ZBIGNIEW MORSZTYN „Żywot- sen i cień”
Zbigniew Morsztyn jest jednym z mniej znanych przedstawicieli polskiego baroku. Głównym tematem jego utworów była wojna i jej konsekwencje, będąca dla Morsztyna (jako arianina) sprzecznością samą w sobie. Jego poezja filozoficzna skupiała się głównie na obserwacji zmian w świecie oraz definiowaniu istnienia człowieka jako niewolnika złudnych żądz.
W wierszu „Żywot- sen i cień” Zbigniew Morsztyn podejmuje niezwykle popularny w literaturze polskiego baroku topos życia jako snu. Pierwsze wersy tego utworu wprowadzają w oniryczną oraz tajemniczą atmosferę: „Nie może dniową światłością/ żywot ten być nazwany-/ noc jest ten żywot”. Podmiot liryczny poprzez metaforę od razu uświadamia, iż żywot ten jest „nocą”, czyli dzieje się nocą, do niej on należy, ponadto dodaje przerzutnię opisującą bliżej żywot: „(...) ciemnością/ paciepną przyodziany”. Metafora „Prędszy nad koła słoneczne,/ nad mrok nocy ciemniejszy” mówi o żywocie jako o bezkresie, wręcz Absolucie (użyta gradacja). Podmiot liryczny w następnych wersach zadaje pytanie retoryczne: „gdzie królowie, gdzie waleczne/ książęta, gdzie przedniejszy/ wojsk wodzowie, których lata/ dawniejsze pamiętały?”. Jego rozmyślania dotyczą wielkich tego świata, których już nie ma, gdyż „Śpią sen twardy, skoro z świata/ te larwy poznikały,/ tak że więcej nad znikomy/ cień po nich nie zostało”. Podmiot liryczny wskazuje, iż żywot ich po śmierci nie jest nawet pamiętany, nawet cień nie pozostał. Zwraca się bezpośrednio do odbiorcy we fragmencie: „I ty-ć śpisz nieobudzony/ choć ci się, żeś żyw, zdało”. Poprzez oksymoron podmiot liryczny podkreśla tajemniczą naturę snu i człowieka, który metaforycznie śpi, a wydaje mu się, że żyje pełnią życia. Ostatni fragment wiersza, ujęty w zaskakującą puentę, mówi: „Żywot ten kształtem żywota/ ledwie może być zwany/ żywot ten śmierci istota,/ żywot ze snem zrównany”. Podmiot liryczny podkreśla to, co było otwierającą myślą utworu- żywot człowieczy jest snem, ale snem wręcz koszmarnym („żywot ten śmierci istota”).
Wiersz ten na budowę stychiczną, poprzez nagromadzenie licznych środków stylistycznych, przerzutni, inwersji oraz paralelizmów składniowych ma bardzo nieregularną i nieuporządkowaną formę, co czyni go trudno zrozumiałym, nieprzejrzystym i niejasnym. Kompozycja tego typu jest typowa dla tekstów barokowych, również tematyka utworu odwołuje się do jednego z głównych nurtów rozważanych w zakresie poezji metafizycznej.
Sam tytuł jest swego rodzaju koncepcją całego utworu. Żywot został przedstawiony jako cień- cień nic nieznaczący, zapomniany, ulotny oraz jako sen, który człowiek śni, gdy wydaje mu się, że żyje.
Zbigniew Morsztyn użył w utworze „Żywot- sen i cień” bogatej metaforyki snu, obcej i nieznanej dla człowieka. W epoce baroku kwestionowano powszechnie świadectwo zmysłów, więc odwoływano się do snów jako swego rodzaju proroctw. Kilka wieków później urosło to do rangi nauki dzięki postaci Zygmunta Freuda.