SZKOLNICTWO W ŚREDNIOWIECZU
1 . ORGANIZACJA WYCHOWANIA I SZKOLNICTWA W ŚREDNIOWIECZU
Chrześcijańskie średniowiecze wyszło z kultury antycznej, ale ze względu na jej pogański charakter nie mogło jej popierać ani też z niej korzystać . Kościół mimo pierwszych prób godzenia wiedzy świeckiej z religią, co wynikało z jej własnych interesów do nauki starożytnej i szkół ją kultywujących odnosił się niechętnie . Stały one bowiem w sprzeczności z nowymi, chrześcijańskimi ideałami wychowawczymi . Po likwidacji cesarstwa rzymskiego niektóre szkoły działały dalej, bądź to siłą tradycji, bądź to na skutek nowych władców . Część dawnych szkół średnich i retorycznych funkcjonowała w Rzymie, Mediolanie, Rawennie, Padwie oraz na terenie Galii, jak np . słynne szkoły w Lyonie, Bordeaux i wielu innych miastach . Były one opłacane przez skarb miast lub działały jako zakłady prywatne . Niektórym, dzięki opiece rad miejskich, udało się przetrwać nawet do odrodzenia . Ogromny wpływ na działalność tych szkół miało cesarstwo bizantyjskie, w którym przez cały okres średniowiecza pielęgnowano kulturę starożytną .
Szkoły irlandzkie prowadzili uczeni – kapłani pogańscy – zwani druidami . Ich zamiłowanie do uprawiania i przekazywania kultury klasycznej było tak wielkie, że nie odstąpili od nich nawet po przejściu na chrześcijaństwo . W szkołach przyklasztornych uczyli dalej języka i literatury greckiej i rzymskiej . Uprawnienie nauk pogańskich było możliwe głównie ze względu na odległość od Rzymu . Upadek prowadzonych przez druidów irlandzkich nastąpił dopiero w XII wieku .
Pierwsze wielkie poczynania na rzecz zahamowania pochodu ciemnoty i zacofania, odrodzenia i nauk i szkolnictwa podjął na początku IX wieku Karol Wielki . Organizację oświaty rozpoczął monarcha od ściągania na swój dwór uczonych i założenia tam szkoły pałacowej . Jej uczniami zostali członkowie rodziny władcy oraz synowie ważniejszych urzędników . Treści nauczania obejmowały siedem sztuk wyzwolonych, a więc: gramatykę, dialektykę, retorykę, geometrię, arytmetykę, astronomię i muzykę oraz architekturę, medycynę , redagowania zarządzeń i dekretów itp . Do studiów w szkole pałacowej przygotowywała specjalnie zorganizowana szkoła elementarna . Przy szkole pałacowej utworzono coś w rodzaju towarzystwa naukowego nazywanego akademią, gdzie wygłaszano wykłady na różne tematy, czytano własne utwory itp . Organizatorem nauki na dworze Karola Wielkiego był wybitny zwolennik kultury antycznej, teolog, filozof i pedagog, anglosaski mnich Alkwin .
Władca zdawał sobie sprawę, że własne imperium będzie można umacniać tylko w oparciu o potęgę moralną i polityczna Kościoła Środkiem wiodącym do tego celu miała być kultura starożytna, a jej propagatorem kler, który ze względu na znajomość podstaw łaciny stanowił przynajmniej potencjalna siłę do realizacji cesarskich założeń . Dzieło swoje rozpoczął Karol od konsekwentnego wprowadzenia reform mających na celu ograniczenie zbyt wielkich swobód kleru i zakonników . Zabronił np . uczestniczyć duchownych w polowaniach, bitwach, pijaństwie i zabawach . Nakazał również wprowadzić obowiązek nauczania kleru i pisania a następnie podstaw siedmiu sztuk wyzwolonych . Kolejnym posunięciem było polecenie zakładania szkół przy kościołach, klasztorach i biskupstwach dla wszystkich chętnych do nauki chłopców . Program miał obejmować naukę czytania, pisma, rachunków i śpiewu . W niektórych szkołach posługiwano się podręcznikami skopiowanymi przez mnichów z łacińskich oryginałów .
