa Chrystusa na Golgocie. Z czasem ukształtowało się dzisiejsze znaczenie tego przedmiotu. Dziś odpowiedź na to, czym jest krzyż, zdaje się oczywista: godło chrześcijaństwa, symbol męczeńskiej śmierci Chrystusa dla Chrześcijan, symbol upokorzenia dla Żydów. Judaiści znajdowali się jednak na peryferiach ówczesnego świata, zaś ich kultura nie promieniowała na Europę. To Kościół kształtował znaczenie krzyża, tworząc z niego symbol chrześcijaństwa. W wielu kwestiach jednak na symbolice kończyły się związki z pierwszymi wyznawcami tej religii.
.
Jednak krzyż i idee uniwersalizmu wcale nie łączyły wiernych. Wręcz przeciwnie, Kościół już we wczesnym średniowieczu zaczął ulegać silnym podziałom. Pierwsze rozłamy i konflikty wewnętrzne dotyczące dogmatów pojawiały się jeszcze u schyłku starożytności. Jednak najdotkliwszym ciosem dla jedności Kościoła buła wielka schizma w 1054 roku. W następnych stuleciach rosła liczba różnych ruchów rozłamowych. Najczęściej sprzeciwiały się one władzy papieskiej i bogactwu Kościoła. Doprowadziło to do powstania z inicjatywy papieża Lucjusza III w 1184 roku Sanctum Officium – świętej inkwizycji. Wraz z nadejściem okresu krucjat, szczególnie nasiliła się działalność tej instytucji i zmiażdżyła ona wewnątrzkościelną opozycję określaną mniej lub bardziej słusznie mianem heretyków.
Prześladowania w imię walki ze „sztuczkami Złego” najczęściej jednak dotykały nie rzeczywiście niebezpieczne sekty, ale zwykłych ludzi obarczonych, z dzisiejszego punktu widzenia, absurdalnymi zarzutami opartymi na zabobonach i przesądach. Przykładem tego w dziele „Imię róży” może być wyrok inkwizytora Bernarda Gui na dwóch ułomnych, aczkolwiek nie bluźniących przeciw Bogu zakonników, oraz wieśniaczkę, którą do klasztoru zaprowadził głód. Decyzja spalenia ich na stosie oparta została na bardzo wątpliwych podstawach: znalezieniu czarnego kota i kury, torturach oraz groźbach tychże.
Kolejnym przykładem bezpardonowej walki z przeciwnikami było zniszczenie monasteru wzniesionego przez św. Franciszka oraz jego zwolenników. Ich jedyną winą były poglądy sprzeczne z lokalnymi kościelnymi przywódcami. Ostatecznie jednak to Franciszkowi papież przyznał rację.
Działalność świętej inkwizycji nie powstrzymała jednak rozpadu Kościoła na różne odłamy, zakony i frakcje. Trzy główne nurty, jakie wyodrębniły się w tej instytucji, to:
a) Tomizm
Stworzona przez św. Tomasza filozofia, w myśl której
-człowiek z istot ziemskich znajduje się najwyżej na drabinie bytów
-społeczność dzieli się na stany i każdy winien pozostawać tam, gdzie wyszedł na świat.
-powinnością chrześcijan jest walka ze złem, a szczególnie herezją
-głęboka asceza jest jedyną drogą do zbawienia
Nurt ten był najbardziej upowszechniony w epoce średniowiecza, a szczególnie jego wczesnym okresie.
b) Augustynizm
Św. Augustyn stworzył drugi pod względem popularności nurt w średniowiecznym Kościele. Był ton połączenie teologii z filozofią, zaś główne zasady polegały na takich założeniach, jak:
-Bóg stanowi centralny obiekt problem teologii i filozofii
-uznanie prymatu Boga nad stworzeniem, duszy nad ciałem, woli nad rozumem i łaski nad naturą
-zadaniem filozofii jest tłumaczenie dogmatów (scholastyka)
Filozofia ta zyskała wielkie uznanie w chrześcijańskim świecie, a okres jej rozkwitu przypada na późne średniowiecze. Do propagowania poglądów św. Augustyna bardzo przyczynili się franciszkanie. W miarę rozwoju augustynizm przyjął także pewne elementy arystotelizmu i filozofii arabskiej, co z kolei doprowadziło do podziału na kolejne nurty: reformatorski oraz konserwatywny (neoaugustynizm) dążący do oczyszczenia z obcych wpływów.
c) Franciszkanizm
Filozofia św. Franciszka opierała się na dwóch filarach nawiązujących do wczesnego chrześcijaństwa jeszcze z epoki starożytnego Rzymu:
-ubóstwie i poprzez nie także duchowej ascezie
-pomocy potrzebującym
Ze względu na nawoływania do wyzbycia się przez Kościół swych dóbr, nurt ten zyskał wielu zagorzałych przeciwników. Jednak zdobywał on także licznych gorących zwolenników. Sam św. Franciszek dał początek zakonowi franciszkanów. W filmie „Imię róży” podczas debaty na temat, czy Kościół powinien być biedny, doskonale przedstawiony został kontrast między zwolennikami tomizmu i franciszkanizmu. Bogato zdobione szaty papieskich legatów bardzo kontrastowały z szarym i skromnym ubiorem zakonników.
