Powieść - utwór narracyjny, opisujący zwykle rozbudowany ciąg zdarzeń. Praprzodkiem współczesnej powieści był średniowieczny epos rycerski i romans. Pierwsze dzieła powieściowe zaczęły powstawać w XVI w. Najbardziej popularna postać powieści, zwana powieścią klasyczną powstała w drugiej połowie XIX wieku. Powieść do dzisiaj stanowi najbardziej popularny gatunek literacki, z którego w dużym stopniu wywodzi się film fabularny.
Klasyczna powieść jest pisana prozą, w której występują liczne dialogi, opisy akcji i natury i jest podzielona na rozdziały liczące od kilku do kilkudziesięciu stron. Całość liczy od ok. 100 do ok. 500 stron maszynopisu. Klasyczna powieść posiada wszystkowiedzącego, anonimowego narratora i wielowątkową, liniową, chronologiczną fabułę. Wiele powieści, zwłaszcza współczesnych świadomie odchodzi od tego klasycznego schematu. Narrator posługuje się podstawowymi sposobami narracji, jak też innymi formami wypowiedzi np. dialogiem i mową zależną.
Franz Karl Stanzel zaproponował trzy podstawowe typy powieści, ze względu na rodzaj narracji, który to podział przyjął się dość powszechnie teorii literatury:
· powieść auktoralna - w której narrator komentuje wydarzenia, ale między nim, a światem przedstawionym istnieje dystans; narrator nie jest bohaterem, nie występuje w świecie przedstawionym - w grupie tej mieści się powieść klasyczna
· powieść pierwszoosobowa - w której narrator występuje w świecie przedstawionym w tym samym miejscu i czasie, co bohaterowie oraz opowiada, co przeżył lub czego dowiedział się od innych; narrator jednak wie więcej niż pozostali bohaterowie - jest to najczęstsza forma powieści autobiograficznej
· powieść personalna - w której trudno wyczuć obecność narratora, gdyż czytelnik patrzy na akcję oczami bohatera; brak w niej komentarzy do działań bohaterów, występuje tylko opis ich zachowań i myśli.
Ze względu na formę występują następujące rodzaje powieści:
· powieść epistolarna - pisaną w formie zbioru listów
· powieść dialogowa - pisana w formie czystego dialogu - bez fragmentów opisowych i czysto-narracyjnych
· powieść rzeka - stanowiąca zbiór minipowieści, pisanych w porządku chronologicznym tworzących jedną całość
· powieść szkatułkowa - pisana w formie zbioru pozornie z sobą niezwiązanych opowiadań - np. opowiadających tę samą historię z punktu widzenia różnych narratorów, lub zbudowanej w formie "opowiadania w opowiadaniu".
· strumień świadomości - powieść nie opisująca wydarzeń zewnętrznych lecz stanowiąca "zapis myśli"
Szczególnymi gatunkami powieści są:
· powieść tendencyjna - pisana od początku w celu udowodnienia pewnej, narzuconej z góry tezy
· powieść traktat - w której opisywane wydarzenia są wyłącznie pretekstem do przekazania treści światopoglądowo-filozoficznych
· powieść edukacyjna - w której opisywane wydarzenia służą głównie do przekazania w przyjemnej formie określonego zasobu wiedzy
· powieść parabola - w której opisywane wydarzenia są symboliczną formą przedstawienia pewnej tezy, niezwiązanej bezpośrednio z samymi wydarzeniami
· powieść biograficzna - biografia pisana w formie powieści
Ze względu na zakres tematyczny, rozróżnia się następujące gatunki powieści:
· powieść fantastyczna
· powieść fantastyczno-naukowa
· powieść gotycka
· powieść łotrzykowska
· powieść historyczna
· powieść kryminalna
· powieść przygodowa
· powieść psychologiczna
· powieść sensacyjna
· powieść sentymentalna
· powieść społeczno-obyczajowa
· powieść sensacyjno-detektywistyczna
· powieść obyczajowa
Powieść kontynuowała nurt realistyczny i czerpała inspiracje z naturalizmu i impresjonizmu.
Element naturalistyczny stanowi pesymistyczna wizja determinizmu - bohater podporządko-wany jest instynktom (miłości, agresji, strachu, nienawiści), a jego wolę więzi rytm biologicz-ny. Człowieka cechuje walka o byt, w której wygrywa jednostka bezwzględna, pozbawiona wątpliwości etycznych. Indywidualista nie spełniający norm zostaje odrzucony przez otocze-nie. Istnieją tendencję do brutalizacji obrazu świata.
Do elementów impresjonizmu zalicza się narratora i sposób narracji. W "Ludziach bezdom-nych" jest on subiektywny, patrzy z punktu widzenia bohatera. W "Chłopach" istnieje trzech narratorów. Pierwszy - realistyczny i obiektywny, drugi - członek gromady oraz trzeci - impre-sjonistyczny.
Istnieją epizody nie związane z tokiem akcji. Pisarz ogranicza rolę fabuły. Kompozycja jest luźna i otwarta. Powieść prezentuje irracjonalność psychiki bohatera - emocje górują nad roz-sądkiem.