Godne podkreślenia jest również to, że wbrew kościelnej tradycji uniwersalizmu języka łacińskiego szkoły zakładane z inicjatywy Karola Wielkiego posługiwały się obok łacińskiego, językiem narodowym .
Począwszy od X wieku rozpoczyna się okres gwałtownego rozwoju szkolnictwa, szczególnie w miastach włoskich, świadczy o tym fakt iż w połowie XIII wieku w szkołach Florencji uczyło się ponad 10 tys . Chłopców i dziewcząt . Działały tam szkoły zawodowe, uczące między innymi potrzebnej w handlu matematyki, oraz liczne łacińskie szkoły średnie .
Po włoskich, szkoły mieszczańskie rozwijały się najliczniej w Anglii, nieco mniej w Niemczech i we Francji . Cechą szkół miejskich, która szczególnie różniła je od szkół kościelnych, było zwracanie uwagi na użyteczność treści nauczania i język obcy .
2 . ORGANIZACJA I PROGRAM SZKOŁ ŁACIŃSKICH
Chrześcijańskiej Europie Zachodniej zaczęła zagrażać niemal ciemnota . Ratunkiem przed nią zaczęły się stawać się zakładane od VI wieku klasztory, w których uczono mnichów czytania i pisania . Pierwszy klasztor benedyktynów założono na Monte Cassino w 529 r . Nauka pisania i czytania wynikała z konieczności studiowania Pisma Świętego, umiejętność pisania była potrzebna do przepisywania ksiąg . Próby połączenia wiedzy starożytnej z religią chrześcijańską podjął się wykształcony działacz polityczny Flawius Aurelius Cassiodorus . W założonym przez siebie klasztorze po raz pierwszy, obok wiedzy religijnej, wprowadził nauczanie w zakresie podstaw podstaw 7 sztuk wyzwolonych . Kassiodor twierdził, że bez znajomości sztuk wyzwolonych nie da się zrozumieć Pisma Świętego . Aby ściślej określić zakres treści tych nauk opracował dzieło, pełniące funkcję podręcznika Kształcenie w naukach boskich i świeckich . Od Kassiodora bierze początek tradycja nauczania w późniejszych szkołach kościelnych siedmiu sztuk wyzwolonych z podziałem na dwa cykle: trivium ( gramatyka, retoryka i dialektyka ) i quadrium ( arytmetyka, muzyka, geometria i astronomia) . Do najwybitniejszych kleryków świeckich należy niewątpliwie biskup hiszpański Izydor działający w Sewilli w początkach VI wieku . Opracował on obszerny, składający się z 20 ksiąg podręcznik, w którym w sposób encyklopedyczny zawarł całość ówczesnej wiedzy z zakresu medycyny, prawa i literatury, zoologii, geografii, rolnictwa, nawigacji itp . Ze względu na własne potrzeby, a przede wszystkim pod wpływem działalności oświatowej Karola Wielkiego coraz częściej zaczęto zakładać przy klasztorach, diecezjach, a nawet parafiach szkoły . Ich sieć w Europie stawała się coraz gęstsza . Szkoły klasztorne jak i katedralne miały kształtować przede wszystkim zakonników i księży ale również przyjmowano chłopców ( choć w niewielkim stopniu) którzy nie ubiegali się o takie stanowiska . Średniowieczne szkoły kościelne nie posiadały jednakowego statusu organizacyjnego, a ich program nauczania różnił się często w sposób zasadniczy i to nawet w ramach tego samego typu szkoły . Zdarzało się, że szko0ły parafialne w miastach przewyższały poziomem nauczanym placówki przy katedrach i klasztorach . Różny był też czas nauki - od 1 do 8 lat nauki oraz różne wyposażenie szkoły – od podręczników , liczydeł, abecadeł i przyrządów astronomicznych do słów nauczyciela jako jedynego źródła informacji . Przedmiotem najważniejszym, któremu poświęcono najwięcej czasu, było gramatyka . Następnym przedmiotem realizowanym w ramach trivium była retoryka . Również więcej uwagi poświęcano do dialektyki, która stworzyła możliwość poznawania zasad logicznego myślenia .