Miecz… Broń ta po raz pierwszy pojawiła się jeszcze w epoce brązu, jednak najbardziej upowszechniła się właśnie w średniowieczu, kiedy to stała się podstawową bronią feudalnego europejskiego rycerstwa. Warstwę tą tworzyli feudalowie zobowiązani do pełnienia służby wojskowej. Wyodrębniła się ona w VIII wieku w państwie Franków z ciężkozbrojnej jazdy.
Józef Wissarionowicz Stalin kpiąc z roli i siły Kościoła, zadał kiedyś pytanie: „A ile dywizji ma papież?”. W XX wieku żadnej, ale gdyby ów pytanie odnosiło się do średniowiecza, to można bez wahania stwierdzić, że Państwo Kościelne było militarną potęgą. Samo nie dysponowało w prawdzie licznymi zastępami ciężkiej jazdy i rycerzy, ale papież w dowolnej chwili mógł wezwać do walki tysiące chrześcijańskich wojowników z całej Europy. Apogeum zbrojnej ekspansji tej religii przypada na okres krucjat przeciw muzułmanom.
W myśl haseł doktryny wojującego chrześcijaństwa rycerze stanowili awangardę ówczesnego świata. Walczyli i ginęli w obronie Jedynej Słusznej Wiary pozyskując dla niej nowe ziemie i zabijając bądź zmuszając do nawracania się pogan i niewiernych. Trudnili się oni jednak nie tylko rzemiosłem wojennym. Kultura rycerska stanowiła stały, ważny element średniowiecznych dworów, zaś jej rozkwit przypada na XIII wiek. Wykształciły się rozmaite sposoby walki, etyka (kodeks honorowy), bogate obyczaje i obrządki oraz związana z nimi literatura - epos rycerski i chanson de geste. Bardzo popularną formą rozrywki były turnieje. Ideały rycerskie to wierność seniorowi, walka w obronie wiary, sprawiedliwości, wdów i sierot, wspaniałomyślność. Najbardziej znanymi przykładami takich postaci z literatury średniowiecznej byli Roland (kraj Franków za rządów Karola Wielkiego), król Artur i rycerze Okrągłego Stołu (Anglia), El Cid (Iberia), Nibelungowie (Niemcy i Skandynawia), Igor (księstwa ruskie).
Rzeczywistość często jednak odbiegała od średniowiecznych wzorców. W istocie celem większości rycerzy była sława wojownika oraz zdobywanie bogactw rabunkiem i przemocą. Podczas wypraw krzyżowych wiele razy celem najazdów i grabieży stawało się chrześcijańskie Bizancjum, na Półwyspie Iberyjskim słynni jako pogromcy Maurów Roland i El Cid napadali na chrześcijańskich mieszkańców tego regionu. Średniowiecznych rycerzy charakteryzowała także uporczywość i brak wyczucia taktycznego. Za sprawą swej dumy i honoru krzyżowcy wielokrotnie przegrywali łatwe do zwyciężenia bitwy, a potrafili również w trzydziestkę zaatakować obóz około tysiąca muzułmanów wierząc, że Bóg da im zwyciężyć. Nie dał, a konsekwencją krucjat stało się zamknięcie islamu – wtedy religii równie pokojowej, jak dziś chrześcijaństwo, na świat i często granicząca z wrogością nieufność wobec dawnych najeźdźców.
Podsumowując, średniowiecze istotnie jest epoką krzyża i miecza. Szczególnie dotyczy to okresu między IX a XIV wiekiem, kiedy to pozycja papieża jako króla nad królami (chociaż to perskie określenie, doskonale pasuje do Europy mrocznych wieków) była nie do podważenia, o czym z resztą przekonał się w 1075 roku władca Niemiec Henryk IV. W ciągu kilku stuleci chrześcijaństwo zdominowało Europę, na trwałe wywierając ogromny wpływ na rozwój jej kultury, społeczeństw, tradycji. Do dziś instytucja Kościoła stanowi ważny fundament w wielu państwach i narodach naszego kontynentu.