Stopień drugi – quadrivium realizowany był w niewielu szkołach średniowiecznych . Arytmetyka i geometria, jeżeli nawet były nauczane , to stały się na bardzo niskim poziomie . Arytmetykę ograniczono do działań elementarnych , geometrię zaś do prostych pomiarów . Znacznie większą popularnością cieszyły się muzyka i astronomia, bowiem obydwie służyły Kościołowi .
3 . POWSTANIE I ROZWÓJ UNIWERSYTETÓW
Średniowiecze charakteryzuje się gwałtownym wzrostem zainteresowań naukowych, określanych nawet mianem „małego renesansu” . Za pośrednictwem uczonych arabskich średniowieczna scholastyka przyswoiła sobie dzieła Arystotelesa i innych filozofów antycznych, a średniowieczna nauka - oryginalne dzieła arabskie z zakresu filozofii i nauki średniowiecznej odegrały dwa najpotężniejsze i zarazem zwalczające się zakony dominikanów i franciszkanów . Intensywny rozwój zainteresowań filozoficznych i naukowych poprowadził do tego, że było trzeba otworzyć takie szkoły gdzie uczniowie mogliby wypowiadać własne myśli na sprawę różnych poglądów . Tą nową formę nauki nazwano uniwersytetami . Różne uniwersytety słynęły z różnych wysokich poziomów przeróżnych przedmiotów . Tak np .: uniwersytet w Bolonii słynął z wysokiego poziomu studiów prawniczych, uniwersytet paryski – ze studiów stycznych i przyrodniczych, a uczelnia w Salerno – w medycynie .
Podstawową formą nauczania uniwersyteckiego były wykłady profesorów i magistrów, którzy z reguły czytali i komentowali dzieła mistrzów starożytnych i średniowiecznych . Dopuszczalne były również dyskusje które w XIII w . Osiągnęły szczególnie wysoki poziom . Do najstarszych i najsłynniejszych europejskich uniwersytetów średniowiecznych należy zaliczyć uniwersytety: w Bolonii – założony w 1119 r . , w Paryżu – 1200r ., Cambroge – 1209 ., w Oxfordzie – 1214r ., w Padwie – 1222 r . W krajach słowiańskich jako pierwszy powstał uniwersytet w Pradze – 1348 r ., a drugi w Krakowie – 1364 r . Pod koniec XIV wieku działało w Europie już ponad 20 uniwersytetów . Uniwersytet krakowski powstał zza inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego w roku 1364r . Była to uczelnia świecka jak i państwowa . Śmierć Kazimierza wielkiego osłabiła działalność uniwersytetu ale w niedługim czasie przejęła go Królowa Jadwiga wraz z Władysławem Jagiełłą .
4 . ŚWIECKIE WYCHOWANIE RYCERZY I RZEMIEŚLNIKÓW
Wychowanie w średniowieczu objęto niewielki procent młodzieży . Dzieci chłopskie nie uczyły się ani w szkołach kościelnych ani tym bardziej w szkołach mieszczańskich . Przygotowywanie do życia większości młodzieży magnacko-szlacheckiej i mieszczańskiej odbywało się poprzez zorganizowane przyuczenie w trakcie uczestniczenia w zajęciach dorosłych .
Dzieci rycerzy wczesnośredniowiecznych uczyły się sztuki wojennej od swych ojców . Edukacja takiego małego szlachcica składała się z dwóch etapów . W pierwszym trwającym najczęściej od 7 do 15 roku życia pełnił funkcję pazia, która polegała na usługiwaniu panu, a głównie pani dworu . Oprócz poznawania etykiety dworskiej uczono go śpiewania, układania ballad rycerskich, pieśni miłosnych i gry w szachy . Poza tym zapoznawano chłopaka za sztuką jazdy konnej i władania bronią, zapasami itp . Na niektórych dworach uczono chłopców czytania i pisani, a nawet łaciny . Edukacja pazia kończyła się nadaniem mu tytułu giermka, z czym wiązało się prawo noszenia miecza . Młodzieńca przydzielono pod opiekę wybranego rycerza, któremu towarzyszył na dworze w czasie turniejów i innych uroczystości oraz w wyprawach wojennych . Zakończeniem wychowania rycerskiego było niezwykłe pasowanie giermka na rycerza . Uroczystość ta odbywała się po 21 roku życia ., chociaż w przypadkach szczególnych okres ten skracano . Wychowanie rycerskie miło charakter wybitnie klasowy . Wpajane młodym chłopcom zasady moralne jak uprzejmość, rycerskość, szacunek dla innych, współczucie itp . Odnosiły się tylko do przedstawicieli własnej klasy społecznej . Wychowaniem dworskim obejmowało również, choć w znacznie mniejszym zakresie dziewczęta . Młode szlachcianki uczono na dworze magnackim dobrych manier, śpiewu, tańca, gry na instrumentach, a czasem czytania i pisania . Przygotowanie do życia poprzez praktykę dotyczyło również dzieci mieszczańskich . Naukę zawodu rozpoczynali chłopcy w siódmym roku życia w warsztacie mistrza – jako terminatorzy . Pierwsze lata spędzali zazwyczaj na posługach, dopiero później dopuszczono ich do pracy w poznawanym rzemiośle . Czas nauki był ściśle określony – trwał od 3 do 11 lat . Po opanowaniu umiejętności zawodowych terminator był wyzwolony na czeladnika, który pracował dalej u majstra, ale już na odpowiednim wynagrodzeniem . Po nabyciu pełnej wprawy i po samodzielnym wykonaniu odpowiedniej pracy, rada danego cechu nadawała czeladnikowi godność majstra . Aby nie dopuścić do zbytniej konkurencji, cechy były niezwykle ostrożne w nadawaniu tej godności .
5 . NAUCZYCIELE OKRESU ŚREDNIOWIECZA
Z chwilą rozwinięcia się szkół kościelnych nauczycielami byli duchowni świeccy lub zakonni, chociaż zdarzał się wypadki, że uczyli również ludzie świeccy . Nauczyciel – scholasticus, magister, doktor mógł uczyć w szkole kościelnej tylko wtedy, gdy posiadał odpowiednie zezwolenie . W każdej szkole był jeden główny scholasticus, który posiadał przywilej nadawania prawa nauczania oraz pełną władzę nad uczniami . Z chwila powstawania uniwersytetów prawo do nauczania nadawał również kanclerz uniwersytetu . Nauczyciele szkół kościelnych nie musieli martwić się o własny byt materialny . Zabezpieczał go klasztor lub biskup w formie beneficjów . Pomocnikom nauczyciela beneficja nie przysługiwały i wtedy byli oni zmuszeni pobierać opłaty od uczniów, chociaż nauka była bezpłatna . Na tym tle dochodził często do nadużyć, bowiem opłaty od uczniów pobierali często i ci, którzy wynagradzani byli przez kościół . Najbardziej sławni, jak np . Abelard, czerpali z nauczania pokaźne dochody . Nauczyciele szkół katedralnych czy klasztornych w zasadzie cieszyli się powagą, co wynikało głównie z powszechnego przekonania, że wiedzy nie można zdobyć samemu, a tylko za pośrednictwem mistrzów . Poza tym byli to ludzie należący do grona nielicznych posiadających gruntowne wykształcenie . W znacznie gorszej sytuacji pozostawała duża część nauczycieli szkół parafialnych . Wprawdzie proboszcz był obowiązany do świadczeń na rzecz nauczyciela, ale nie zawsze wystarczyło to na skromne utrzymanie . Ci którzy uczyli dzieci biedoty miejskiej i wiejskiej, nie mogli też liczyć na pomoc rodziców . Aby żyć, wynajmowali się do różnych posług na rzecz kościoła lub miasta . Bywali pisarzami miejskimi , trudnili się handlem, rzemiosłem itp . Warto podkreślić, że los nauczycieli szkół parafialnych niewiele się zmienił również w wiekach następnych . Nauczyciele szkół średniowiecznych , podobnie jak w czasach rzymskich, nie byli przygotowani do swojej pracy w specjalnych szkołach, a ich statusu zawodowego nie określały specjalne przepisy . Sytuacja zmieniła się nieco dopiero po powstaniu uniwersytetów . Absolwenci wydziału stopnia wyższego – bakałarze i stopnia wyższego – magistrowie zostawali przeważnie nauczycielami . Uniwersytety średniowieczne można byłoby zatem uznać za pierwsze ośrodki kształcenia nau
